Αρχαίος χαναανιτικός ναός με ειδώλια του Βάαλ βρέθηκε στο νότιο Ισραήλ

Αεροφωτογραφία του χαναανιτικού ναού στη Λαχίς Οι ανακαλύψεις περιλαμβάνουν το φυλαχτό της αιγυπτιακής θεάς Χαθώρ και την παλαιότερη γ...

Αεροφωτογραφία του χαναανιτικού ναού στη Λαχίς

Οι ανακαλύψεις περιλαμβάνουν το φυλαχτό της αιγυπτιακής θεάς Χαθώρ και την παλαιότερη γνωστή εκδοχή του πρωτο-χαναανιτικού γράμματος «σάμεχ».

Μετάφραση και επιμέλεια κειμένου

Βάλια Παπαναστασοπούλου,

Δρ. Θεολογίας ΑΠΘ-Αρχαιολόγος

Μεταδιδακτορική ερευνήτρια ΑΠΘ

Ένας χαναανιτικός ναός, ηλικίας περίπου 3.200 ετών, βρέθηκε στο χώρο της βιβλικής πόλης Λαχίς, που χρονολογείται τις ταραγμένες τελευταίες ημέρες της πόλης υπό την αιγυπτιακή κυριαρχία. Η σπάνια ανακάλυψη έγινε πρόσφατα από μια ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλής τον καθηγητή Yosef Garfinkel του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ και τον καθηγητή Michael Hasel στο Πανεπιστήμιο Southern Adventist στο Τενεσί.

Η δομή του χαναανιτικού ναού είναι ασυνήθιστη για την εποχή του, δηλαδή την Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Η είσοδός του οριοθετούνταν από δύο στύλους και δύο πύργους και οδηγούσε σε μια μεγάλη ορθογώνια αίθουσα. Η κατασκευή αυτή ήταν χαρακτηριστική των ακόμη πιο προγενέστερων ναών στη Συρία, λέει ο Garfinkel στην εφημερίδα Haaretz. Αλλά ασυνήθιστα για εκείνη την περίοδο, στην Εποχή του Χαλκού, το πρόσφατα ανακαλυφθέν οικοδόμημα είχε επίσης μικρά δωμάτια κατά μήκος των πλευρών.

Κάτοψη του Ναού

«Προορίζονταν για αποθήκευση», εξηγεί ο αρχαιολόγος. «Βρήκαμε ξύλινα κιβώτια που είχαν καεί, αλλά είχαν ακόμα πολύ σιτάρι μέσα». Οι ιερείς του ναού αποθήκευαν πιθανώς και άλλα πράγματα εκεί, όπως ρουχισμό, προσθέτει ο Garfinkel.

Οι βιβλικές περιγραφές του πρώτου ναού στην Ιερουσαλήμ, κατασκευασμένος φαινομενικά από τον βασιλιά Σολομώντα, έχουν την ίδια βασική χαναανιτική δομή των στύλων και των πύργων που οδηγούν σε κεντρική αίθουσα, σημειώνει ο καθηγητής.

Οι εκπρόσωποι του θεού

Το εσωτερικό ιερό μέσα στο ναό χαρακτηριζόταν από στηρίξεις στύλων και «ιστάμενους λίθους» ύψους τριών μέτρων μέσα σε έναν κύκλο μικρότερων λίθων. Αυτές οι όρθιες πέτρες ερμηνεύονται ως ανεικονικές παραστάσεις θεών - όπως περιγράφεται στην ίδια τη Βίβλο, στην ιστορία του Ιακώβ και του ονείρου του με τους αγγέλους που ανεβαίνουν και κατεβαίνουν μια σκάλα ανάμεσα στον ουρανό και τη γη, με τη θεότητα στην κορυφή, εξηγεί ο Garfinkel, σημειώνοντας το βιβλικό χωρίο:

«Ο Ιακώβ ξύπνησε τρομαγμένος και είπε: «Αλήθεια, ο Κύριος είναι σ’ αυτό τον τόπο κι εγώ δεν το ήξερα! Τι φοβερός τόπος! Εδώ δεν είναι παρά ο οίκος του Θεού, κι αυτή είναι η πύλη του ουρανού». Το πρωί που σηκώθηκε, πήρε το λιθάρι που το είχε για προσκέφαλό του, το έστησε ως ιερή στήλη, κι έχυσε λάδι πάνω στην κορφή της» (Γέν. 28, 16-18).

