Ανασταίνοντας ναούς στη Νάξο

Η συντηρήτρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων ανεβασμένη στη σκαλωσιά καθαρίζει με το νυστέρι, σιγά σιγά, την τοιχογραφία. (Φωτογραφία:...

Η συντηρήτρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων ανεβασμένη στη σκαλωσιά καθαρίζει με το νυστέρι, σιγά σιγά, την τοιχογραφία. (Φωτογραφία: Νίκος Κοκκαλιάς)

Ενώ το πλοίο έδενε στο λιμάνι της Νάξου, αναζητούσα με το βλέμμα μου το μπλε τζιπ. Κατάφερα με μεγάλη δυσκολία να το εντοπίσω έτσι όπως ήταν μέσα στο χώμα και με δυσδιάκριτη την επιγραφή Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων στο πλάι.

Ο επικεφαλής των συντηρητών της Εφορείας, Νίκος Βίττης, που περίμενε να μας παραλάβει, απολογήθηκε ευγενικά για την... εμφάνιση, λέγοντας «μερικές φορές νιώθουμε “ειδικές δυνάμεις”. Είναι οι συνθήκες της δουλειάς».

Η ομάδα των συντηρητών και των ντόπιων εργατών. Στο κέντρο καθιστός, ο επικεφαλής των συντηρητών της Εφορείας, Νίκος Βίττης. (Φωτογραφία: Νίκος Κοκκαλιάς)

Μια ώρα μετά και αφού είχαμε περάσει από τα χωριά Σαγκρί, Χαλκί, Φιλώτι και Απείρανθος, κατάλαβα τι εννοούσε με το «ειδικές δυνάμεις», έτσι όπως το αυτοκίνητο χοροπηδούσε στον κακοτράχαλο χωματόδρομο. «Αυτό δεν είναι τίποτα», είπε ο οδηγός μας λες και διάβασε τη σκέψη μου. «Έχουμε δουλέψει σε μνημεία που δεν υπήρχε δρόμος για να φτάσει το αυτοκίνητο. Σε μέρη όπου περπατούσαμε 45 λεπτά για να πάμε και κουβαλούσαμε υλικά και εργαλεία. Σε αυτή τη δουλειά δεν αρκεί μόνο να είσαι καλός στη συντήρηση, πρέπει να έχεις κουράγια, αντοχές».

Με τη συζήτηση, τα περίπου 4 χιλιόμετρα χοροπηδητού κύλησαν πιο γρήγορα, και με προίκα μια μικρή ναυτία, φτάσαμε στον προορισμό μας, στη μέση του πουθενά, στον Αγιο Ιωάννη Θεολόγο τ’ Αφικλή. Εκεί, όπου η ομάδα συντηρητών της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων εργάζεται πυρετωδώς αυτήν την περίοδο, για την αποκατάσταση του ναού που έχει τοιχογραφίες της πρώτης χιλιετίας, και όπως όλα δείχνουν, θα δώσει πολύ σημαντικά στοιχεία.

Μάρτυρας αποκαλύπτεται κάτω από στρώματα επιχρισμάτων και αλάτων.
(Φωτογραφία: Νίκος Κοκκαλιάς)

Η ξενάγηση

«Λίγα χιλιόμετρα από δω είναι η Αγία Κυριακή», εξήγησε ο Νίκος Βίττης δείχνοντας προς την άλλη πλευρά του βουνού. Το βυζαντινό εκκλησάκι που απέσπασε το βραβείο Εuropa Nostra για τις μοναδικές τοιχογραφίες του 8ου και 9ου αιώνα. Για την αποκατάσταση του ναού εργάστηκαν ο ίδιος και η ομάδα του. «Η Αγία Κυριακή ήταν ο τελευταίος σταθμός όπου οι εργάτες από την Απείρανθο έκαναν την προσευχή τους πριν μπουν για δουλειά στα ορυχεία σμύριδας. Όπως καταλαβαίνετε είχε πολύ θανατικό. Τα ορυχεία λειτουργούν ακόμη, αλλά μόνο για έναν μήνα τον χρόνο. Το κράτος δεν τα εκμεταλλεύεται».

Ξεκινήσαμε την ξενάγηση από το εξωτερικό του ναού του Αγίου Ιωάννη, με την παράκληση να σταματήσει για λίγο η γεννήτρια γιατί με τον θόρυβο που έκανε, η ηχογράφηση ήταν αδύνατη. Μαζί με τη γεννήτρια, σταμάτησαν και οι εργασίες, αλλά έτσι όπως ο ήλιος βρισκόταν ήδη κάθετα, η ομάδα μάλλον χάρηκε με το σύντομο διάλειμμα στο «καθιστικό». Ένα σκιερό σημείο όπου είχαν τοποθετηθεί μερικές μεγάλες λείες πέτρες, με μια μεγαλύτερη στη μέση σε ρόλο τραπεζιού.

