Ένα παιδικό παιχνίδι για τους αρχαίους που έγινε τζόγος

Δύο νεαρές γυναίκες που παίζουν αστραγάλους. Ελληνική τερακότα από την Κάπυα, 340-330 π.Χ Βρετανικό Μουσείο Αγαπημένο παιδικό παιχνίδι, που ...

Δύο νεαρές γυναίκες που παίζουν αστραγάλους. Ελληνική τερακότα από την Κάπυα, 340-330 π.Χ Βρετανικό Μουσείο

Αγαπημένο παιδικό παιχνίδι, που διανύει τους αιώνες φθάνοντας ως σήμερα ή ευκαιρία για τζόγο; Αθώα διασκέδαση παιδιών, κοριτσιών και μεγαλύτερων γυναικών ή τυχερό παιχνίδι στο οποίο χάνονταν περιουσίες;

Εξακόσιοι «αστράγαλοι», που βρέθηκαν στην αρχαία Ελευθερόπολη της Ελληνιστικής εποχής στο νότιο Ισραήλ, με γραμμένα μάλιστα επάνω τους στα ελληνικά τα ονόματα της Ήρας, του Έρωτα, της Αφροδίτης και της Νίκης μιλούν για την ισχύ αυτού του παιχνιδιού, που λεγόταν «αστραγαλισμός»  σε μικρούς και μεγάλους (στη δεύτερη περίπτωση και με στοιχήματα).

«Αστράγαλοι» ήταν τα κόκκαλα των αρθρώσεων από πόδια ζώων, ιδίως αιγοειδών ή βοοειδών, τα κότσια όπως αποκαλούνται σήμερα, που χρησιμοποιούνταν για το παιχνίδι του αστραγαλισμού αλλά και για πλήθος άλλων, όπως τα ζάρια ή μάρκες για τυχερά παιχνίδια. Χωρίς να εξαιρείται όμως και η χρήση τους ως γούρια, αφού τοποθετούνταν στα κατώφλια των σπιτιών για καλή τύχη και ευημερία, ακόμη και για διάφορες τελετουργίες, επίσης στη μαντεία, την μαγεία και τα ξόρκια.

Αστράγαλοι που βρέθηκαν στον Ισραήλ

Οι συγκεκριμένοι αστράγαλοι πάντως, βρέθηκαν από τους αρχαιολόγους, που ανασκάπτουν μία σειρά από τεχνητές σπηλιές στο κάτω μέρος αυτής της πάλαι ποτέ πολυσύχναστης ελληνιστικής μητρόπολης, που είχαν ιδρύσει οι Σελευκίδες σε μικρή απόσταση από την βιβλική πόλη Μαρεσά της Εποχής του Σιδήτου, γνωστή αργότερα με το εξελληνισμένο της όνομα Μάρισα.

Η ριξιά της Αφροδίτης         

Πολλοί από τους αστραγάλους που βρέθηκαν, είχαν λειανθεί και γυαλιστεί, ώστε να είναι πιο εύκολο να παιχτούν. Σε άλλα είχαν γίνει οπές για να γεμίσουν με μολύβι ώστε να είναι βαρύτερα και να διασκορπίζονται ομοιόμορφα πάνω σε μια επιφάνεια ή όταν πετάγονταν στον αέρα. Τα κότσια από τα συγκεκριμένα ζώα άλλωστε, συμμετρικά και εξάπλευρα όπως είναι, χρησιμοποιήθηκαν ως ζάρια σε μεγάλο μέρος της αρχαιότητας. Υπήρχαν όμως και κατασκευασμένοι αστράγαλοι από γυαλί, μπρούτζο, ελεφαντόδοντο ενώ πολλά είχαν χαραγμένα ονόματα θεών κυρίως, επιγραφές ή γεωμετρικά σχήματα.

Οι παίκτες ρίχνοντας διαδοχικά τους αστραγάλους, καθεμία πλευρά των οποίων είχε συγκεκριμένη αξία, συγκέντρωναν ανάλογους πόντους. Απαιτούνταν τέσσερις τουλάχιστον αστράγαλοι  για το παιχνίδι, ενώ για τη φύλαξη και τη μεταφορά τους χρησιμοποιούσαν σακουλάκια από δέρμα ή ύφασμα, που ονομάζονταν φορμίσκοι.

