Το ψηφιδωτό του Οίκου των Πτηνών στην Italica είναι η πληρέστερη και πιο ποικίλη αναπαράσταση πτηνών στον ρωμαϊκό κόσμο

Το ψηφιδωτό του Οίκου των Πτηνών στην αρχαία πόλη Italica (Santiponce, Σεβίλλη, Ισπανία). [Credit: Jl FilpoC / Wikimedia Commons] Στον αρχαι...

Το ψηφιδωτό του Οίκου των Πτηνών στην αρχαία πόλη Italica (Santiponce, Σεβίλλη, Ισπανία). [Credit: Jl FilpoC / Wikimedia Commons]

Στον αρχαιολογικό χώρο της Itálica, στη Σεβίλλη της Ισπανίας, ο λεγόμενος Οίκος των Πτηνών στεγάζει ένα από τα πιο μοναδικά ψηφιδωτά της ρωμαϊκής Ισπανίας. Αυτό το έργο τέχνης, που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ., αντανακλά τόσο την καλλιτεχνική δεξιοτεχνία της εποχής όσο και τη γοητεία που ασκούσαν στους Ρωμαίους τα πτηνά, ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στην εικονογραφία τους.

Το ψηφιδωτό, το οποίο δίνει το όνομά του σε αυτό την κατοικία, καλύπτει έκταση 6,20 x 5,70 μέτρων και έχει κατασκευαστεί με την τεχνική opus tessellatum. Απεικονίζει 33 παραστάσεις πτηνών τοποθετημένες σε τετράγωνα πεδία διακοσμημένα με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα.

Οι μορφές αυτές, οι οποίες περιλαμβάνουν είδη όπως κύκνοι, τραγουδοπούλια, υδρόβια πουλιά, περιστέρια, ακόμη και αρπακτικά πουλιά, δημιουργήθηκαν με ψηφίδες από πέτρα και γυαλί σε ζωηρά χρώματα, αναδεικνύοντας τόσο την ανατομική ποικιλία όσο και τη ζωντάνια των σκηνών που αναπαριστώνται.

Λεπτομέρεια του ψηφιδωτού του Οίκου των Πτηνών στην Italica.
[Credit: Emilio J. Rodríguez Posada / Wikimedia Commons]

Η τοποθέτηση αυτού του ψηφιδωτού μέσα σε οικία, σε ένα δωμάτιο δίπλα στο κύριο περιστύλιο, υποδηλώνει τη λειτουργία του ως κεντρικό διακοσμητικό στοιχείο και σύμβολο κύρους. Η Οικία των Πτηνών ανήκει στον τύπο των ρωμαϊκών οικιών (domus) με αξονικό σχεδιασμό, όπου οι χώροι οργανώνονταν γύρω από εσωτερικές αυλές.

Άλλα ψηφιδωτά στην οικία διαθέτουν επίσης γεωμετρικά, φυτικά μοτίβα και, σε μικρότερο βαθμό, εικονιστικές παραστάσεις, όπως η προτομή του Tellus, της προσωποποίησης της Γης, που περιβάλλεται από πτηνά.

Οι Ρωμαίοι απέδιδαν διάφορες σημασίες στα πτηνά, από μυθολογικές αναφορές μέχρι σύμβολα ευημερίας και γονιμότητας. Στο συγκεκριμένο ψηφιδωτό, η επιλογή των ειδών φαίνεται να παραπέμπει τόσο στην ποικιλομορφία της φύσης όσο και στην πολυμάθεια του ιδιοκτήτη του σπιτιού. Πτηνά όπως οι κύκνοι και τα παγώνια συνδέονταν συχνά με την κομψότητα και την πολυτέλεια, ενώ τα αρπακτικά πτηνά συμβόλιζαν την εξουσία και τη δύναμη.

Μια άλλη άποψη του ψηφιδωτού του Οίκου των Πτηνών στην Italica της Σεβίλλης. [Credit: Guillermo Carvajal / labrujulaverde.com]

Η αναπαράσταση των πτηνών στη ρωμαϊκή τέχνη δεν ήταν απλώς διακοσμητική. Κατά την Ελληνιστική περίοδο και την Αυτοκρατορική περίοδο, τα πτηνά αποτέλεσαν επίσης αντικείμενο επιστημονικής μελέτης. Πραγματείες όπως το «Περί Πτηνών» του Αλέξανδρο της Μίνδου και η «Φυσική Ιστορία» του Πλίνιου του Πρεσβύτερου κατέγραφαν τη συμπεριφορά τους, τις συνήθείες τους και τις χρήσεις τους στην καθημερινή ζωή. Αυτά τα κείμενα, μαζί με ψηφιδωτά όπως αυτό στον Οίκο των Πτηνών, αποτελούν απόδειξη μιας πνευματικής περιέργειας που περιελάμβανε τόσο το ρεαλιστικό όσο και το αισθητικό επίπεδο.