Η χρήση του τροχού απαιτεί μεγάλη προσοχή και προϋποθέτει εμπειρία.
(Φωτογραφία: Νίκος Κοκκαλιάς)

«Όπως είπαμε βρισκόμαστε σε μια ερημιά», τόνισε ο Ν. Βίττης, ο οποίος εργάζεται στο νησί τα τελευταία 21 χρόνια. «Σε μακρινά, δύσκολα προσβάσιμα μέρη, βρίσκονται πολλοί ναοί της Νάξου, μικρότεροι και μεγαλύτεροι. Αυτό που συμβαίνει στο νησί είναι μοναδικό. Εδώ υπάρχει δουλειά για 50 άτομα για 100 χρόνια.

Έχουμε περίπου 300 εκκλησάκια. Απ’ αυτά πάρα πολλά είναι βυζαντινά με τοιχογραφίες».

Και πώς επιλέγουν σε ποιο θα επέμβουν; «Αυτό το αποφασίζει ο Δημήτρης Αθανασούλης, ο προϊστάμενος της Εφορείας μας, αφού εξετάσει όλα τα στοιχεία. Οταν επισκέφθηκε τον Αγιο Ιωάννη Θεολόγο έκρινε ότι έχει να δώσει πολύτιμα στοιχεία, κι έτσι τον Μάρτιο ξεκινήσαμε τις εργασίες. Το πρώτο που κάνουμε είναι να κουβαλήσουμε γεννήτρια, να φροντίσουμε για το νερό και αφού έχουν γίνει όλα αυτά, αρχίζει η δουλειά. Το εκκλησάκι αυτό είχε υποστεί ανακαίνιση από τον αρχαιολόγο Αναστάσιο Ορλάνδο, κάπου τη δεκαετία του ’60. Ο Ορλάνδος έκανε μεγάλη επέμβαση, κάποια σωστά για την εποχή πράγματα, απλώς για τα σημερινά δεδομένα χρησιμοποίησε μη συμβατά υλικά, κυρίως τσιμέντο. Και από πάνω έστρωσε κεραμίδι. Από τη μια θωράκισε το μνημείο, αλλά από την άλλη αλλοίωσε την εικόνα του. Επίσης, το τσιμέντο έχει πάρα πολλά άλατα τα οποία κατεβαίνουν μέσα στον ναό και ξεθυμαίνουν στις τοιχογραφίες. Τώρα λοιπόν εξωτερικά ξηλώσαμε τη στέγη, από κάτω είχε χώμα και τσιμέντο και έχουμε σχεδόν φτάσει σ’ αυτό που πιστεύουμε ότι ήταν η αρχική μορφή. Μετά, ο κ. Αθανασούλης θα αποφασίσει ποια θα είναι η επόμενη κίνηση. Πρέπει πάντως ο χειμώνας να βρει το μνημείο στεγανό, θωρακισμένο».

Οι κίνδυνοι

Και αν όχι τσιμέντο, τότε τι; «Σε ναούς που έχουν τοιχογραφίες είναι κανόνας να αποφεύγεται το τσιμέντο», εξήγησε ο Ν. Βίττης. «Οπότε αναγκαστικά πάμε σε ασβεστοκονιάματα, ποζολάνες όπως τα γνωρίζουν οι παλαιότεροι. Απλώς εκεί το πρόβλημα είναι πως αυτή την τεχνική τη γνωρίζουν λίγοι και είμαι υποχρεωμένος να μαθαίνω στους ντόπιους πώς να δουλέψουν. Θέλει πολύ σεβασμό σ’ αυτά τα υλικά, γιατί σε αντίθεση με το τσιμέντο, δεν τα βάζεις και φεύγεις. Τα δουλεύεις μέρες, τα έχεις σκεπασμένα και τα ποτίζεις μέρες. Εχουμε πολλά παραδείγματα αποτυχημένων εφαρμογών που δυστυχώς πάνε χαμένα και τα υλικά και τα μεροκάματα».