Το απλούστερο παιχνίδι ήταν το λεγόμενο «αστραγαλίζειν», κατά το οποίο οι παίκτες έριχναν τους αστραγάλους και ανάλογα με την  πλευρά που ακουμπούσε στο έδαφος έπαιρναν την αντίστοιχη βαθμολογία. Έτσι από τις μακριές πλευρές του αστραγάλου, η κυρτή έδινε τέσσερις βαθμούς και η κοίλη τρεις. Ενώ από τις στενές πλευρές η πλέον ασταθής έδινε έξι βαθμούς με την απέναντί της να δίνει μόνον ένα.

Πήλινο ειδώλιο νέας που παίζει αστραγάλους. Στο αριστερό της χέρι κρατά σάκο αστραγάλων. Πρώιμη Ελληνιστική περίοδος. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Καθένας μάλιστα από τους τριανταπέντε δυνατούς συνδυασμούς είχε ιδιαίτερο όνομα, όπως «του Ευρυπίδου», «του Στησιχόρου», «του Αλεξάνδρου» κ.ά. Ο καλύτερος συνδυασμός πάντως ονομάζονταν «της Αφροδίτης», ενώ ο χειρότερος «του κυνός». Σε γενικές γραμμές οι ονομασίες στις ριξιές δίνονταν  από τη μυθολογία και την ιστορία ενώ οι έμπειροι παίκτες μπορούσαν να κάνουν γρήγορα τους λογαριασμούς τους είτε επρόκειτο για πραγματικές τιμές είτε για συμφωνημένες.

Ένα ακόμα παιχνίδι που έπαιζαν με τους αστραγάλους ήταν το λεγόμενο «αρτιάζειν αστραγάλους»,  δηλαδή τα σημερινά μόνα – ζυγά.

Τύχη και πάθος

Αστράγαλοι παίζονται είτε μέσα στον γυναικωνίτη από μικρά κορίτσια ως τις μεγαλύτερες γυναίκες, είτε στους δρόμους από τα αγόρια και τους εφήβους είτε και στα καπηλειά από ενήλικες με διάφορα στοιχήματα, όπως τα ζώα τους ή άλλα υπάρχοντά τους, ακόμη και τους δούλους του. Φυσικά ο αστραγαλισμός με στοιχήματα παιζόταν και ανάμεσα από στρατιώτες. Το πάθος για το παιχνίδι ήταν μεγάλο, αφού όπως αναφέρει  ο Όμηρος,  ο Πάτροκλος, φίλος του Αχιλλέα, είχε σκοτώσει πάνω στο παιχνίδι τον Κλεισώνυμο  «χολωθείς αμφ΄ αστραγάλοισιν».

Αστράγαλοι από την αρχαία Κόρινθο

Παράλληλα όμως οι αστράγαλοι  συμμετείχαν και στις διαβατήριες τελετές της νεανικής ηλικίας όταν τα παιδιά περνούσαν στην εφηβεία και τους πρόσφεραν στους θεούς ως δείγμα ότι εγκαταλείπουν τα χρόνια της ανεμελιάς. Επίσης οι αρχαίοι κατέφευγαν συχνά στην αστραγαλομαντεία. Αγάπη για τους αστραγάλους είχαν και οι Ρωμαίοι αλλά και οι Βυζαντινοί, συχνά ως παιχνίδι τύχης και κερδοσκοπίας, γι΄αυτό και υπήρχε μεγάλη κατακραυγή από την Εκκλησία. Και δεν είναι περίεργο, που το παιχνίδι του αστραγαλισμού επιβίωσε στην ελληνική ύπαιθρο ως και τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, με την ονομασία «κότσια» ή «βεζύρης».

Στην αρχαία Ελευθερόπολη πάντως, πολλοί  αστράγαλοι  βρέθηκαν σε βωμούς, μαζί με μαντικά κείμενα γραμμένα στα αραμαϊκά αλλά και με άλλα λατρευτικά είδη, που υποδηλώνουν ότι χρησιμοποιήθηκαν με τελετουργικό τρόπο.

Πηγή: Μ. Θερμού, MonoNews