Χρυσά ενώτια (Λαχίς)

Κεραμική από τον χαναανιτικό ναό (Λαχίς)

Όπλα και κοσμήματα που βρέθηκαν στο εσωτερικό ιερό του ναού της Λαχίς: ψήφοι, ενώτια, αιχμή βέλους, εγχειρίδιο και κεφαλή χάλκινου πέλεκυ.

Εκτός από αυτά τα ευρήματα, η ομάδα ανακάλυψε χάλκινους λέβητες, εγχειρίδια και ένα χάλκινο πέλεκυ που κοσμούνταν με εικόνες πουλιών, σκαραβαίους και ένα επιχρυσωμένο φιαλίδιο με το όνομα του Ραμσή Β΄, ενός από τους ισχυρότερους φαραώ της Αιγύπτου.

Ειδώλια με το μοτίβο «Πατάσσοντες θεοί» (Βάαλ;)
που βρέθηκαν στον χαναανιτικό ναό της Λαχίς

Κοντά στο βωμό του ναού, η ομάδα βρήκε δύο χάλκινα ειδώλια – που ανήκουν προφανώς στον τύπο του ένοπλου «πατάσσοντα θεού». Ανακάλυψαν επίσης ένα φυλακτό προφανώς εμπνευσμένο από την Χαθώρ, ένα αρχαίο πρόσωπο του αιγυπτιακού πανθέου, αλλά και μια θεά μυστηριώδους προέλευσης.

Σχεδιαστική αναπαράσταση φυλακτήριου περίαπτου που απεικονίζει τη θεά Χαθώρ με τη χαρακτηριστική της κόμη. Κρατάει άνθος λωτού ή παπύρου.

Κάποιοι αμφισβητούν την άποψη πως η μυθολογική εικόνα της Χαθώρ είναι δημιούργημα της Χαναάν και έφθασε στην Αίγυπτο σε μεταγενέστερο στάδιο. Συχνά η Χαθώρ απεικονιζόταν ως αγελάδα και αντιπροσώπευε τις γυναικείες πτυχές της αγάπης, της μουσικής, της γονιμότητας κ.ά. Επίσης, ήταν η θεότητα που θεωρούνταν υπεύθυνη για την υποδοχή του θανόντος στη μετά θάνατον ζωή. Ακόμη αποτελούσε αντικείμενο λατρείας ειδικά μεταξύ των εργατών των ορυχείων, σύμφωνα με την αρχαιολόγο Elizabeth Sloane.

Πράγματι, οι Χαναναίοι και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι άσκησαν αμοιβαία επιρροή ο ένας στον άλλο, λέει ο Garfinkel. Μάλιστα, υπήρξε μία περίοδος που οι Χαναναίοι κυβερνούσαν την Αίγυπτο. Μόνο κατά τη 18η Δυναστεία (περίπου 1549-1292 π.Χ.) που διέθετε σπουδαίες προσωπικότητες, όπως ο διάσημος βασιλιάς Τουταγχαμών και η Νεφερτίτη, το αρχαίο βασίλειο του Νείλου ανήλθε στο ζενίθ της εξουσίας του και σάρωσε βίαια την περιοχή του σύγχρονου Ισραήλ.

Η πόλη που αναγεννιόταν, όπως ένας φοίνικας

Η Λαχίς είχε μια έντονα αιματηρή ιστορία, όπως και πολλές πόλεις στην περιοχή. Ευρισκόμενη στο κεντρικό Ισραήλ, όχι μακριά από την σημερινή πόλη Kiryat Gat, η Λαχίς φτάνει ιστορικά πολύ πίσω στο χρόνο, αλλά η ισχυρή πόλη των Χαναναίων ιδρύθηκε περίπου το 1800 π.Χ.