Κατεβήκαμε από τη στέγη ώστε οι ντόπιοι να συνεχίσουν τη δουλειά τους. Η γεννήτρια πήρε ξανά μπρος, κι εμείς μπήκαμε στο εσωτερικό του ναού μαζί με τους συντηρητές της Εφορείας που έπιασαν τα νυστέρια και τους μικρούς τροχούς κι άρχισαν την εργασία τους με μεγάλη προσοχή και επιμέλεια. Ο ξεναγός μας είδε αμέσως τον θαυμασμό στο πρόσωπό μου: «Ξέρετε, έχουμε τρέλα μ’ αυτή τη δουλειά. Πετριά που λένε... Η συντήρηση απαιτεί ηθική. Πρέπει να προσέχεις τι υλικά χρησιμοποιείς, να μην επεμβαίνεις πολύ, να σέβεσαι αυτό που πιάνεις. Αυτή τη στιγμή, εσωτερικά έχουμε ξεκινήσει με τα πρώτα σωστικά μέτρα. Οποια σημεία είναι επικίνδυνα για αποκολλήσεις τα πιάνουμε, τα στερεώνουμε και προχωράμε στον καθαρισμό των αλάτων που είναι και η πιο χρονοβόρα διαδικασία. Οπως βλέπετε, σε κάποια σημεία έχουν δημιουργηθεί σταλακτίτες. Συνολικά, ο ναός έχει περίπου 60-70 τετραγωνικά τοιχογραφίες που σώζονται. Τώρα φαίνεται το 3% της δουλειάς. Οταν θα τελειώσουμε, θα είναι άλλος ναός».

Φαντάζομαι και τη χαρά που θα έχετε με το που τελειώνει κάθε έργο, σχολίασα. «Χαίρομαι με τη δουλειά μου, αλλά ταυτόχρονα όσα βλέπω είναι και μια μαχαιριά, γιατί δεν μπορείς να κάνεις πολλά και υπάρχουν πάρα πολλά μνημεία που περιμένουν. Μη με ρωτήσετε σε πόσα έχω δουλέψει μέχρι σήμερα. Δεν τα έχω μετρήσει. Προτιμώ στο τέλος...».

«Η συντήρηση των εκκλησιών θα μας δώσει πολλά νέα δεδομένα»

Ο Δημήτρης Αθανασούλης, προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, όταν δεν κάνει island hopping στις Κυκλάδες για να οργανώνει και να επιβλέπει όλα αυτά που γίνονται –και είναι πολλά όχι μόνο στη Νάξο, αλλά σε όλα τα κυκλαδίτικα νησιά– βρίσκεται στο γραφείο του στα κεντρικά της Εφορείας, στην Πλάκα. Εκεί τον συναντήσαμε και μας είπε για τη σημασία του ναού του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στη Νάξο.

«Πρόκειται για πολύ σημαντικό μνημείο που θα δώσει πολύτιμες πληροφορίες για διαφορετικές περιόδους της βυζαντινής τέχνης. Είναι μεγάλος ναός, τρίκλιτη βασιλική με πρόκτισμα στη βόρεια πλευρά, και το σπουδαιότερο είναι πως διαθέτει επάλληλα τοιχογραφικά στρώματα, δυο ή τρία, κάποια της πρώτης χιλιετίας. Και αυτής της εποχής είναι γενικότερα πολύ σπάνια. Ο ναός βρισκόταν σε πολύ κακή κατάσταση, ήταν εγκαταλελειμμένος για χρόνια και χρειαζόταν επείγουσες ενέργειες στερέωσης και συντήρησης. Αυτό το μνημείο είναι ένα από τα δέκα τουλάχιστον μνημεία που αποκαθιστά ταυτόχρονα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων στη Νάξο και τα οποία γίνονται με τη διαδικασία του κατεπείγοντος γιατί κινδυνεύουν. Επομένως, επεμβαίνουμε προκειμένου να σώσουμε τα κελύφη αλλά και τον ζωγραφικό διάκοσμο».

«Πολύτιμα τεκμήρια»

Οι εργασίες στο μνημείο ξεκίνησαν με πιστώσεις του υπουργείου Πολιτισμού, γίνονται με προσωπικό του υπουργείου και θα έχουν και τη στήριξη του Θανάση και της Μαρίνας Μαρτίνου. Η Νάξος φαίνεται ανεξάντλητη... «Και είναι», απαντάει ο κ. Αθανασούλης. «Στην Αγία Κυριακή λ.χ. έχουμε έναν εκτεταμένο και σε καλή κατάσταση, σχεδόν πλήρη τοιχογραφικό διάκοσμο από μια περίοδο όπως είναι η εικονομαχία, της οποίας δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα μνημεία που σώζονται στον χώρο της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Επομένως, εκεί υπάρχει πληρότητα στο εικονογραφικό σύνολο και έχουμε στη διάθεσή μας πολύτιμα τεκμήρια για τον 8ο αιώνα. Η συντήρηση των εκκλησιών στο νησί θα μας δώσει πολλά νέα δεδομένα».

Βίντεο: Η ανάσταση ενός ναού

Πηγή: Γ. Επτακοίλη, Καθημερινή