Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα

Λεπτομέρεια από ταπετσαρία με Άγριους Άνδρες και Μαυριτανούς, Αλσατία, Στρασβούργο (1440). © Museum of Fine Arts, Βοστώνη. Η έκθεση ...

Λεπτομέρεια από ταπετσαρία με Άγριους Άνδρες και Μαυριτανούς, Αλσατία, Στρασβούργο (1440). © Museum of Fine Arts, Βοστώνη.

Η έκθεση «Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders» που φιλοξενείται στη Νέα Υόρκη παρουσιάζει 70 αποκρουστικά παραδείγματα του Μεσαίωνα και μέσω αυτών εξηγείται ο τρόπος που απεικονίζονταν ως τέρατα μέλη μη προνομιούχων ομάδων, Εβραίοι, μουσουλμάνοι, ακόμη και γυναίκες.

Αποκαλούμε κάποιον «τέρας» όταν κάνει κάτι βάναυσο και μη ανθρώπινο. Αλλά η κοινωνία μπορεί να κάνει τους ανθρώπους τέρατα και μέσα από τον τρόπο με τον οποίο τους απεικονίζει ή τους φέρεται.

Στην εποχή του Τραμπ, όπου η μετανάστευση παρουσιάζεται ως ύπουλη εισβολή, η έκθεση «Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders» στο Morgan Library & Museum της Νέας Υόρκης παρόλο που περιλαμβάνει κείμενα ηλικίας εκατοντάδων χρόνων, μοιάζει απόλυτα σύγχρονη.

Η έκθεση δεν παρουσιάζει μόνο βιβλία με μύθους ζώων και μονόκερους (αν και φυσικά υπάρχουν και πολλά από αυτά). Είναι μία ενδελεχής εξέταση του πώς τα τέρατα χρησιμοποιούνταν για προπαγάνδα στον Μεσαίωνα.

Μεταξύ των εκθεμάτων περιλαμβάνονται 70 χειρόγραφα, γλυπτά και άλλα αντικείμενα, κυρίως από τις συλλογές του Morgan, μαζί με κάποια δάνεια από άλλα μουσεία.

«Η απεικόνιση τεράτων ήταν συχνά συνδεδεμένη με μέλη μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, με σκοπό να υποδηλωθεί ότι ήταν λιγότερο ανθρώπινοι. Αυτή η στρατηγική δικαιολογούσε την καταπίεση και μπορούσε να προκαλέσει ακόμα και βία», γράφουν οι επιμελητές της έκθεσης Asa Simon Mittman και Sherry Lindquist στον συνοδευτικό κατάλογο.

Σειρήνα, από το Abus du Monde (The Abuses of the World), Γαλλία, Ρουέν (1510). Φωτο: Janny Chiu, the Morgan Library & Museum.

«Εκτός από την αναπαράσταση μη κανονιστικών προτύπων μέσα στην ευρωπαϊκή χριστιανική κουλτούρα, όπως ατόμων με νοητικές ή φυσικές αναπηρίες, ολόκληρες ομάδες περιθωριοποιημένων ατόμων δαιμονοποιήθηκαν.

Εβραίοι και Μουσουλμάνοι, τους οποίους οι χριστιανοί έβλεπαν ως αμαρτωλούς επειδή αρνούνταν το Χριστό, αναπαριστάνονταν τερατώδεις, με μεγαλοποιημένα ή ζωώδη χαρακτηριστικά και άχαρα σώματα, όπως για παράδειγμα οι Εβραίοι που παρουσιάζονταν ως καρικατούρες –αναγνωρίζονταν από τα μυτερά τους καπέλα– οι οποίοι βασανίζουν τον Χριστό στο γερμανικό «Βιβλίο των Ωρών»του 13ου αι».

Σε γαλλικό θρησκευτικό βιβλίο του Μεσαίωνα, οι Εβραίοι απεικονίζονται να φορούν μυτερά καπέλα πίσω από το Επτακέφαλο Θηρίο και τον Ψευδοπροφήτη της Αποκάλυψης, να σπρώχνονται στη κόλαση, επιβεβαιώνοντας έτσι το προφίλ τους ως διώκτες της χριστιανοσύνης.

