Ο αυτοκράτορας Καλιγούλας είχε εκπληκτικές ιατρικές γνώσεις, αποκαλύπτει νέα έρευνα από αρχαία ρωμαϊκά κείμενα

Καλιγούλας. Κοπεγχάγη, New Carlsberg Glyptotek.  [Credit: Sergey Sosnovskiy / CC BY-SA 2.0] Ο αυτοκράτορας Καλιγούλας είναι περισσότερο γνωσ...

Καλιγούλας. Κοπεγχάγη, New Carlsberg Glyptotek.
 [Credit: Sergey Sosnovskiy / CC BY-SA 2.0]

Ο αυτοκράτορας Καλιγούλας είναι περισσότερο γνωστός για τη σκληρότητα και τις εκκεντρικότητές του - ο Ρωμαίος αυτοκράτορας που φέρεται να προήγαγε το άλογό του σε ύπατο και να το δολοφόνησε από καπρίτσιο. Όμως ένα νέο άρθρο ανακοινώνει ένα εκπληκτικό στοιχείο του διαβόητου αυτοκράτορα: την προφανή εξοικείωσή του με την αρχαία ιατρική, ιδίως με τη χρήση του ελλέβορου, ενός δραστικού βοτάνου που συνδέεται με την ελληνική πόλη των Αντίκυρων.

Στo επιστημονικό περιοδικό Proceedings of the European Academy of Sciences & Arts, ο Andrew J. Koh του Πανεπιστημίου Yale και ο Trevor S. Luke του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Φλόριντα επιστρέφουν σε ένα σύντομο ανέκδοτο που μας άφησε ο Ρωμαίος ιστορικός Σουητώνιος και περιλαμβάνεται στο έργο του «Περί των βίων των Καισάρων», το οποίο αφηγείται ένα μακάβριο επεισόδιο που αφορά τον Καλιγούλα. Σύμφωνα με αυτό, πρόκειται για έναν Ρωμαίο συγκλητικό με πραιτοριανό βαθμό που ταξίδεψε στην Αντίκυρα για να θεραπεύσει μια απροσδιόριστη ασθένεια με ελλέβορο, ένα φυτό που εφαρμοζόταν στην αρχαιότητα για τη θεραπεία της επιληψίας, της μελαγχολίας και των ψυχικών ασθενειών. Όταν ο συγκλητικός ζητούσε διαρκώς από τον Καλιγούλα να του δώσει παράταση για την ιατρική του άδεια, ο αυτοκράτορας διέταξε την εκτέλεσή του, δηλώνοντας φημολογουμένως: «Μια αφαίμαξη ήταν απαραίτητη για κάποιον που το ελλέβορο δεν είχε ωφελήσει όλο αυτό το διάστημα».

Άποψη της Αντίκυρας στον Κορινθιακό κόλπο.
[Credit: gioiak2 / depositphotos.com]

Αυτό το δυσοίωνο σχόλιο, που μέχρι τώρα θεωρούνταν σημάδι του σαδισμού του Καλιγούλα, μπορεί να θεωρηθεί ότι αντιπροσωπεύει μια λεπτή αντίληψη της ιατρικής πρακτικής στην αρχαία Ρώμη. Σύμφωνα με τους ερευνητές, η παρατήρηση αντανακλά στην πραγματικότητα τη γλώσσα των ιατρικών κειμένων της εποχής. Υποδηλώνει ότι ο Καλιγούλας θα γνώριζε τη θεραπευτική διάρκεια του ελλέβορου και μάλιστα είχε γνώση των εναλλακτικών λύσεων, όπως η αφαίμαξη, που προωθούσε ο Κέλσος στο De Medicina, μια πραγματεία που γράφτηκε κατά την περίοδο του προκατόχου του Καλιγούλα, Τιβέριου.

Οι ερευνητές του Προγράμματος Αρχαίας Φαρμακολογίας του Yale (YAPP) συνδύασαν την εθνοβοτανική έρευνα πεδίου στη σύγχρονη Ελλάδα με την προσεκτική ανάγνωση αρχαίου υλικού, όπως το χειρόγραφο του Διοσκουρίδη της Βιέννης. Ανακάλυψαν ότι ενώ μεγάλες ποσότητες ελλέβορου πιθανώς δεν υπήρχαν ούτε στην Αντίκυρα, η πόλη ήταν γνωστή για τα μοναδικά θεραπευτικά της φίλτρα, τα οποία συνήθως συνδύαζαν το ελλέβορο με ένα άλλο φυτό, το σησαμοειδές, για να εξουδετερώσουν τις τοξικές του επιδράσεις. «Αυτά τα ισχυρά φίλτρα συνέβαλαν στην οικοδόμηση της φήμης της Αντίκυρας ως ένα είδος «Κλινικής Mayo του ρωμαϊκού κόσμου»», εξηγεί ο Koh.

Η φήμη της Αντίκυρας ως θεραπευτικού κέντρου είχε ήδη προσελκύσει τις ρωμαϊκές ελίτ κατά τη διάρκεια του 1ου αιώνα π.Χ. Ο προ-προπάππους του ίδιου του Καλιγούλα, Μάρκος Λίβιος Δρούσος, θεραπεύτηκε εκεί με επιτυχία για επιληψία το 91 π.Χ.. Η πόλη ήταν μέρος μιας αυξανόμενης τάσης στον «αρχαίο ιατρικό τουρισμό», κατά την οποία εύποροι Ρωμαίοι ταξίδευαν στο εξωτερικό για εξειδικευμένη περίθαλψη.

