Ο ιστορικός τέχνης Παναγιώτης Μπίκας μιλά στο makthes.gr με αφορμή το θέμα που αναπτύσσει στους Αρχαιολογικούς Διαλόγους. Είναι γνωστό ότι τ...
Ο ιστορικός τέχνης Παναγιώτης Μπίκας μιλά στο makthes.gr με αφορμή το θέμα που αναπτύσσει στους Αρχαιολογικούς Διαλόγους.
Είναι γνωστό ότι το ελληνικό κράτος και οι τοπικές αρχές αποφάσισαν μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1990 να ασχοληθούν με την ανάδειξη του εβραϊκού παρελθόντος της Θεσσαλονίκης.
Τα φαινόμενα του τοπικού αντισημιτισμού και το γεγονός της σχεδόν ολοκληρωτικής εξαφάνισης μιας από τις ισχυρότερες εβραϊκές κοινότητες στην Ευρώπη, ήταν ζητήματα ταμπού για την πόλη.
Μέχρι τα 1997, όταν δηλαδή η Θεσσαλονίκη θα αναλάβει τον ρόλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, τα ζητήματα της τύχης της εβραϊκής κοινότητας ήταν εξαφανισμένα από τον δημόσιο χώρο της πόλης και τη δημόσια συζήτηση.
Η απόφαση να επιλεγεί η Θεσσαλονίκη ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα οδήγησε τις αρχές της πόλης να αποδεχτούν το αίτημα της Ισραηλιτικής Κοινότητας της πόλης για την ανέγερση ενός μνημείου του Ολοκαυτώματος. «Ουσιαστικά τα μνημεία μας λένε τον τρόπο με τον οποίο η σύγχρονη Θεσσαλονίκη δεξιώνεται το παρελθόν της, είτε το απορρίπτει δηλαδή και κρύβει, είτε το αποδέχεται. Από τον 21ο αιώνα και μετά και με τις αλλαγές που γίνονται στην πολιτική αρχή η Θεσσαλονίκη αρχίζει και συμφιλιώνεται με τα τραύματα της ιστορίας της. Προφανώς όλη αυτή η απόκρυψη για την εβραϊκή κοινότητα ήταν ενοχική γιατί ούτε και η Θεσσαλονίκη ήταν αθώα γι’ αυτά τα εγκλήματα», τονίζει στο makthes.gr o ιστορικός τέχνης και διδάσκων στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ Παναγιώτης Μπίκας.
Το μνημείο της Πλατείας Ελευθερίας
Έτσι, το πρώτο μνημείο για το Ολοκαύτωμα θα στηθεί στην πλατεία Εβραίων Μαρτύρων το 1997. Πρόκειται για ένα έργο του Γιουγκοσλάβου Ναντόρ Γκλίντ (Nandor Glid), το οποίο θα περάσει απαρατήρητο μέχρι τη στιγμή, το 2006, που θα μεταφερθεί στην πολύπαθη Πλατεία Ελευθερίας, έναν από τους βασικούς μνημονικούς τόπους της πόλη. «Η σύγχρονη ιστορία της πλατείας αυτής, αποτελεί ένα παράδειγμα της αλλοπρόσαλλής πολιτικής που χαρακτηρίζει τις δημοτικές αρχές», επισημαίνει ο κ Μπίκας.
Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό γλυπτό, όπου παριστάνεται ένα μοτίβο ανθρώπινων μορφών σε πτώση, συνθέτοντας την επτάφωτη λυχνία και φλόγες, ενώ το σύμπλεγμα δημιουργεί μια αποπνικτική αίσθηση, την εντύπωση ότι βρίσκεσαι μπροστά σε έναν φράχτη ή συρματόπλεγμα, ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των έργων του Γκλιντ. «Οι μορφές δεν έχουν στοιχεία φύλου ή ταυτότητας και είναι σχηματοποιημένες. Σε αντίθεση με το γλυπτό του Νταχάου του ίδιου δημιουργού, που η συμβολική του φόρτιση είναι ξεκάθαρη, καθώς συνδεόταν άμεσα με τους χώρους του στρατοπέδου, το γλυπτό στη Θεσσαλονίκη, καθώς δεν βρίσκεται σε χώρο άφιξης, αλλά σε έναν χώρο αναχώρησης, δεν είναι τόσο ξεκάθαρο στη νοηματοδότησή του. Στον κορμό του γλυπτού υπάρχουν χαραγμένα τα αρχικά του γλύπτη και η χρονολογία δημιουργίας του γλυπτού», υπογραμμίζει ο ιστορικός τέχνης.
