Τα φυλακτά για την ποδάγρα με τη Σελήνη στον Λέοντα... και άλλες αστρολογικές ιστορίες της Ύστερης Αρχαιότητας

Εικονογραφημένο χειρόγραφο με παράσταση του ζωδιακού κύκλου από την Τετράβιβλο του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Βατικανό, Bibliotheca Apostolica Vat...

Εικονογραφημένο χειρόγραφο με παράσταση του ζωδιακού κύκλου από την Τετράβιβλο του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Βατικανό, Bibliotheca Apostolica Vaticana, 8ος αι.

«Ξέρω ότι γεννήθηκα θνητός, πλάσμα μιας μόνο μέρας. Μα όταν σκέφτομαι τις περιστροφικές ελικοειδείς τροχιές των άστρων, τα πόδια μου δεν αγγίζουν πλέον τη γη, ευωχούμαι μαζί με το Δία, απολαμβάνω την αμβροσία και τρέφομαι ακριβώς όπως οι θεοί».

Ο έναστρος ουρανός γοήτευσε, αλλά και τρόμαζε τους ανθρώπους κατά την Ύστερη Αρχαιότητα (3ος – 7ος αι. μ.Χ.). Η κίνηση των πλανητών και τα λαμπερά αστέρια που φώτιζαν το σκοτάδι και εξαφανίζονταν το πρωί ασκούσαν μια ιδιαίτερη επίδραση στους ανθρώπους και στους πρώτους επιστήμονες. Πώς ήταν η διάταξή τους στην απεραντοσύνη του σύμπαντος; Κινούνταν και πώς; Κυρίως όμως γιατί και πόσο αυτό επηρέαζε την καθημερινότητά τους;

«Η αστρολογία κατά την ύστερη αρχαιότητα, αποτελούσε την τέχνη και όχι την επιστήμη, σύμφωνα με την οποία ήταν δυνατόν να προβλέπονται τα γήινα με τη μελέτη των άστρων αλλά και να επηρεάζονται από τους ουράνιους σχηματισμούς.

Στις γραπτές πηγές η αστρολογία αναφέρεται με διάφορους όρους, όπως αστρολογία, αστρονομία, αστρομαντεία, αστροσκοπία, γένεσις, γενεθλιαλογία, μάθησις, μαθηματική, χαλδαϊκή, ωροσκοπική, ars mathematica, κ.ά.», λέει στη Voria ο Δρ Παναγιώτης Καμπάνης, αρχαιολόγος στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, το βιβλίο του οποίου "ΦΥΛΑΞ-Τα φυλακτά της Ύστερης Αρχαιότητας" περιέχει ένα πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο για την «Αστρολογία και τα φυλακτά».

Ημιπολύτιμος λίθος με παράσταση του θεού Ήλιου μέσα σε ζωδιακό κύκλο. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο, Συλλογή Καραπάνου, 3ος-4ος αι.

«Οι αστρολόγοι υποτίθεται ότι μπορούσαν να προλέγουν το μέλλον, το βέβαιο όμως ήταν ότι δεν μπορούσαν με κανένα τρόπο να το επηρεάσουν. Πιστεύοντας ότι τα άστρα ήταν θεοί, άρχισαν να συνδέουν σιγά-σιγά την πίστη με το επιστημονικό μέρος της αστρονομικής γνώσεως. Στο συνδυασμό αυτό βάσιζαν τις προγνώσεις τους, ενώ με τον καιρό αναπτύχθηκε από τους Έλληνες η αντίληψη ότι τα άστρα όχι μόνο σήμαιναν τα γήινα φαινόμενα, αλλά και τα προκαλούσαν», σημειώνει ο κ. Καμπάνης.

Η αστρολογία έχει τις ρίζες της στη Μεσοποταμία, κι όπως έγραψε ο Ιάμβλιχος, «οι Ασσύριοι όχι μόνο παρατήρησαν τα άστρα επί εβδομήντα δύο χιλιάδες χρόνια, αλλά διατήρησαν ακόμη την ανάμνηση των περιόδων και των κύκλων ολόκληρων των επτά πλανητών».

Ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα σημειώθηκε μια σημαντική αλλαγή στην αρχαία ελληνική επιστήμη, καθώς οι κοσμογονικές θεωρίες ερμηνεύτηκαν με τις πρώτες θεωρητικές-γεωμετρικές περιγραφές για τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και η θεωρητική-μαθηματική αστρονομία, ήρθε να αντικαταστήσει την εμπειρική αστρονομία των προσωκρατικών στοχαστών. Η γεωμετρική μελέτη και οι νέες ερμηνείες επαναπροσδιόρισαν τον ρόλο και τις δυνατότητες της επιστήμης για την κατανόηση του υλικού σύμπαντος και έθεσαν την αστρολογία σε νέα βάση.

