Ο Ιάκωβος Ζαρράφτης και το Ασκληπιείο της Κω

           Oddid, your grandsire Iakovos Zarraftis through my eyes Στα τέλη του 19ου αιώνα (1898) ο Γερμανός αρχαιολόγος R. Herzog...

           Oddid, your grandsire Iakovos Zarraftis through my eyes

Στα τέλη του 19ου αιώνα (1898) ο Γερμανός αρχαιολόγος R. Herzog ήρθε στην Κω και αφού πήρε άδεια από τον Σουλτάνο (τότε τα Δωδεκάνησα ήταν υπό τουρκική κατοχή), άρχισε ανασκαφές στο νησί, αναζητώντας μεταξύ άλλων το φημισμένο κατά την αρχαιότητα Ασκληπιείο της. 

Το έψαχνε για καιρό, όπως και άλλοι ευρωπαίοι αρχαιολόγοι πριν απ’ αυτόν, σε διάφορες θέσεις μέσα και γύρω από την πόλη της Κω. Αποκάλυπτε διάφορες αρχαιότητες και μνημεία, αλλά φευ! όχι το Ασκληπιείο. Στις έρευνές του τον βοηθούσε ο ντόπιος αρχαιοδίφης (1) Ιάκωβος Ζαρράφτης (1845 ή 1853 - 23 Απριλίου 1933) (2), γιος του Εμμανουήλ Ζαρράφτη και της Ανθούσας Χατζηγιακουμή.

Δεν ήταν ένα τυχαίο πρόσωπο ο Ιάκωβος Ζαρράφτης. Παπαδοπαίδι (πατέρας με ρίζες από την Κάλυμνο, μάνα Κώα από το Ασφενδιού), με γυμνασιακές σπουδές στο Ελληνικό Σχολείο Αθηνών, με κλασική παιδεία και πολλές αρχαιολογικές γνώσεις, ένας λόγιος της εποχής του, αν αναλογιστούμε ότι την εποχή εκείνη σπούδαζαν ελάχιστοι. Όσον αφορά το παρουσιαστικό του: μορφή εμβληματική, δωρική, ασκητική, όπως μπορούμε να δούμε από τις ελάχιστες φωτογραφίες του που σώζονται. Ένας λόγιος, αρχαιοδίφης- ασκητής λοιπόν, με μακριά γενειάδα και με το ίδιο κοστούμι που φορούσε επί σειρά ετών. Χαμηλών τόνων άνθρωπος, σεμνός και ταπεινός, αγνός πατριώτης και ιδεολόγος. Αψευδής μάρτυρας τού χαρακτήρα του τα ίδια τα γραπτά του. 

Εικόνα 1: Ο Ι. Ζαρράφτης. Την φωτογραφία μου παρεχώρησε ευγενώς ο δισέγγονός του Oddid Littlehouse από το οικογενειακό του αρχείο.

Λάτρευε την πολιτιστική κληρονομιά της Κω, αλλά και τη λαογραφία της, τις παραδόσεις, την ντοπιολαλιά, τα έθιμα, την ελληνική ταυτότητα εν γένει της ιδιαίτερης πατρίδας του, την οποία ήθελε με όλες του τις δυνάμεις να περισώσει, να καταγράψει και να αναδείξει. Ιερός σκοπός γι’ αυτόν. Αεικίνητος και ακάματος για χρόνια, περπάτησε όλο το νησί πολλές φορές και μάλιστα με αφετηρία το ιπποτικό Κάστρο της Νεραντζιάς στην πόλη, χαρτογράφησε τη θέση των αρχαιοτήτων που εύρισκε, μετρώντας με βήματα την απόσταση μεταξύ τους. Ουσιαστικά δηλαδή έκανε το πρώτο αρχαιολογικό και γεωγραφικό/ανθρωπογεωγραφικό (3) survey (4) επί κατεχομένου ελληνικού εδάφους! Στην υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να πραγματοποιηθεί μια παρόμοια αρχαιολογική χαρτογράφηση.