Ένα περιβάλλον για το μέγεθος του τραύματος
Οκτώ χρόνια αργότερα, το 2014, το κλίμα για τις δύσκολες ιστορίες στην πόλη αρχίζει να αλλάζει και στο Πανεπιστήμιο θα στηθεί ένα μνημείο για το Ολοκαύτωμα, τοποθετημένο πάνω στο παλαιό εβραϊκό νεκροταφείο, μια από τις ιστορίες ντροπής της πόλης. Η καταστροφή ενός από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα νεκροταφεία της Ευρώπης, του Εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης, από τις αρχές της πόλης με την ανοχή και ενθάρρυνση της κατοχικής αρχής, μετά το 1941, αποτέλεσε μια από τις μελανότερες στιγμές στην ιστορία της. Αυτό θα αποτυπωθεί μνημειακά 63 χρόνια μετά. Στις 9 Νοεμβρίου του 2014, στον χώρο πίσω από το Αστεροσκοπείο που βρίσκεται στο ΑΠΘ θα ανεγερθεί ένα μνημείο για θυμίζει την πράξη αυτή. «Σε αντίθεση με το μνημείο του Γκιλντ, εδώ δεν έχουμε απλώς ένα γλυπτό σε ένα βάθρο, αλλά ένα αρχιτεκτονικό περιβάλλον με επιβλέποντα τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Λεντάρη, που προσπαθεί να προσομοιάσει σε ένα νεκροταφείο», τονίζει ο κ. Μπίκας.
Βλέπουμε δηλαδή ότι ο δημιουργός δεν αρκέστηκε σε ένα αφηρημένο ή παραστατικό γλυπτό αλλά προσπάθησε να δημιουργήσει ένα περιβάλλον για να μεταδώσει το μέγεθος του τραύματος στον θεατή.
Οι λίθοι που είναι εδώ για να μας θυμίζουν…
Τα παραπάνω δύο μνημεία αποτελούν επιλογές φορέων της κεντρικής εξουσίας είτε αυτή είναι η κυβέρνηση (στην περίπτωση του μνημείου της πλατείας ελευθερίας), είτε οι πρυτανικές αρχές.
Η τρίτη περίπτωση είναι ένα μνημείο που προέρχεται από μια πρωτοβουλία πολιτών. Το 2015 θα δημιουργηθεί η πρωτοβουλία πολιτών για τους Λίθους Μνήμης στη Θεσσαλονίκη, που στόχος της είναι να κάνει γνωστό το έργο του Γερμανού καλλιτέχνη Gunter Demnig και να υποστηρίξει τους πολίτες που θα θελήσουν να εκφραστούν μέσα από αυτό. Το έργο με τίτλο Stopelsteine (στα ελληνικά λίθοι μνήμης ή λίθοι πρόσκρουσης) ξεκίνησε το 1992 από τον καλλιτέχνη και έχει εξελιχθεί σε ένα πολυπλόκαμο πρότζεκτ με πάνω από 50000 λίθους σε 19 κράτη της Ευρώπης. Στη Θεσσαλονίκη η πρωτοβουλία πολιτών τοποθέτησε τους πρώτους λίθους μνήμης στο πεζοδρόμιο μπροστά από το Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων της Θεσσαλονίκης, για να τιμήσει τους 149 εβραίους μαθητές του σχολείου που σταμάτησαν να φοιτούν και εκτοπίστηκαν το 1943, μαζί με τις οικογένειές τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι περισσότεροι από αυτούς στο Άουσβιτς. Μόνο έξι από αυτούς επέζησαν του Ολοκαυτώματος. Οι πρώτοι 81 λίθοι, τοποθετήθηκαν τον Σεπτέμβριο του 2015 και οι δεύτεροι 68 το 2019, παρουσία και τις δύο φορές του καλλιτέχνη.
Το μνημείο θα μεταφερθεί το 2006 στον «φυσικό» του τόπο, στην πλατεία Ελευθερίας, εκεί όπου το 1942 παίχτηκε η πρώτη πράξη του δράματος του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης. «Έτσι θα ξεκινήσει μια δεύτερη ζωή, καθώς θα ενταχθεί πιο εμφατικά στην καθημερινότητα των Θεσσαλονικέων. Η ορατότητά του θα το μετατρέψει παράλληλα σε ένα θερμό μνημείο, με συχνό βανδαλισμό του, αλλά και θα το εμπλέξει στον παραλογισμό των αποφάσεων της προηγούμενης δημοτικής αρχής για τον χαρακτήρα της πλατείας», σημειώνει ο κ. Μπίκας.
