Η Ανάσταση στη βυζαντινή εικονογραφία και η συντριπτική Νίκη της ζωής

Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη. Τοιχογραφία, 1316-21 Αυτή τη χρονιά, η Ανάσταση δεν είχε τη χαρούμενη, φλύαρη προσμονή στον περίβολο...

Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη. Τοιχογραφία, 1316-21

Αυτή τη χρονιά, η Ανάσταση δεν είχε τη χαρούμενη, φλύαρη προσμονή στον περίβολο των ναών με αγαπημένους και φίλους, εναγκαλισμούς και ασπασμούς. Καθώς η πανδημία ήρθε να υπενθυμίσει το αυτονόητο, την εύθραυστη φύση μας, η γιορτινή μέρα ενδύεται αναλόγως και στρέφεται (τώρα περισσότερο παρά ποτέ και ανεξαρτήτως πίστης) στο ελπιδοφόρο μήνυμα της Ανάστασης για τη συντριπτική νίκη της ζωής.

Πώς καταγράφεται η σκηνή της Ανάστασης στη βυζαντινή εικονογραφία, στις εικόνες που είναι τόσο οικείες, ήδη από την πρώιμη παιδική ηλικία μας, αλλά υπό μία έννοια και τόσο μακρινές; Ποια είναι τα σταθερά επαναλαμβανόμενα μοτίβα και ποιος ο συμβολισμός τους;

Η Αναστασία Δρανδάκη, επίκουρη καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και επιστημονική σύμβουλος στο Μουσείο Μπενάκη, αποκωδικοποιεί για τη HuffPost τις παραστάσεις της Ανάστασης, δίνοντας ενδιαφέρουσες πληροφορίες και προσφέροντας την ευκαιρία να δούμε με νέο βλέμμα όσα νομίζαμε για γνώριμα.

Αναστασία Δρανδάκη

«H γιορτή της Ανάστασης, κορυφαία στιγμή του λειτουργικού έτους για τους χριστιανούς αποτυπώνει τη θριαμβική ολοκλήρωση του σχεδίου της θείας οικονομίας που μέσα από την ενσάρκωση, το πάθος και τον σταυρικό θάνατο του Χριστού υπόσχεται τη σωτηρία και την αιώνια ζωή. Πλήθος βυζαντινών απεικονίσεων της Ανάστασης μας είναι γνωστές και οικείες, τόσο από τοιχογραφίες και ψηφιδωτά δημόσιας λατρείας, όσο και σε χειρόγραφα και έργα μικροτεχνίας προορισμένα για την ιδιωτική ευλάβεια των πιστών. Ανεξαρτήτως εικαστικού μέσου και εποχής, οι σκηνές της Ανάστασης αναπαράγουν ένα εικονογραφικό σχήμα σταθερό και γι’ αυτό άμεσα αναγνωρίσιμο. Η εικονογραφική σύνθεση στην οποία συμπυκνώθηκε το δογματικά πολυεπίπεδο αναστάσιμο μήνυμα έκανε την εμφάνισή της ήδη από τον 8ο αιώνα. Σε κορυφαία βυζαντινά έργα του 11ου αιώνα, όπως στα μεγάλα ψηφιδωτά σύνολα που σώζονται στον ελλαδικό χώρο (Όσιος Λουκάς Βοιωτίας, Νέα Μονή Χίου, Μονή Δαφνίου Αττικής) η παράσταση εμφανίζει ήδη αποκρυσταλλωμένα, τα βασικά πρόσωπα και τα εικονογραφικά στοιχεία που θα επαναληφθούν με επουσιώδεις ή περιφερειακές παραλλαγές σε πλήθος απεικονίσεων  τους επόμενους αιώνες. 

Όχι την έγερση του Χριστού από τον τάφο, αλλά την κάθοδό του στον Άδη

Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή της Ανάστασης δεν απεικονίζει την έγερση του σώματος του Χριστού από τον τάφο, αλλά την κάθοδό του στον Άδη από τον οποίο ελευθερώνει τους νεκρούς, ξεκινώντας από τους πρωτόπλαστους Αδάμ και Εύα. Έτσι η σύνθεση υπογραμμίζει πρωτίστως το θριαμβικό θεολογικό μήνυμα της Ανάστασης ως κατίσχυσης πάνω στον  θάνατο και απελευθέρωσης της ανθρωπότητας από τα δεσμά του. Για το λόγο αυτό, αν και οι βυζαντινές απεικονίσεις φέρουν την επιγραφή Η ΑΝΑCTACIC, η παράσταση συχνά ονομάζεται από τους ιστορικούς της βυζαντινής τέχνης Εις Άδου Κάθοδος, για να περιγράψει το επεισόδιο που εικονίζεται. Είναι ενδιαφέρον πως αυτή η κορυφαία στιγμή του εικαστικού βίου του Χριστού, δεν προέρχεται από ευαγγελικές περικοπές, αλλά είναι εμπνευσμένη από τις άλλες μεγάλες πηγές της βυζαντινής εικονογραφίας: απόκρυφα κείμενα, όπως το ευαγγέλιο του Νικοδήμου, ψαλμούς και θεολογικά κείμενα πατέρων της εκκλησίας, όπως ο Επιφάνιος Κύπρου (Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ ἀνάστασιν). 