Βήμα-βήμα περπατούσε, σε απόλυτη περισυλλογή για να μη χάσει το μέτρημα, με λιγοστές προμήθειες οδοιπόρου για την επιτόπια έρευνα, μορφή μοναχικού προσκυνητή μέσα στους κάμπους, στα μονοπάτια του βουνού, δίπλα στα ποτάμια και τα ρυάκια, τους χειμάρρους, τις πηγές και τις στάνες, τα εκκλησάκια όπου ξαπόσταινε, να τα δει, να τα καταγράψει και να τα εξηγήσει όλα: φύση, τοπωνύμια, μυθολογικά ονόματα και αρχαιότητες. 

Εικόνα 2: Ο  Ι. Ζαρράφτης καθιστός ανάμεσα στην κόρη του Ανθούλα Ζαρράφτη και τον σύζυγό της Ιταλό αρχαιολόγο Giuzeppe Lazzara. Την φωτογραφία μου παρεχώρησε ευγενώς ο δισέγγονός του Oddid Littlehouse από το οικογενειακό του αρχείο.

«…Ένθεν μετά 220 βημ. απόστασιν φαίνονται θερμοπηγαί μικραί· και περί τα 50 βήματ’ απώτερον ετέρα πηγή με κρύον ύδωρ υπογαλακτώδους γεύσεως (υποσημ.: Δια του ύδατος τούτου έψησα καφφέ, όστις ωμοίαζε καφφέ με γάλα). Ου μακράν δε των 230 βημ. απαντάται η αναβράζουσα κυρία θερμοπηγή, ήτις ούσ’ αρχαία ευρίσκεται νυν υπό τ’ όνομα “Θέρμη” ή “Πίσω Θέρμη” (υποσημ.: Αρχαία θερμοπηγή, όπου και κτίρια φαίνονται)» (5).

«…Μετά 980 βήμ. ανοίγεται παραλία, φέρουσα τόνομα Πολέμι (υποσημ.: Πολέμιον μέρος), εκτεταμένη ολίγον και αμμώδης, ένθα φαίνονται λείψανα αγγειοπλαστείου αρχαίου, μαρτυρουμένου υπό πληθώρας τεμαχίων διαφόρων τεθραυσμένων αγγείων και των σκοριών των καμίνων. Παράνωθεν δε πληθύς οστράκων» (6).

Εικόνα 3: Τα Κώια του Ι. Ζαρράφτη στην έκδοση του 1921

Αντάμα, οι σκέψεις του για εκμετάλλευση των λατομείων μαρμάρου, των πετρωμάτων, των μεταλλευμάτων, των θειούχων πηγών, των μεταλλικών υδάτων· να δηλωθούν όλα λεπτομερώς «στους επισήμους άρχοντας» για την ανάπτυξη του τόπου. Δεν ξεχνά το χωριό του, το Ασφενδιού. Δίκαιη η αξίωσή του για όλες αυτές τις ανακαλύψεις να παραχωρηθεί το 5% των προσόδων των μεταλλείων για τα σχολεία του Ασφενδιού. Αλλά σε ποια ευήκοα ώτα να απευθυνθεί; Παρόλες τις δηλώσεις των ευρημάτων του στις αρχές, ανεκμετάλλευτα παραμένουν ακόμα όλα. Και τα μεταλλεία και τα μεταλλικά ψυχρά, θερμά και υπόθερμα ύδατα που παρότι ρέουν στην επιφάνεια σε ποσότητες, δεν τα βλέπει κάποιος επιχειρηματίας που να διψά για «πλουτισμόν υλικόν τε και ηθικόν». Και όμως, πόσο θα βοηθούσαν τα ιαματικά νερά στη θεραπεία ασθενών και ταυτόχρονα θα απέφεραν κέρδος στον επενδυτή και τον τόπο «δια της καλής και επιδεξίου εκμεταλλεύσεως»! Από την εποχή του Ιπποκράτη οι αρχαίοι το γνώριζαν αυτό, οι σύγχρονοί του όχι!

Δεκαέξι μέρες ο γύρος του νησιού, δεκαέξι μέρες συνεχούς πορείας, με μετρημένα βήματα και διαρκείς σημειώσεις. Σαράντα χρόνια μάζεμα του απαραίτητου υλικού για τη συγγραφή και έκδοση του βιβλίου του Κώια το 1921. Ένας άνισος αγώνας για το Ζαρράφτη να συγγράψει «τα περί της Κω όλα», χωρίς τα κατάλληλα βιβλία και χωρίς πρόσβαση σε βιβλιοθήκες, εξαιτίας των «παντοίων βιοποριστικών μεριμνών και αλλεπαλλήλων βιοτικών αναγκών», εξαιτίας της μεγάλης φτώχειας του δηλαδή. Ταυτόχρονα, άπειρη η ευγνωμοσύνη του στους χορηγούς της έκδοσης του βιβλίου. Για δε το Ασκληπιείο, πολύ θα ήθελε στο βιβλίο του να συμπεριλάβει την εικονογραφία όλων των οικοδομημάτων, ζητά ταπεινά συγγνώμη, αλλά δυστυχώς είναι αιχμάλωτος της «αισχατόγραινας αναπαραδιάς».