Στην Ύστερη Αρχαιότητα κάθε αστρολόγος ονομαζόταν και Χαλδαίος, ενώ από τη Βαβυλώνα η αστρολογία ταξίδεψε σε όλο τον εξελληνισμένο κόσμο της Μέσης Ανατολής, της Αιγύπτου αλλά και της Ελλάδας.

Ψηφιδωτό με παράσταση του Χριστού-Ήλιου σε τέρθιππο. Ρώμη, Μαυσωλείο Μ, κάτω από τη Βασιλική του Αγίου Πέτρου, 3ος αι.

Οι άνθρωποι δυσκολεύονταν να αντιληφθούν την κίνηση, αλλά και την αιώνια σταθερότητα των ουράνιων σωμάτων, που προκαλούσε ήδη από την αρχαιότητα δέος και απορία. Οι στωικοί που συνέβαλαν στη διάδοση της αστρολογίας, πίστευαν, σύμφωνα με τον κ. Καμπάνη, «στη θεία προέλευση των αστέρων και στη μυστική επίδρασή τους στις ανθρώπινες υποθέσεις», ενώ οι ερμητιστές ότι «η τάξη των ουράνιων σωμάτων είναι ανώτερη από εκείνη του κόσμου εδώ κάτω. Είναι αιωνίως σταθερή και υπερβαίνει την ανθρώπινη αντίληψη».

Ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες αστρολόγους του 2ου αιώνα μ.Χ., υπήρξε ο πολυγραφότατος Πτολεμαίος, από την Τετράβιβλο του οποίου προέρχεται το εισαγωγικό απόσπασμα αυτού του κειμένου. Η Τετράβιβλος ασχολείται με την επιστημονική πλευρά του ουρανού, την αστρονομία, καθώς και με την επίδραση των άστρων στην ανθρώπινη ζωή.

«Η επιρροή του έργου του Πτολεμαίου υπήρξε καθοριστική κατά τους επόμενους αιώνες, τόσο στη διαμόρφωση των αστρολογικών και αστρονομικών κανόνων, όσο και στην καθημερινότητα της ζωής των ανθρώπων», σημειώνει ο κ. Καμπάνης.

Στο επίκεντρο της κοσμοθεωρίας πολλών λαών της αρχαιότητας ήταν ο Ήλιος, ιδιαίτερα δε στη λατρεία του Ιράν και του θεού Μίθρα, ο οποίος ταυτίζονταν με τον Ήλιο. «Η λατρεία του Ήλιου με τον τίτλο του Sol Invictus, δηλαδή του Ανίκητου Ήλιου, έγινε επίσημη θρησκεία στη Ρώμη το 218, όταν αυτοκράτορας έγινε ο Ηλιογάβαλος. Αργότερα, επί Σεπτίμιου Σεβήρου η λατρεία του πήρε μεγάλες διαστάσεις και μια σειρά επιγραφών δείχνουν την εξάπλωσή της σε όλη την αυτοκρατορία», λέει ο κ. Καμπάνης.

Ο ζωδιακός κύκλος στην Ιερά Μονή Δεκούλου στο Οίτυλο της Μάνης, 1765

Αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι θεωρούσαν τα άστρα θεούς, εξαρτούσαν την καθημερινότητά τους από αυτά και τους είχαν αποδώσει θεϊκές ιδιότητες, ενώ ακόμη και όταν λάτρευαν τους Θεούς του Ολύμπου οι πλανήτες δεν έχασαν την επιρροή τους πάνω στην τύχη των ανθρώπων.

«Η αστρολογία απέδωσε στους επτά πλανήτες-θεούς, Ήλιο, Σελήνη, Κρόνο, Δία, Άρη, Αφροδίτη και Ερμή, επτά διαδοχικές κεντρικές σφαίρες κάτω από τον ουρανό και τους αντιστοίχισε με τις ημέρες της εβδομάδας: πρώτη ημέρα ο Ήλιος ή Απόλλων, δεύτερη η Σελήνη, Τρίτη ο Άρης, τέταρτη ο Ερμής, Πέμπτη ο Φαέθων ή Δίας, έκτη ο Φώσφορος ή Αφροδίτη η Ουρανία και έβδομη ο Κρόνος», τονίζει ο κ. Καμπάνης.

