Ο πύργος της Λεψίνας

Karl Rottmann, άποψη της Ελευσίνας κατά το 1843, Νέα Πινακοθήκη Μονάχου. Διακρίνονται οι λόφοι της Ελευσίνας, με το τότε χωριό στον αριστερό...

Karl Rottmann, άποψη της Ελευσίνας κατά το 1843, Νέα Πινακοθήκη Μονάχου. Διακρίνονται οι λόφοι της Ελευσίνας, με το τότε χωριό στον αριστερό (ανατολικό) και τον πύργο να προβάλει στον δεξιό (δυτικό). Στο πρώτο πλάνο, χωρικοί βαδίζουν στην Ιερά Οδό.

«Αὕτη δὲν ἐπραγματοποιήθη μέχρι σήμερον»· τούτη η λακωνική πρόταση βρίσκεται σε μία υποσημείωση στον τόμο του 1960 του Αρχαιολογικού Δελτίου, του επίσημου περιοδικού της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, και αναφέρεται στην ανασύσταση του φραγκικού πύργου που υπήρχε στην Ελευσίνα, ο οποίος διαλύθηκε το 1953 προκειμένου να επεκταθούν τα λατομεία και οι εγκαταστάσεις της τσιμεντοβιομηχανίας “Τιτάν”. Η εταιρεία είχε δεσμευθεί ότι θα ανοικοδομήσει με δαπάνες της τον πύργο σε άλλο σημείο, με το αυθεντικό του υλικό. Όμως, επτά χρόνια αργότερα, οι λίθοι του πύργου ανέμεναν την αναστήλωσή του, όπως διαπιστώνει στην υποσημείωση ο αρχιτέκτων Ιωάννης Τραυλός, μελετητής του ιερού της Ελευσίνας. Και αναμένουν ακόμη, μέχρι τις μέρες μας.

Ο φραγκικός πύργος είχε κτιστεί στην κορυφή του λόφου που βρισκόταν αμέσως δυτικά του αρχαίου ιερού, εκεί όπου σήμερα υψώνονται καμινάδες – αγαπημένο θέμα πολλών φωτογράφων, φόντο των αγαλμάτων της αυλής του μουσείου της Ελευσίνας. Στο ίδιο σημείο είχε ιδρυθεί κατά τους ελληνιστικούς χρόνους ένα μικρό φρούριο, επάνω στα κατάλοιπα του οποίου θεμελιώθηκε η μεσαιωνική οχύρωση με τον μεγάλο πύργο. Ο ακριβής χρόνος κατασκευής του είναι άγνωστος, αλλά αποδίδεται με αρκετή βεβαιότητα στον 13ο αιώνα, όταν η Αττική κατακτήθηκε από τους σταυροφόρους και η ύπαιθρός της απέκτησε πολλούς τέτοιους πύργους, για να φρουρούν μικρά χωριά ή να επιτηρούν μεγάλες γαιοκτησίες. Στην περίπτωση της Ελευσίνας, ο πύργος μπορεί να συμμετείχε στο δίκτυο των φρυκτωριών που παρακολουθούσαν την κίνηση στο θαλάσσιο στενό μεταξύ Αττικής και Σαλαμίνας, ή να ήλεγχε τον χερσαίο δρόμο από την Αθήνα προς την Πελοπόννησο και τη βόρεια Ελλάδα.

Η Ελευσίνα είχε διατηρήσει το όνομά της κατά τον μεσαίωνα, ελαφρά παρεφθαρμένο, ένδειξη ότι δεν είχε πάψει ποτέ να κατοικείται. Ακόμα και όταν από τον 14ο αιώνα εγκαταστάθηκαν στην περιοχή αλβανόφωνοι χριστιανοί –οι Αρβανίτες– εξακολούθησε να ονομάζεται Λεψίνα. Τόπος φτωχός και άγονος, προκαλούσε την περιφρόνηση των Αθηναίων, που συνήθιζαν να λένε «έκανε κι η Λεψίνα στάρι!», όταν κανείς έβγαινε από την ανέχεια και αποκτούσε κάποια περιωπή. Τη στάση αυτή δεν συμμερίζονταν βέβαια οι φιλάρχαιοι Ευρωπαίοι περιηγητές, που αναγνώρισαν εκεί από νωρίς τον τόπο των περίφημων Ελευσινίων Μυστηρίων και άρχισαν να τον επισκέπτονται και να τον αποψιλώνουν από τις αρχαιότητές του.