Εικόνα 4: Τα Κώια του Ι. Ζαρράφτη στην έκδοση της
Ιπποκρατείου Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κω, Κως 2005

Ας γυρίσουμε πίσω στο θέμα μας. Επειδή λοιπόν ο Ζαρράφτης γνώριζε καλά κάθε σπιθαμή του τόπου, σε αυτόν εμπιστεύθηκε η οθωμανική διοίκηση του νησιού τη θέση του «Εφόρου του επιτοπείου Α. Α. Μουσείου» (του μουσείου του Ασκληπιείου δηλαδή) και κατόπιν η ιταλική του «Επιτηρητή των Αρχαιολογικών Μουσείων και Αρχαιοτήτων της Κω» (δηλαδή του μουσείου του Ασκληπιείου και του μουσείου του Κάστρου της Νεραντζιάς) (7). Οι ξένοι αρχαιολόγοι της εποχής που έρχονταν για έρευνα στην Κω π.χ. ο W. Paton, αργότερα ο Ηerzog, o Α. Maiuri κλπ. τον είχαν δίπλα τους ως οδηγό και προφορική πηγή πληροφοριών για κάθε ζήτημα. 

Εικόνα 5: Ο Ζαρράφτης αριστερά με Ιταλούς αξιωματούχους στο κάστρο της Νεραντζιάς της Κω. Με το σκούρο κοστούμι ο Ιταλός αρχαιολόγος Α. Maiuri. Φωτογραφία ανάμεσα στο 1917 και 1919 (από το βιβλίο Κωακό Πανόραμα του Α. Μαρκόγλου, 1992)

Ωστόσο, παρότι έχαιρε γενικής εκτιμήσεως, ο Ηerzog δεν τον παραδεχόταν επιστημονικά, ιδιαίτερα όταν ο Ζαρράφτης επέμενε η έρευνα για το Ασκληπιείο της Κω να εστιαστεί στην «ερωτευμένη του θέση», όπως έλεγε: έναν γήλοφο περίπου 3,5 - 4 χιλιόμετρα νότια της πόλης, σε σημείο με τον ανοικτότερο ορίζοντα, με μία καταπληκτική θέα της πεδιάδας και των παραλίων του νησιού, όπως και της έναντι μικρασιατικής ακτής, με τον καθαρότερο αέρα, με πηγή και υδραγωγείο φέρον άριστο ύδωρ. Δηλαδή στη θέση που βρέθηκε τελικά το Ασκληπιείο!

Εικόνα 6: Αναπαράσταση του Ασκληπιείου της Κω κατά την ελληνιστική εποχή (ιερό και νοσοκομείο/θεραπευτήριο μαζί).

Ευαγγέλιο για τον Ζαρράφτη ο Στράβων, που τοποθετούσε τον ιερό τόπο σε «προάστειο» της πόλης. Tο τμήμα του λόφου με το τοπωνύμιο Παναγιά της Ταρσού ή Τάρσου από το κείμενο εκεί ερειπωμένο εκκλησάκι που ανήκε στη μονή της Πάτμου, ήταν παραφθορά της λέξης του Άλσους. Αυτό το ερμήνευσε σωστά ο Ζαρράφτης, σκεπτόμενος πως επρόκειτο για το Ασκληπιείο της αρχαιότητας που ήταν κατάφυτο, επομένως είχε όλες τις ενδείξεις ότι το ιερό βρισκόταν σε κείνη την τοποθεσία. Με την άποψή του είχε συμφωνήσει παλιότερα και ο Άγγλος αρχαιολόγος-επιγραφικός W. Paton. Ο Herzog αμετάπειστος.