Κομβικά τα ζητήματα της μνήμης και της δημόσιας συγνώμης
Στα τρία μνημεία βλέπουμε διαφορετικές περιπτώσεις παραγγελιοδοτών, αλλά κυρίως διαφορετικές λογικές για τη χρήση του χώρου και τον ρόλο του μνημείου. «Στο μνημείο της Πλατείας Ελευθερίας έχουμε ένα παραδοσιακού τύπου μνημείο σε βάθρο. Ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε μια συμβολική γλώσσα αξιοποιώντας ένα βασικό σημείο των μνημείων Ολοκαυτώματος, τη μενορά, με έναν τρόπο εξπρεσιονιστικό που τη συνδέει αφενός με τον ανθρώπινο πόνο, οι μορφές σε πτώση, και τη φλόγα, προφανή αναφορά στα κρεματόρια των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Το φόντο του μνημείου είναι αποκαρδιωτικό, άλλοτε αυτοκίνητα, άλλοτε λαμαρίνες, ενώ ο μικρός χώρος που το φιλοξενεί δεν ενδείκνυται για πολυπληθείς τελετές. Ωστόσο το γεγονός ότι βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της Θεσσαλονίκης και σε ένα χώρο με ισχυρή ιστορική σημασία το αναγορεύει σε κεντρικό σημείο μνημόνευσης του Ολοκαυτώματος στην πόλη», υποστηρίζει ο κ. Μπίκας.
Το μνημείο του πανεπιστημίου ακολουθεί μια άλλη λογική. «Ο δημιουργός του προσπαθεί να δημιουργήσει έναν χώρο, χαρακτηριστικό γνώρισμα και άλλων μνημείων για το Ολοκαύτωμα που έφτιαξαν αρχιτέκτονες. Αξιοποιεί και αυτός τη συμβολική γλώσσα, ταφικές στήλες, μενορά, άστρο του Δαβίδ, ωστόσο το μνημείο παρουσιάζεται φλύαρο με το πληροφοριακό κομμάτι να υπερισχύει μέσα από τη χρήση του λόγου. Το μνημείο βρίσκεται σε έναν χώρο που τυπικά μόνο είναι δημόσιος, καθώς το κάμπους του πανεπιστημίου αποτελεί μόνο χώρο διέλευσης για τους κατοίκους της πόλης αφού δυστυχώς δεν έχει καταφέρει να αποτελέσει ένα ζωντανό κομμάτι της που να μην αφορά μόνο τους φοιτητές. Ωστόσο η συνεχής παρουσία πετρών πάνω στο κεντρικό μνήμα, μια πρακτική μνημόνευσης νεκρών των εβραίων, δείχνει ότι το μνημείο έχει ενσωματωθεί στις περιηγήσεις των εβραίων τουριστών στην πόλη», λέει ο ιστορικός τέχνης.
Τέλος οι λίθοι μνήμης προτείνουν έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο μνημόνευσης, αφού προσωποποιούν το Ολοκαύτωμα μιλώντας για συγκεκριμένα θύματα. «Και ο δικός τους χαρακτήρας είναι πληροφοριακός αλλά το κάνουν με έναν υπαινικτικό τρόπο , καθώς διαφέρουν από τα μεγάλα και ογκώδη μνημεία που ήδη παρουσιάσαμε. Αποτελούν ένα μοναδικό παράδειγμα αντιμνημείου στη Θεσσαλονίκη που σίγουρα τους αξίζει περεταίρω μελέτη και ανάδειξη», καταλήγει ο κ. Μπίκας.
Εν κατακλείδι θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι τα ζητήματα της μνήμης και της δημόσιας συγνώμης για το ολοκαύτωμα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και όχι μόνο θεωρούνται κομβικά και τα μνημεία αποτελεί μια αρχή για μια πορεία συνειδητοποίησης των Θεσσαλονικέων αναφορικά με το μέγεθος του εγκλήματος.
Το θέμα αναπτύσσεται με αφορμή την πρώτη σημερινή μέρα των Αρχαιολογικών Διαλόγων 2024 με τίτλο «Διάλογοι στην ομίχλη – Δύσκολα πράγματα στο παρελθόν και το παρόν» στο πλαίσιο της ενότητας «Επώδυνες απουσίες: Μνημονικοί τόποι και μνημεία για τους Εβραίους και τη δικτατορία στη Θεσσαλονίκη» στο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Πηγή: Κ. Τσολάκη, Μακεδονία
Δεν υπάρχουν σχόλια