Στο ψηφιδωτό, τα πτηνά εμφανίζονται σε διάφορες στάσεις: κάποια πετούν, άλλα πίνουν νερό ή κάθονται σε κλαδιά διακοσμημένα με μικρά φυτικά μοτίβα. Αυτή η ποικιλομορφία των στάσεων ενισχύει την ιδέα ότι το έργο επιδιώκει να αποτυπώσει ένα ιδανικό πτηνοτροφείο, όπου η φύση είναι οργανωμένη σύμφωνα με ένα καλλιτεχνικό και οργανωμένο σχήμα. Τα ψηφιδωτά, ενώ δεν αναπαράγουν πάντα πιστά τα φυσικά χρώματα των πτηνών, μεταδίδουν ένα φωτιστικό αποτέλεσμα που τονίζει τον δυναμισμό των μορφών.

Το ψηφιδωτό του Οίκου των Πτηνών δεν είναι μοναδικό στο είδος του, αλλά ξεχωρίζει για την ποικιλία των ειδών που εκπροσωπούνται. Στην Πομπηία, η Οικία του Paquius Proculus περιέχει ένα παρόμοιο ψηφιδωτό με πτηνά πλαισιωμένα σε τετράγωνα πεδία, αν και η χρωματική του ποικιλία είναι πιο περιορισμένη. Ένα άλλο αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι η Έπαυλη των Πτηνών στην Αλεξάνδρεια, όπου οι παραστάσεις περιλαμβάνουν τόσο υδρόβια όσο και χερσαία πτηνά, συνοδευόμενα από φυτικά μοτίβα. Ωστόσο, σε καμία από αυτές τις περιπτώσεις δεν επιτυγχάνεται το ταξινομικό εύρος και η λεπτομέρεια που παρατηρείται στην Itálica.

Λεπτομέρεια ορισμένων από τα πτηνά που απεικονίζονται στο ψηφιδωτό της Italica. [Credit: Guillermo Carvajal / labrujulaverde.com]

Οι ερευνητές έχουν επίσης παραλληλίσει αυτό το ψηφιδωτό με απεικονίσεις που περιέχονται σε αρχαίες ορνιθολογικές πραγματείες. Στο χειρόγραφο που είναι γνωστό ως ο κώδικας του Διοσκουρίδη στη Βιέννη, το οποίο χρονολογείται στον 6ο αιώνα αλλά βασίζεται σε παλαιότερες πηγές, υπάρχουν πίνακες με πουλιά οργανωμένα σε παρόμοια τετράγωνα. Έτσι, το ψηφιδωτό της Itálica θα μπορούσε να έχει εμπνευστεί από επιστημονικά σχήματα, συνδυάζοντας τη φυσιολατρική γνώση με την καλλιτεχνική έκφραση.

Πέρα από την αισθητική του αξία, το ψηφιδωτό αντανακλά τον τρόπο ζωής της ρωμαϊκής ελίτ και τη σχέση της με τη φύση. Τα πτηνοτροφεία, τα λεγόμενα aviaria, ήταν συνηθισμένα στις ρωμαϊκές επαύλεις, όχι μόνο ως χώροι αναψυχής αλλά και ως επίδειξη πλούτου και εκλέπτυνσης. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος περιγράφει πώς οι Ρωμαίοι κατασκεύαζαν μεγάλες εγκαταστάσεις για να στεγάσουν εξωτικά πουλιά, τα οποία θαύμαζαν τόσο για το τραγούδι όσο και για το φτέρωμά τους.

Η παρουσία αρπακτικών πτηνών και μη οικόσιτων ειδών στο ψηφιδωτό της Itálica ενισχύει την ιδέα ενός εξιδανικευμένου πτηνοτροφείου, που πιθανώς συνδέεται με μυθολογικές και φιλοσοφικές έννοιες. Αυτό το «συμβολικό πτηνοτροφείο» αντιπροσωπεύει έναν κόσμο που διατάσσεται από το χέρι του ανθρώπου, όπου η φύση γίνεται αντανάκλαση της ανθρώπινης γνώσης και δύναμης.

Η Οικία των Πτηνών και το εξαιρετικό ψηφιδωτό της αποτελούν απτή μαρτυρία της πολιτιστικής και καλλιτεχνικής λάμψης της Itálica κατά τη διάρκεια της ακμής της επί βασιλείας του Αδριανού. Ο χώρος αυτός, που αποτελεί μέρος της πλούσιας αρχαιολογικής κληρονομιάς της Ισπανίας, προσφέρει ένα μοναδικό παράθυρο στα ήθη, τις αξίες και τις προσδοκίες της ρωμαϊκής κοινωνίας.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Głowa, A., & Zimnowodzka, A. (2025). Mozaika w Casa de los Pájaros w Italice (Santiponce, Sevilla) jako wyraz rzymskiej fascynacji ptakami. Collectanea Philologica, (27), 289–305. doi.org/10.18778/1733-0319.27.19

Πηγή: LBV Magazine