Με συγκεκαλυμμένη πίκρα γράφει ο Ζαρράφτης: «Η ταπεινή μου όμως φωνή είχεν ηχώ δυσανάλογον προς τας των ευρωπαίων επιστημόνων γνώμας, απορριπτομένη μετ’ επαίνων ενδεδειγμένης χαριέσσης ειρωνείας.» (8).

Με τα πολλά και υποκύπτοντας στις πιέσεις του Ζαρράφτη, ο Herzog του παραχώρησε πέντε εργάτες για να ανοίξει μια δοκιμαστική ανασκαφή στην «ερωτευμένη του θέση». Προς το μεσημέρι της πρώτης μέρας, περιγράφει ο Ζαρράφτης, εντόπισαν λίθον γωνίας οικοδομής. Καταχάρηκε! Ο ενθουσιασμός του ήταν μεγάλος! Κατέφθασε, όμως, ο Herzog και μόλις το είδε, διέταξε τη λήξη της ανασκαφής! 

Εικόνα 7: Αναπαράσταση του ναού Α του Ασκληπιού στο ψηλότερο άνδηρο.
Σχέδιο Μ. Livadiotti 2006

Εικόνα 8: Ο ναός Α του Ασκληπιού στο ψηλότερο άνδηρο.
Φωτο Δ. Μποσνάκης, 2014

Χρειάστηκε να περάσουν δύο χρόνια ακόμα μέχρι την επιστροφή του Herzog στην Κω. Ο Ζαρράφτης είχε ήδη πάρει ένα πικρό μάθημα. Δεν έπρεπε να φαίνεται οξυδερκέστερος του Γερμανού αρχαιολόγου, δεν έπρεπε να προσβάλλει τον εγωισμό τής περιρρέουσας αυθεντίας του, δεν έπρεπε να αντιλέγει σε ο,τιδήποτε. Ο σωστός δρόμος για να πετύχει το σκοπό του ήταν η διπλωματία και η αντιστροφή των γεγονότων, να πείσει δηλαδή τον Herzog ότι η απόφαση για επανεκκίνηση της ανασκαφής στη γνωστή θέση ήταν αποκλειστική απόφαση του Γερμανού και όχι του Ζαρράφτη. Όπερ και εγένετο!

Την επόμενη μέρα του Οκτωβρίου του έτους 1902, πενήντα εργάτες ανέσκαπταν στο σημείο πυρετωδώς. Επέβλεπε ο Ζαρράφτης, παρότι οι μεγάλες προσδοκίες του «επλήττοντο πάντοτε υπό δηκτικών ειρωνειών αποδοκιμασίας». Αλλά την δευτέραν μέραν προς το μεσημέρι ο «Der R. Herzog έσχε την τύχην, να δοκιμάση την επίδοξον χαράν της ανακαλύψεως του Ασκληπιείου», λέει ταπεινά ο Ζαρράφτης (9). Βρέθηκε μια επιγραφή από ένα τιμητικό ψήφισμα της Χαλκίδας για κάποιους Κώους δικαστές, η οποία τελείωνε με τη φράση ότι το ψήφισμα έπρεπε να στηθεί στην Αγορά και στο ιερό του Ασκληπιού (10). Η θέση του Ασκληπιείου είχε πλέον ταυτιστεί αδιάσειστα μέσω της επιγραφής. 

Συγχαρητήρια τηλεγραφήματα από παντού για τον Herzog, διθύραμβοι για την ανακάλυψή του, τα πρωτεία της μέγιστης αρχαιολογικής ανακάλυψης πήγαν στη Γερμανία, πρόκριτοι, ντόπιοι, οι πάντες τον συνέχαιραν. Η φήμη του έφτασε στα πέρατα του κόσμου με την αποκάλυψη του Ασκληπιείου, ο ίδιος διορίσθηκε ως καθηγητής της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τübingen, έγιναν έρανοι για την ολοκλήρωση της ανασκαφής, όμως ο Ζαρράφτης:

«εγώ δε καίτοι αντί συγχαρητηρίων είχον ελέγξεις ότι έδειξα την θέσιν, έμενον με την χαράν, ότι συνετέλεσα προς σκοπόν καλόν, και συνέχαιρον ειλικρινώς δια τα συγχαρητήρια του φίλου μου» (11).