Η αστρολογία άσκησε για αιώνες έντονη επίδραση στη θρησκεία, στη φιλοσοφία  και στην επιστήμη του εθνικού κόσμου στην αρχή και του χριστιανικού στη συνέχεια, ενώ είναι χαρακτηριστικό πως στη βιβλική Γένεση υπάρχει ένα απόσπασμα, που αναφέρεται στη δημιουργία των άστρων και των ζωδίων από το Θεό.

Ωστόσο η Εκκλησία διαχρονικά στάθηκε επικριτικά απέναντι στην αστρολογία και οι Οικουμενικές Σύνοδοι την καταδίκασαν σχετίζοντάς την με την μαγεία.

«Η χριστιανική εχθρότητα προς την αστρολογία είχε τη βάση της στην πεποίθηση, ότι αυτή προσέφερε μια εναλλακτική πηγή αλήθειας αντί της Εκκλησίας και έτσι μια εναλλακτική πηγή εξουσίας. Η αστρολογία συνδεόταν με την αίρεση, που αμφισβητούσε την Εκκλησία με αντίπαλες εκδοχές αλήθειας και αυθεντίας. Αν τα άστρα έλεγχαν το πεπρωμένο των ανθρώπων, οι άνθρωποι φαίνονταν να έχουν ξεφύγει από τα χέρια του Θεού. Υποκινούμενη από αυτή την ανησυχία, η Εκκλησία προσέφερε τις σκληρές τιμωρίες της για όσους ασκούσαν την αστρολογία, ιδίως εκείνους που κατείχαν κάποια εξουσία και διεξήγαγε ιδεολογικό πόλεμο για να πείσει τους υπόλοιπους. Η στάση της επηρέασε την αυστηρότητα της κρατικής νομοθεσίας. Οι τιμωρίες για τους αστρολόγους που τώρα εξομοιώνονταν με τους μάγους ήταν πολύ αυστηρότερες. Θεωρητικά οποιοδήποτε είδος αστρολογικής έρευνας θα μπορούσε να επιφέρει την ποινή του θανάτου», εξηγεί ο κ. Καμπάνης.

Έτσι, η σθεναρή αντίδραση της Εκκλησίας πέρασε και στην πολιτική ζωή και με νόμο οι αυτοκράτορες Διοκλητιανός και Μαξιμιανός όρισαν το 294, ότι η διδασκαλία και η άσκηση της μαθηματικής τέχνης, δηλαδή της αστρολογίας, είναι κατακριτέα και πρέπει να απαγορεύεται. Αργότερα, όπως προκύπτει από τη μελέτη του κ. Καμπάνη, τόσο ο αυτοκράτορας Ονώριος, όσο και ο ίδιος ο Θεοδόσιος Β΄, στράφηκαν με μεγαλύτερη αυστηρότητα κατά των αστρολόγων και διέταξαν την εξορία τους και το κάψιμο των βιβλίων τους.

Η αδυναμία του ανθρώπου να κατανοήσει το άπειρο του σύμπαντος και την αέναη κίνηση των ουράνιων σωμάτων, τον έστρεψε σε απλοϊκές θεωρίες, αλλά και δοξασίες για το καλό και το καλό, την τύχη και την ατυχία, ακόμη και το μοιραίο συμβάν ως σαν να εξαρτώνται όλα από μια ανώτερη δύναμη που βρίσκεται έξω από τη Γη. άλλοι στράφηκαν στον Θεό και άλλοι στη μελέτη των άστρων. Κι έφτιαξαν φυλακτά με αποτροπαϊκές ιδιότητες για να προστατεύονται από το κακό. Ακόμη και η κατασκευή αυτών όμως, κατά την αρχαιότητα, γινόταν σύμφωνα με τη θέση των άστρων και των ζωδίων.

Για παράδειγμα, όπως αναφέρει ο κ. Καμπάνης, ένα φυλακτό για την προστασία από την ποδάγρα κατασκευαζόταν όταν η Σελήνη βρισκόταν στον Λέοντα, τα ερωτικά φυλακτά γινόταν στο ζώδιο του Υδροχόου, τα χαριτήσια στους Διδύμους κι όσα συνδέονταν με τον Ήλιο και τη Σελήνη στο ζώδιο του Τοξότη.

Πηγή: Μ. Ριτζαλέου, Voria