Σε ένα άλλο όπου απεικονίζεται δραματικά το μαρτύριο του Αγίου Κουεντίνου, ο άνδρας που τον βασανίζει κρατά ένα γιαταγάνι, σημάδι που υποδηλώνει ότι ήταν μουσουλμάνος – κι ας μην είχε ακόμα γεννηθεί ο Μωάμεθ όταν πέθανε ο συγκεκριμένος άγιος τον 3ο αι μ.Χ.

Άλλα αντικείμενα μας προσφέρουν μια εικόνα της αντίληψης που υπήρχε στο Μεσαίωνα για τις γυναίκες, οι οποίες μπορούσαν να είναι είτε άγιες είτε ύπουλες και μοιραίες· δεν υπήρχε ενδιάμεσο.

Μία από τις πιο εντυπωσιακές εικονογραφήσεις είναι αυτή μίας φτερωτής σειρήνας στο γαλλικό Les abus du monde, όπου η τερατόμορφη γυναίκα έχει παρασύρει με το τραγούδι της πολλούς ανθρώπους στον πνιγμό.

Εντύπωση προκαλεί και η περίπτωση της Μαρίας Μαγδαληνής που γύρω στον 6ο αι μ.Χ. μεταμορφώθηκε από πιστή ακόλουθος του Χριστού σε ιερόδουλη, κι έτσι οι απεικονίσεις της στα θρησκευτικά βιβλία ακολουθούν μια πιο υπερφυσική ρότα.

Στην έκθεση παρουσιάζεται επίσης και ο τρόπος που οι μεσαιωνικοί διακοσμητές των βιβλίων χρησιμοποιούσαν την εικονογραφία για επίδειξη δύναμης συγκεκριμένων προσώπων, για παράδειγμα βασιλιάδων, ή για την απεικόνιση των αγίων την ώρα των μαρτυρίων τους – ακόμα και σε αυτές τις σκηνές οι άγιοι παρουσιάζουν μια υπερφυσική δύναμη.

Θα μπορούσαμε να γεμίσουμε ένα ολόκληρο βιβλίο με μύθους ζώων με τα τέρατα του Morgan, από το στόμα που απεικονίζει την είσοδο της κόλασης, έως τη ρίζα μανδραγόρα που στρίγγλιζε τόσο δυνατά κατά συγκομιδή που οι άνθρωποι έπρεπε να φορέσουν ωτοασπίδες.

Το Μαρτύριο του Αγίου Βαρθολομαίου από το θρυλικό βιβλίο Hungarian Anjou legendary, Ιταλία ή Ουγγαρία (1325-1335). Φωτο: Janny Chiu, courtesy the Morgan Library & Museum.

Υπάρχουν ακόμα και τα αόρατα τέρατα στα οποία αποδίδονταν οι ψυχικές ασθένειες – ένα αυστριακό χειρόγραφο του 15ου αιώνα απεικονίζει έναν μαύρο δαίμονα να βγαίνει από έναν άνδρα κατά τη διάρκεια εξορκισμού, ενώ στο φόντο ένας μοναχός βάζει του χέρι του στη φωτιά για να αντισταθεί στον δαίμονα.

Όπως επισημαίνουν οι επιμελήτριες, η λέξη τέρας στα αγγλικά, «monster», έχει συνδεθεί από ακαδημαϊκούς του Μεσαίωνα με τα λατινικά monstrare που θα πει «δείχνω» (εξ ου και το «μοστράρω») και monere «προειδοποιώ».

Εξορκισμός στο αυστριακό χειρόγραφο Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders, περ. 1476-99. Morgan Library & Museum. Φωτο: Allison C. Meier

Η εξημέρωση του Δράκου Tarasque, από το βιβλίο Hours of Henry VIII, Γαλλία, Toυρ (1500). Φωτο: Graham S. Haber, courtesy the Morgan Library & Museum.

Καθένα από αυτά τα καλλιτεχνήματα, αν και δημιουργήθηκαν για διακοσμητικούς λόγους, ήθελαν να δείξουν μια συγκεκριμένη αντίληψη για τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του φόβου και της περιέργειας για ανθρώπους που ζούσαν σε άλλους τόπους.

Καθώς η ανησυχία μας για τις πράξεις άλλων ανθρώπων συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από λέξεις όπως «τέρας» και «τερατώδης», υποδηλώνοντας κάτι τρομακτικό και υπερφυσικό, η έκθεση Medieval Monsters προσφέρει μια ιστορική οπτική γωνία στην τάση μας να μεταμορφώνουμε όλους όσοι είναι διαφορετικοί σε τέρατα.