Ο πύργος της Λεψίνας λίγο πριν από τη διάλυσή του, ενώ έχει προχωρήσει η λατόμευση του λόφου. Φωτογραφία του Ιωάννη Τραυλού από το Αρχαιολογικό Δελτίο του 1960.

Σε αυτούς τους ταξιδιώτες οφείλονται οι πρώτες αναφορές στον φραγκικό πύργο της Λεψίνας, ο οποίος δέσποζε, τόσο από την ξηρά όσο και από τη θάλασσα, στο ευρύτερο τοπίο του αρχαίου ιερού και του μικρού χωριού που το είχε διαδεχτεί. Από τις λίγες πληροφορίες που εντοπίζονται σποραδικά σε αρχαιολογικά δημοσιεύματα, φαίνεται ότι ήταν ένας στιβαρός ορθογώνιος πύργος με ορόφους εσωτερικά, κτισμένος με άφθονο υλικό από τα παρακείμενα ερείπια. Στη δυτική του πλευρά υπήρχαν τοξοθυρίδες, με το χαρακτηριστικό τριγωνικό σχήμα που προστάτευε και διευκόλυνε τον τοξότη – μία λεπτή σχισμή εξωτερικά, η οποία εσωτερικά διερυνόταν για να μπορεί να κινεί άνετα τα χέρια του. Ο πύργος διατηρούνταν σε όλο σχεδόν το ύψος του μέχρι την εποχή της καταστροφής του και έχει αποτυπωθεί σε πολλές απεικονίσεις και φωτογραφίες της τοποθεσίας.

Η μετατροπή της Ελευσίνας σε βιομηχανική ζώνη υπήρξε μία από τις πιο ολέθριες πράξεις του νεοελληνικού κράτους σε βάρος της πολιτιστικής κληρονομιάς και του ιστορικού και φυσικού τοπίου της Αττικής. Ο δυτικός λόφος εξαφανίστηκε ολοκληρωτικά χάριν της επέκτασης της τσιμεντοβιομηχανίας “Tιτάν”. Ήδη προπολεμικά η λατόμευση του λόφου είχε προχωρήσει πολύ, παραβιάζοντας τα όρια του αρχαιολογικού χώρου. Ο ανασκαφέας της Ελευσίνας Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης προσπαθούσε μάταια να σταματήσει την καταστροφή. Μετά τον πόλεμο η λατόμευση συνεχίστηκε και έφτασε σχεδόν ως τα θεμέλια του πύργου. Το 1953, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο ενέκρινε τη διάλυσή του και η τσιμεντοβιομηχανία δεσμεύτηκε ότι θα χρηματοδοτήσει την ανοικοδόμησή του σε άλλη θέση, μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Με αυτή την προοπτική, ο νεαρός τότε αρχαιολόγος Δημήτριος Θεοχάρης επέβλεψε το έργο της διάλυσης του μνημείου και αρίθμησε προσεκτικά τους λίθους του, για να επανατοποθετηθούν με την ίδια σειρά.

Έκτοτε πέρασαν εβδομήντα χρόνια και οι λίθοι του πύργου εξακολουθούν να κείτονται ξεχασμένοι μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας· η αποκατάστασή του «δὲν ἐπραγματοποιήθη μέχρι σήμερον». Η υποσημείωση του Ιωάννη Τραυλού παραμένει σε ισχύ και η μικρή αυτή φράση συμπυκνώνει τη μοίρα των ουκ ολίγων μνημείων που θυσιάστηκαν για την εκβιομηχάνιση της χώρας. Η Ελευσίνα διατελεί φέτος Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης και χάρις στην ιδιότητα αυτή υπήρξαν πολλές φροντίδες για τις αρχαιότητές της από την πλευρά του κράτους. Ουδείς όμως φαίνεται να θυμήθηκε την παλαιά υποχρέωση προς τον πύργο της μεσαιωνικής Λεψίνας – μία υπόσχεση που μπορεί πλέον να μην είναι καν εφικτό να εκπληρωθεί.

Πηγή: Γ. Πάλλης, Νέο Πλανόδιον