Με πόσο άδολη στάση επιχαίρει το φίλο του Herzog για την αποκάλυψη του Ασκληπιείου, που στην ουσία ήταν προσωπικό του επίτευγμα! και όλα αυτά για να μη διαταράξει ισορροπίες προς όφελος των αρχαίων και του τόπου του.

Οι κακουχίες και ταλαιπωρίες που είχε υποστεί, μαζί με όλες τις στερήσεις, τον κατέβαλαν. Γεροντάκι ανήμπορο τον φρόντιζε η κόρη του Ανθούλα και ο σύζυγός της Ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Lazzara. 

Εικόνα 9a, b: ο Ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Lazzara, σύζυγος της κόρης του Ι. Ζαρράφτη, Ανθούλας (αριστερά). Η Ανθούλα Ζαρράφτη με την κόρη της Giovanna Giacomina Lazzara (δεξιά). Τις φωτογραφίες μου παρεχώρησε ευγενώς ο δισέγγονός του Oddid Littlehouse από το οικογενειακό του αρχείο.

O Iάκωβος Ζαρράφτης πέθανε πάμπτωχος, τυφλός και άγνωστος στην αρχαιολογική κοινότητα την ημέρα του σεισμού της 23ης Απριλίου 1933 που έπληξε την Κω, καθώς δεν πρόλαβε να βγει από το παμπάλαιο σπίτι του που κατέρρευσε.

Εικόνα 10: Ο ναός Α στο ψηλότερο άνδηρο πριν την αναστήλωση
των Ιταλών τη δεκαετία του 1930

Εικόνα 11: Το Ασκληπιείο κατά την αναστήλωση των Ιταλών τη δεκαετία του 1930

ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1902. Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΥ ΤΗΣ ΚΩ: Το μεσημέρι της 9^ης Οκτωβρίου του 1902 οι εργάτες με επικεφαλής τον Κώο αρχαιοδίφη Ιάκωβο Ζαρράφτη, ο οποίος είχε λάβει από μέρες την άδεια από τον Γερμανό αρχαιολόγο Rudolf  Herzog να ανασκάψει με επιμονή στην  «ερωτευμένη» του, όπως την ονόμαζε,  θέση της Πανιαγιάς της Ταρσού ήΤάρσου(= του Άλσους) {τοπωνυμία που ερμήνευε με ακρίβεια ο Ζαρράφτης}, βρήκαν θραύσμα μαρμάρου με τα γράμματα: ΥΓΙΕ…., μια πρώτη ένδειξη ότι το Ασκληπιείο της Κω βρισκόταν σ’ εκείνη την τοποθεσία. Την πεποίθηση  και τον ενθουσιασμό του Ζαρράφτη ενίσχυσε αμέσως  ο Herzog, που έδωσε εντολή να συνεχιστούν οι ανασκαφές στο ίδιο σημείο και στις 14 Οκτωβρίου βρέθηκε επιγραφή, που περιείχε ψήφισμα των κατοίκων του νησιού της Χάλκης τιμητικό για Κώους δικαστές, το οποίο τόνιζε την αναγραφή του ψηφίσματος σε δύο στήλες, που η μια να τοποθετηθεί στην Αγορά  και η άλλη στο Ιερό του Ασκληπιού. Δεν χωρούσε πια η παραμικρή αμφιβολία ότι εκεί βρισκόταν  το Ασκληπιείο της Κω, στο οποίο ο Herzog συνέχισε τις ανασκαφές του φέρνοντας στο φως όλο και περισσότερα ευρήματα, δικαιώνοντας τον αφανή ήρωα της ανακάλυψης Ζαρράφτη για την επίμονη αλλά ταπεινή του άποψη και προβάλλοντας επίσης τον Herzog διεθνώς, ο οποίος εισέπραξε τελικά τα εγκάρδια συγχαρητήρια «της περιδόξου ανακαλύψεως» καθώς και το διορισμό του  ως Καθηγητή της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης.  

Εικόνα 12: το απόσπασμα αυτό από το blog του Βασίλη Χατζηβασιλείου http://vhatzivasileiou.blogspot.gr/search/label/%CE%A7%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC

Εικόνα 13: Το χαμηλότερο άνδηρο του Ασκληπιείου από τα βόρεια

Εικόνα 14: Η ημικυκλική εξέδρα στο μεσαίο άνδηρο. Φωτογραφία Δ. Μποσνάκης, 2014.