Με το ένα χέρι το σταυρό της Αναστάσεως και με το άλλο τον Αδάμ από τον τάφο

Κεντρικό πρόσωπο σε όλες τις παραστάσεις Ανάστασης ο Χριστός μέσα σε δόξα, που πατεί δυναμικά πάνω στις σπασμένες πόρτες του Άδη. Κρατεί συνήθως με το ένα χέρι το σταυρό της Αναστάσεως ή τυλιγμένο ειλητάριο (αρχαίο τύπο βιβλίου από μακρόστενη περγαμηνή τυλιγμένη σε κύλινδρο)  και με το άλλο σηκώνει από τον τάφο τον Αδάμ, ακολουθούμενο από την Εύα. Σε ένα νεωτερικό σχήμα των παλαιολόγειων χρόνων, με κορυφαίο παράδειγμα την Ανάσταση στις τοιχογραφίες της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη (1316-1321), ο Χριστός απλώνει τα δυο του χέρια σηκώνοντας ταυτοχρόνως και τους δύο πρωτόπλαστους που τον πλαισιώνουν. Η σιδηροδέσμια προσωποποίηση του Άδη που εικονίζεται συχνά κάτω από τις σπασμένες θύρες που πατεί ο Χριστός, ανάμεσα σε κλειδαριές, λουκέτα και κλειδιά, αποτελεί μια διαρκή υπενθύμιση της μακράς ελληνορωμαϊκής παράδοσης προσωποποιήσεων και ανθρωπομορφισμού στην τέχνη που κληρονόμησε και μετέπλασε το Βυζάντιο. 

Ναός της Αναλήψεως Καρανλίκ Κιλισέ (Σκοτεινή εκκλησία), Κόραμα Καππαδοκίας. Τοιχογραφία, 11ος αι.

Τους κεντρικούς πρωταγωνιστές της σκηνής περιβάλλουν ανοιχτές σαρκοφάγοι με ομίλους δικαίων, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν ο Ιωάννης Πρόδρομος, οι προφητάνακτες Δαυίδ και Σολομών και ο Άβελ. Στην τοπογραφία της σκηνής περιλαμβάνονται συχνά δύο βραχώδη βουνά που πλαισιώνουν τους ομίλους των δικαίων, με το όρυγμα του κατατροπωμένου Άδη ανάμεσά τους. Συχνά, σε μεταγενέστερες κυρίως παραστάσεις, η σύνθεση εμπλουτίζεται με προτομές προφητών που προβάλλουν ψηλά κρατώντας ανοικτά ειλητά με σχετικά της Ανάστασης κείμενα και αγγέλους που κρατούν τα σύμβολα του Πάθους.

Από τις λιτές ψηφιδωτές παραστάσεις του 11ου αιώνα στον Άγιο Γεώργιο του Κουρμπίνοβο

Αν τα βασικά εικονογραφικά στοιχεία της Ανάστασης παραμένουν σταθερά στη βυζαντινή εικονογραφία, το ήθος και η φόρτιση των παραστάσεων παραλλάσσει ανάλογα με την εποχή, το τεχνοτροπικό ρεύμα και τις προθέσεις των εμπνευστών κάθε μνημείου. Αρκεί να συγκρίνει κανείς τις λιτές εμβληματικές ψηφιδωτές παραστάσεις του 11ου αιώνα, όπου κάθε υπόμνηση τοπίου, χώρου ή χρόνου εκμηδενίζεται προκειμένου να αναδειχτεί το συμβολικό περιεχόμενο της σκηνής, με την παλλόμενη, συναισθηματικά φορτισμένη ομότιτλη σύνθεση στον Άγιο Γεώργιο του Κουρμπίνοβο, στη Β. Μακεδονία, χρονολογημένη το 1191, όπου ο Χριστός με μια ορμητική κίνηση αρπάζει το χέρι του Αδάμ για να τον σηκώσει από τον τάφο. 

Φορητή εικόνα κρητικού εργαστηρίου, μέσα 15ου αι. Μουσείο Μπενάκη, αρ. ευρ. 3718

Η μεγαλόπρεπη τοιχογραφία της Μονής της Χώρας

Από το σύνολο της βυζαντινής τέχνης, καμιά ίσως παράσταση Ανάστασης δεν είναι τόσο γνωστή όσο η μεγαλόπρεπη τοιχογραφία της Μονής της Χώρας (1316-21). Χορηγία του Θεόδωρου Μετοχίτη, Μεγάλου Λογοθέτη, πρωθυπουργού θα λέγαμε του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, η Μονή της Χώρας είναι ένα αριστουργηματικό μνημείο της παλαιολόγειας τέχνης. Ο χορηγός και εμπνευστής του, στο μνημείο που ανακαίνισε και διακόσμησε με ορθομαρμαρώσεις, γλυπτά, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, προβάλλει όχι μόνο τον πλούτο και την κοινωνική του θέση, αλλά και τη θεολογική εμβρίθεια και φιλοσοφική του παιδεία. Η τοιχογραφία της Ανάστασης δεσπόζει στο ταφικό παρεκκλήσιο που ο Μετοχίτης προόριζε για τελευταία του κατοικία. Η μνημειακή σκηνή με την ισορροπημένη σύνθεση και το κλασικό κάλλος των μορφών αποτυπώνει με την εκλεπτυσμένη εικαστική γλώσσα της κωνσταντινουπολίτικης αριστοκρατίας την αγωνία απέναντι στο θάνατο και την προσδοκία της λύτρωσης από τα δεσμά του».

Πηγή: Ειρ. Ορφανίδου, The Huffington Post