Αγία Σοφία και Παναγία Χαλκέων, εκθέματα ενός υπαίθριου βυζαντινού μουσείου

Η Παναγία Χαλκέων, η Κόκκινη Εκκλησιά των Θεσσαλονικέων   Ακμαίο αστικό κέντρο ήδη από τους Ιστορικούς Χρόνους, χάρη στην κομβική γε...

Η Παναγία Χαλκέων, η Κόκκινη Εκκλησιά των Θεσσαλονικέων  

Ακμαίο αστικό κέντρο ήδη από τους Ιστορικούς Χρόνους, χάρη στην κομβική γεωγραφική και εμπορική θέση της, η Θεσσαλονίκη γνώρισε πολλές διακυμάνσεις, μεγάλες δόξες αλλά και περιπέτειες, στη μακραίωνη διαδρομή της.

Καρπός δημιουργικών ωσμώσεων, ποικίλων καλλιτεχνικών ρευμάτων και τάσεων, η πολυσύνθετη φυσιογνωμία της πόλης, η πνευματική και πολιτιστική ζωή της, η ιδιαίτερη ατμόσφαιρά της διαμορφώθηκε προπάντων κατά τους Βυζαντινούς Χρόνους, όταν η Θεσσαλονίκη ήταν η Συμβασιλεύουσα, η δεύτερη τη τάξει πόλη μετά την Κωνσταντινούπολη.

Δύο από τα πολυάριθμα λαμπρά βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης θα μας απασχολήσουν στο παρόν άρθρο, οι εκκλησίες της Αγίας Σοφίας και της Παναγίας Χαλκέων.

Ο ναός της Του Θεού Σοφίας, ένα από τα σημαντικότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία της χώρας μας, βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας και Ερμού.

Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, η εκκλησία οικοδομήθηκε στα τέλη του 7ου/αρχές του 8ου αιώνα στη θέση που κατείχε μεγάλη πεντάκλιτη βασιλική του 5ου αιώνα. Πάντως, η παλαιότερη γραπτή αναφορά στο ναό τοποθετείται στα τέλη του 8ου αιώνα.

Ορθογώνιο κτίσμα με κεντρικό σταυρόσχημο πυρήνα, τρούλο, περίστωο και τριμερές ιερό, η εκκλησία της Αγίας Σοφίας εξελίχθηκε σε πυρήνα ενός ευρύτερου κτιριακού συγκροτήματος διοικητικού και λατρευτικού χαρακτήρα. Αποτέλεσε την ορθόδοξη επισκοπική έδρα της Θεσσαλονίκης, αλλά και καθεδρικό ναό των Λατίνων επί Λατινοκρατίας (1204-1224). Επί οθωμανικής κυριαρχίας, το 1524, ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, ενώ την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα (1907-1909) δέχθηκε αναστηλωτικές επεμβάσεις, καθώς είχε υποστεί καταστροφές από πυρκαγιά στα τέλη του 19ου αιώνα (1890).

Ο ψηφιδωτός διάκοσμος του ναού ανήκει σε τρεις διαφορετικές περιόδους. Στα χρόνια της Εικονομαχίας (780-788) ανάγεται ο ανεικονικός διάκοσμος της καμάρας του ιερού βήματος με τους σταυρούς και τα φύλλα σε επάλληλα τετράγωνα, καθώς και ο μεγάλος σταυρός στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας. Ίχνη του μεγάλου αυτού σταυρού μόλις διακρίνονται κάτω από την παράσταση της ένθρονης Παναγίας Βρεφοκρατούσας, που χρονολογείται στον 11ο-12ο αιώνα. Η εξαίρετη σύνθεση της Ανάληψης στον τρούλο του ναού ανάγεται στα τέλη του 9ου αιώνα, αποτελεί δε κορυφαίο δείγμα της λεγόμενης Μακεδονικής Αναγέννησης.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού τοποθετείται χρονολογικά στον 11ο αιώνα, ενώ ο γλυπτός διάκοσμος δεν είναι έργο μίας και μόνο φάσης.

Σε μικρή απόσταση από το ναό της Αγίας Σοφίας, στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Αριστοτέλους, βρίσκεται ο ναός της Παναγίας Χαλκέων, που οφείλει την ονομασία του στο γεγονός ότι πέριξ της εκκλησίας, από τους Βυζαντινούς έως τους Νεότερους Χρόνους, υπήρχαν εργαστήρια χαλκωματάδων (χαλκουργών).

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή στο μαρμάρινο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, η λεγόμενη Κόκκινη Εκκλησιά ανεγέρθηκε το 1028 από τον πρωτοσπαθάριο Χριστόφορο, τη σύζυγο και τα τέκνα του. Ο τάφος-αρκοσόλιο του κτήτορα βρίσκεται στο βόρειο τοίχο του ναού.  

Η Παναγία Χαλκέων είναι ένας σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ναός, εμφανώς επηρεασμένος από την αρχιτεκτονική σχολή της Κωνσταντινούπολης. Ειδικότερα, πρόκειται για ένα επίμηκες κτίσμα με νάρθηκα στη δυτική πλευρά, τετράγωνο κυρίως ναό και τρίκογχο ιερό βήμα στην ανατολική πλευρά. Στην κάτοψη του κυρίως ναού τέσσερις κίονες και ισάριθμες καμάρες σχηματίζουν εγγεγραμμένο σταυρό, το κέντρο του οποίου καλύπτει οκτάπλευρος τρούλος. Χαμηλότεροι τρούλοι καλύπτουν τα δυο άκρα του νάρθηκα. 

Ο ναός μετατράπηκε το 1430 σε τζαμί, το τζαμί των χαλκωματάδων, ενώ αποδόθηκε και πάλι στη χριστιανική λατρεία μετά την απελευθέρωση της πόλης, το 1912.

Από τον αρχικό τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού σώζονται λίγες χριστολογικές σκηνές στον κυρίως ναό και λειτουργικές στο άγιο βήμα. Στην εποχή των Παλαιολόγων διακοσμήθηκε ο ναός με νέες παραστάσεις, από τις οποίες σώζονται η Κοίμηση της Θεοτόκου, λιγοστές σκηνές του Ακάθιστου Ύμνου και μεμονωμένες μορφές αγίων.

Αγία Σοφία και Παναγία Χαλκέων: εντυπωσιακά εκθέματα του υπαίθριου βυζαντινού μουσείου της Θεσσαλονίκης.

Πηγή: Β. Στεργιόπουλος, in.gr