Ελλέβορο από την Αντίκυρα. [Credit: T.S. Luke & A.J. Koh]

Η μελέτη ασχολείται επίσης με τις προκλήσεις που αφορούν την ορθή ταυτοποίηση των φυτών που αναφέρονται στα αρχαία κείμενα. Ενώ κλασικοί συγγραφείς, όπως ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, περιέγραφαν τον ελλέβορο ως θεραπεία για τη μελαγχολία, την ουρική αρθρίτιδα και την επιληψία, οι σύγχρονοι φυσιοδίφες της ίδιας περιοχής ταυτίζουν τον όρο ελλέβορο με την βουζιά (Sambucus ebulus), ένα εντελώς διαφορετικό είδος. Αυτή η ασυμφωνία, μαζί με την εξέλιξη της ταξινομίας κατά τη διάρκεια των αιώνων, έχει περιπλέξει την ανίχνευση των αρχαίων φαρμακολογικών πρακτικών.

Πέρα από την αποκάλυψη του ρόλου της Αντίκυρας στη ρωμαϊκή ιατρική, η μελέτη παρέχει πληροφορίες για μια λιγότερο γνωστή πτυχή του Καλιγούλα. Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η σχέση του με την Αντίκυρα και το ελλέβορο δεν ήταν τυχαία. Αρχαία κείμενα υποδεικνύουν ότι ο αυτοκράτορας υπέφερε από αϋπνία, επιληψία και ψυχικές ασθένειες - όλες καταστάσεις που παραδοσιακά αντιμετωπίζονταν με το ελλέβορο. Η παράνοιά του μπορεί επίσης να τον ώθησε να μελετήσει δηλητήρια και αντίδοτα: ο πατέρας του Γερμανικός πέθανε ύποπτα, γεγονός που η οικογένεια πίστευε ότι αφορούσε δηλητηρίαση. Αυτό το κλίμα φόβου μπορεί να ώθησε τον Καλιγούλα να ασχοληθεί με τη φαρμακολογία - όχι μόνο επειδή ενδιαφερόταν, αλλά επειδή είχε ανάγκη να επιβιώσει.

Η αυξημένη ενασχόληση του Καλιγούλα με τις ιατρικές γνώσεις υποστηρίζεται επίσης από κείμενα του φιλοσόφου Φίλωνα της Αλεξάνδρειας, ο οποίος, αν και επικριτής του Καλιγούλα, έγραψε ότι ο αυτοκράτορας διέθετε εκτεταμένες πρακτικές γνώσεις, συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής. Ο Φίλων κατηγόρησε μάλιστα τον Καλιγούλα ότι διέφθειρε τη θεραπευτική τέχνη του Απόλλωνα για προσωπικούς σκοπούς - κατηγορία που αποδεικνύει ειρωνικά ότι ήταν εξοικειωμένος με τις εν λόγω τέχνες.

Μαρμάρινη προτομή του Καλιγούλα με ίχνη αυθεντικού χρώματος δίπλα σε ένα γύψινο αντίγραφο που προσπαθεί να αναπαραστήσει τις πολύχρωμες παραδόσεις της αρχαίας γλυπτικής. [Credit: Ny Carlsberg Glyptotek, København]

Παρόλο που ο Σουητώνιος και άλλοι αρχαίοι ιστορικοί παρουσίασαν τον Καλιγούλα ως τρελό, οι Koh και Louke υποδεικνύουν ότι αυτές οι απεικονίσεις μπορεί να διαστρέβλωσαν σκόπιμα τα γεγονότα. Το ενδιαφέρον του αυτοκράτορα για την ιατρική, ιδίως οι γνώσεις του για τον ελλέβορο και τη ρωμαϊκή φαρμακολογία, θα μπορούσαν να έχουν διαστρεβλωθεί σε δυσοίωνες αφηγήσεις για μαζικές δηλητηριάσεις.

Η μελέτη των ερευνητών δεν αποσκοπεί στην αποκατάσταση της συνολικής εικόνας του Καλιγούλα, αλλά επιδιώκει να παρουσιάσει μια πιο σύνθετη εικόνα -μια εικόνα που αναγνωρίζει τον τρόπο με τον οποίο οι ιατρικές γνώσεις χρησιμοποιούνταν, ερμηνεύονταν και χειραγωγούνταν πολιτικά στην αρχαιότητα.

Η ερευνητική ομάδα θα συνεχίσει να αναλύει τα συστατικά των φυτών που συλλέχθηκαν στην Ελλάδα για να συγκρίνει την αποτελεσματικότητά τους με τις αρχαίες περιγραφές. Αυτή η διεπιστημονική προσέγγιση μας επιτρέπει να επανερμηνεύσουμε τα ιστορικά κείμενα υπό το πρίσμα της σύγχρονης επιστήμης, καταλήγει ο Koh.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Luke, T. S., & Koh, A. J. (2025). Antikyran hellebore in the time of Caligula. Proceedings of the European Academy of Sciences and Arts, 4. doi.org/10.4081/peasa.56 

Πηγή: Archaeology News, LBV Magazine