Φύλλο χρυσού (Λαχίς)

Επιβίωσε για περίπου 400 χρόνια, μόνο για να καταστραφεί το 1550 π.Χ. από τους Αιγύπτιους υπό την κυριαρχία του φαραώ Τούθμωσι Γ΄, κατά τη διάρκεια της μαζικής επέκτασης της 18ης Δυναστείας στην περιοχή. Οι χώροι, όπου συγκρούστηκαν οι αρχαίες αιγυπτιακές και χαναανιτικές δυνάμεις περιλαμβάνουν τη Μεγιδδώ και τη Λαχίς.

Πράγματι, η παλαιότερη γνωστή γραπτή μνεία της Λαχίς εντοπίζεται στις επιστολές της Αμάρνα: πρόκειται για τουλάχιστον 350 επιστολές πάνω σε πήλινες πινακίδες, μία διοικητική αλληλογραφία μεταξύ των κυρίων της Αιγύπτου και των αντιπροσώπων τους στη Χαναάν. Οι τελευταίοι ήταν οι βασιλιάδες των πόλεων Λαχίς, Γκέζερ, Ιερουσαλήμ, Μεγιδδώ κ.ά. Οι επιστολές αποτυπώνουν την ιστορική πραγματικότητά στο γίγνεσθαί της: οι ηγέτες αναζητούσαν εύνοιες, συζητούσαν πολιτικά θέματα κ.ο.κ., λέει ο Garfinkel. Υποδεικνύουν ότι, εκείνη την εποχή, η Λαχίς ήταν μια ισχυρή πόλη στη Σεφηλά, δηλ. στους λόφους και την πεδιάδα της Ιουδαίας. Εν πάση περιπτώσει, οι ασταμάτητοι Χαναναίοι ξανακτίστηκαν στην πόλη τους, μόνο για να καταστραφεί εκ νέου το 1300 π.Χ. Αλλά και για να την κτίσουν ξανά.

Χάλκινος λέβητας από τη Λαχίς

«Αυτή τη φορά η πόλη επιβίωσε για περίπου 60 χρόνια», παρατηρεί ο Garfinkel, από περίπου το 1200 έως και το 1150 π.Χ. Και ο ναός που ανακαλύφθηκε πρόσφατα ανεγέρθηκε σε εκείνη τη ανοικοδομημένη φάση της πόλης. «Ο ναός ανήκε στην τελευταία πόλη των Χαναναίων», επιβεβαιώνει ο αρχαιολόγος. Η αρχιτεκτονική είναι σύμφωνη με την χαναανιτική κατασκευή και υπάρχουν τα δύο αγαλματίδια του Βάαλ, ενός θεού που δεν λατρευόταν στην Αίγυπτο.

Σκαραβαίος με αιγυπτιακές παραστάσεις και σύμβολα (Λαχίς)

Αλλά τα αντικείμενα δείχνουν πόσο βαθιά είχε ριζώσει η αιγυπτιακή επιρροή: βρήκαν επίσης σκαραβαίους, και εκείνο το φυλακτό με την παράσταση της Χαθώρ να κρατά στο χέρι ή τα άνθη λωτού που ήταν σήμα κατατεθέν της ή πιθανόν παπύρου.

Ωστόσο, αυτή η πόλη ισοπεδώθηκε και αυτό καθόρισε το τέλος της χαναανιτικής κυριαρχίας στη Λαχίς. Η γη θα παρέμενε ακατοίκητη για περίπου 200 χρόνια, και στη συνέχεια, περίπου το 920 π.Χ., ο Ροβοάμ, γιος του Σολομώντα, την ανοικοδόμησε. Αλλά και η πόλη του δεν είχε μεγαλύτερη τύχη από τις προσπάθειες των Χαναναίων· Καταστράφηκε από τις ασσυριακές ορδές του Σενναχερήμ. Και ξαναχτίστηκε μόνο για να καταστραφεί από το Ναβουχοδονόσορα τον 6ο αιώνα π.Χ.