Εικόνα 15: Ο ναϊσκος και το βάθρο του αγάλματος του γιατρού Γάιου Στερτίνιου Ξενοφώντα στο χαμηλότερο άνδηρο. Φωτογραφία Δ. Μποσνάκης, 2014

___________________

(1) αρχαιοδίφης = αυτός που ασχολείται με την έρευνα και τη μελέτη της αρχαιότητας.

(2) Ο Β. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω. Αρχαία-Μεσαιωνική-  Νεότερη», έκδοση Δήμου Κω, 1990, 516 υποστηρίζει ότι η χρονολογία γέννησης του Ζαρράφτη είναι το έτος 1845.

(3) Ανθρωπογεωγραφία είναι η µελέτη των σχέσεων των ανθρώπινων οµάδων µε τον γεωγραφικό περίγυρο.

(4) survey = ο όρος αυτός χρησιμοποιείται στην αρχαιολογία για να δείξει την επιφανειακή έρευνα στο έδαφος για τον εντοπισμό ορατών αρχαιοτήτων (τοίχων, κεραμεικής, τάφων, διάσπαρτων επιγραφών κλπ.). Αυτή διεξάγεται από μια ομάδα αρχαιολόγων ή φοιτητών αρχαιολογίας που βαδίζουν παράλληλα και συντονισμένα, καταγράφοντας τις αρχαιότητες που βλέπουν. Τα στοιχεία που δίνει το «σκανάρισμα» ή καλύτερα το «χτένισμα» του εδάφους τοποθετούνται κατόπιν σε χάρτες και έτσι φαίνονται οι πιθανές αρχαιολογικές θέσεις και η διασπορά τους στο χώρο.

(5) Ι. Ε. Ζαρράφτη, Κώια, τόμος Α’ (Γεωγραφικά-Ιστορικά), Ιπποκράτειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κω, Κως 2005, 14.

(6) ό.π. 16. 

(7) Το πρώτο μουσείο της Κω λειτούργησε σε παλαιό οίκημα στα ΒΑ του Ασκληπιείου, ιδιοκτησίας Μ. Παρθενιάδη, για να στεγάσει τα ευρήματα από τις ανασκαφές του ιερού. Αρχαιότητες συλλέχθηκαν και σε κτήριο που ανεγέρθηκε από τους Ιταλούς το 1918 μέσα στο Κάστρο της Νεραντζιάς (με κτηριακές βελτιώσεις το 1929 και 1932). Τότε ονομαζόταν «Γενικόν Αρχαιολογικόν Μουσείον της Κω» και είναι το λεγόμενο στις μέρες μας «Μουσείο Αρχιτεκτονικών Μελών» του κάστρου. Μέχρι τότε, αλλά και αργότερα, όλες οι αρχαιότητες του νησιού που δεν απομακρύνονταν για διάφορους λόγους απ’ αυτό, συλλέγονταν στο κάστρο. 

(8) Ζαρράφτη, Κώια, κεφ. Το Ασκληπιείον της Κω, 30. 

(9) ό.π. 31.

(10) IG XII 4, 168.

(11) ό.π. 32.

____________________

Βιβλιογραφία - Πηγές:

• Ι.Ε. Ζαρράφτη, Κώια, τόμος Α’ (Γεωγραφικά-Ιστορικά), Ιπποκράτειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κω, Κως 2005
• Δ. Μποσνάκης, Το Ασκληπιείο της Κω, Αθήνα 2014
• M. Livadiotti, L’ Asklepieion di Coo (Kos), στο C.D’ Ammato Querrieri (επιμ.), Città di Pietra. Catalogo della X Mostra Internazionale di Architettura, 2006, 298-303.
• Β. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω. Αρχαία-Μεσαιωνική-  Νεότερη», έκδοση Δήμου Κω, 1990 
• R. Herzog - P. Schazmann, Kos I, Asklepieion, Berlin 1932.
• Το Ασκληπιείο της Κω - Οδυσσεύς
• Ασκληπιείο της Κω: Το πιο φημισμένο νοσοκομείο του κόσμου
• Τα Ασκληπιεία Επιδαύρου και Κω - Συγκρίσεις και διαφορές
• Το Ασκληπιείο της Κω - Βικιπαίδεια

Bασιλική Χριστοπούλου

ΜΑ Αρχαιολόγος