Το γράμμα «σάμεχ»

Και σαν από θαύμα σχεδόν σε αυτό το νέο ναό οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν μια απίστευτα σπάνια επιγραφή πάνω σε ένα όστρακο αγγείου χαραγμένη με την πρώϊμη χαναανιτική γραφή, συμπεριλαμβανομένης της πρώτης αποτύπωσης του πρωτο-χαναανιτικού γράμματος «σάμεχ» (που θα υιοθετηθεί πολύ αργότερα από τα εβραϊκά).

Το όστρακο με την εγχάρακτη πρωτο-χαναανιτική επιγραφή. Διακρίνεται κάτω δεξιά μέσα στον κίτρινο κύκλο η πρωϊμότερη μορφή του γράμματος «σάμεχ». (Ο καθ. Galil μεταφράζει σε μία πρώτη απόπειρα την πρώτη λέξη ως «όλα» και τη δεύτερη ως «βιβλίο»)

Αν και οι απόψεις για την πρωϊμότερη γραφή διαφέρουν, είναι ευρέως αποδεκτό ότι οι Σουμέριοι στη Μεσοποταμία ήταν οι πρώτοι που εφηύραν τη γραφή περίπου το 3500 π.Χ. Η γραφή τους έλαβε τη σφηνοειδή μορφή: σημάδια σφηνοειδούς σχήματος πάνω σε πηλό. Τα ιερογλυφικά θα εμφανιστούν αργότερα στην αρχαία Αίγυπτο, γύρω στο 3100 π.Χ. «Αλλά αυτή ήταν μια πολύ περίπλοκη μορφή γραφής. Μόνο έμπειροι γραφείς μπορούσαν να την γράψουν», παρατηρεί ο Garfinkel. Θα χρειαστούν άλλα 1.000 χρόνια για να προκύψει το αλφαβητικό σύστημα γραφής, περίπου το 1800 π.Χ. Αυτό το πρώιμο αλφάβητο είχε 32 σύμβολα. Παραδείγματα αυτού του αλφαβήτου έχουν βρεθεί στην Αίγυπτο και το Σινά, προσθέτει ο αρχαιολόγος.

Τέσσερα τεμάχια από επιχρυσωμένο κάδο που φέρουν
μία εγχάρακτη ιερογλυφική επιγραφή (Λαχίς)

Η γραφή στο ναό της Λαχίς εμφανίζεται αργότερα, περίπου το 1200 π.Χ. και εκεί, για πρώτη φορά, βλέπουμε πώς οι πρωτο-Χαναναίοι έγραφαν το ίδιο γράμμα. «Είχαν και τα άλλα γράμματα, όπως το χετ, το ρες, το σιν και ούτω καθεξής, αλλά όχι το σάμεχ», λέει ο Garfinkel. Πώς γνωρίζουμε ότι αυτό που βλέπουμε σε αυτό το θραύσμα είναι το σάμεχ; Επειδή, όπως εξηγεί, περίπου το 1000 ή το 950 π.Χ., οι Φοίνικες υιοθέτησαν και ξεκαθάρισαν την αλφαβητική γραφή και στη συνέχεια την τυποποίησαν. Η πρωτο-χαναανιτική γραφή δεν είχε μία σταθερή φορά: άλλοτε από δεξιά προς τα αριστερά και από τα αριστερά προς τα δεξιά και άλλοτε οποιαδήποτε άλλη φορά. Οι Φοίνικες ήταν εκείνοι που την σχηματοποίησαν. Γνωρίζοντας, λοιπόν, εμείς πώς ήταν η μορφή του δικού τους σάμεχ, το αναγνωρίζουμε πάνω στο χαναανιτικό όστρακο από τη Λαχίς.