Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στη Μύκονο

Χάρτης Μυκόνου. Αυτή την εβδομάδα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων μας ταξιδεύει στο νησί της Μυκόνου. Μύκονος: Ιστορία, Μυθολογία και Δραστηρ...

Χάρτης Μυκόνου.

Αυτή την εβδομάδα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων μας ταξιδεύει στο νησί της Μυκόνου.

Μύκονος: Ιστορία, Μυθολογία και Δραστηριότητες

Η Μύκονος έχει έκταση 86,125 τετραγωνικά χιλιόμετρα ενώ έχει μήκος ακτών 89 χιλιόμετρα. Το χαρακτηριστικό τοπίο της με τα βραχώδη γρανιτένια εξάρματα που μοιάζουν με μοντέρνα γλυπτά καμωμένα από τη φύση, τα πεπερασμένα, οριοθετημένα με φυσικά σύνορα, καλλιεργήσιμα λιβάδια, ο συνδυασμός πεδινού και ορεινού τοπίου, τα εποχικά ρέματα με τη σπάνια χλωρίδα και τα αποδημητικά πτηνά, αποτελούν στοιχεία της ιδιαιτερότητας του νησιού που οδήγησαν στην έκδοση διατάξεων προστασίας του όπως την κήρυξη της νήσου ως Τόπου ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (Υ.Α. Γ/848/40/4-3-1980 - ΦΕΚ 329/Β/30-03-1980 (7)). 

Παρά τις διατάξεις η άναρχη δόμηση και οι πιέσεις που υφίσταται το νησί από την αλόγιστη ανάπτυξη της τουριστικής εκμετάλλευσης απειλούν σοβαρά το ξεχωριστό περιβάλλον της νήσου. Ωστόσο διατηρούνται ακόμα στοιχεία του φυσικού τοπίου με τα οποία το νησί έγινε διάσημο και αποτέλεσε παγκόσμιο τουριστικό προορισμό. Οι παραλίες Ελιά, Καλό Λιβάδι και Καλαφάτης διατηρούν ακόμη τη φυσική ομορφιά τους. Επιπλέον ακόμα παρθένα σχεδόν είναι τα εδάφη στις παραλίες Μυρσίνη, Φωκός, Μερχιά, Λιά και Κάβο Φραγκιά στη ΒΑ και τη ΝΑ Μύκονο. 

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα οικοσυστήματα των βόρειων ακτών του νησιού στο Μορόεργο, στη Λεμονήτρα, στη Μαού καθώς και οι υδροβιότοποι Χουλάκια και Ρέμα Πανόρμου. 

Γεωλογικά η Μύκονος κυριαρχείται από την παρουσία Γρανιτικών πετρωμάτων (Γρανίτες -Γρανοδιορίτες) σε ποσοστό πάνω από 60% ,ακολουθούν οι Αλλουβιακές αποθέσεις (χαλίκια, αμμώδεις επιχώσεις, αργιλώδεις επιχώσεις) που οφείλονται στη δράση του υδάτινου στοιχείου από τις λεκάνες απορροής και τα ποτάμια, τα Δυναμομεταμορφωμένα μαγματικά πετρώματα και σε μικρότερα ποσοστά οι Ανδεσίτες και τα Πυροκλαστικά πετρώματα.

Οι βραχώδεις συστάδες που συναντώνται στην κορυφή των λόφων της Μυκόνου είναι σύμφωνα με τη μυθολογία οι τάφοι των Γιγάντων που εξόντωσε ο Ηρακλής κατά την Γιγαντομαχία.

Ο Αίας ο Λοκρός τραβά βίαια την Κασσάνδρα από το άγαλμα της Αθηνάς κατά την άλωση της Τροίας (Απουλικός κρατήρας γύρω στο 350π.Χ.-Νεάπολη-Museo Nationale Archaeologico. Η φωτογραφία από Κακριδής, Ι.Θ. (1986). Ελληνική Μυθολογία, τόμος 5, Αθήνα).

Ο Μύκονος επώνυμος ήρωας του νησιού, ήταν γιός του Άνιου βασιλιά της Δήλου. Στο νησί πέθανε και ο βασιλιάς των Λοκρών Αίαντας ο γιός του Οϊλέα κατά την επιστροφή του από την Τροία. Τιμωρώντας τον για τον βιασμό της πριγκίπισσας Κασσάνδρας μέσα στο ναό της θεάς Αθηνάς κατά την άλωση της Τροίας, οι θεοί βουλιάζουν το καράβι του και κατόπιν τον κατακρημνίζουν κόβοντας στα δύο το βράχο στις βραχονησίδες Γύρες (τοποθετούνται στη είσοδο του Πανόρμου) όπου είχε ανέβει για να σωθεί. Βαρύ το τίμημα που πλήρωσαν οι Λοκροί για το ανοσιούργημα του βασιλιά τους. Έπρεπε να στέλνουν δύο νέες παρθένες από τις καλύτερες οικογένειες της Λοκρίδας να υπηρετούν ως ιέρειες στο ναό της Αθηνάς στην Τροία. Η παράδοση αυτή κράτησε πάνω από χίλια χρόνια μέχρι να ικανοποιηθεί η θεά.

Ήδη από τα αρχαία χρόνια, ο τάφος του βασιλιά των Λοκρών Αίαντα, είχε θεωρηθεί μέσα από την προφορική και μυθολογική παράδοση ότι βρισκόταν στον χαμηλό αλλά περίοπτο λόφο στο κέντρο της παραλίας της Φτελιάς που αποτελεί μέχρι σήμερα χαρακτηριστικό τοπόσημο στο γεωγραφικό ανάγλυφο της περιοχής. Στην πραγματικότητα όμως, ο γήλοφος κάλυπτε τα ερείπια ενός οργανωμένου οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής Ι-ΙΙ περιόδου 5000-4500 π.Χ. που ερευνήθηκε ανασκαφικά (1995-2003) από το Πανεπιστήμιο. Αιγαίου. Με την διερεύνηση του οικισμού πιστοποιήθηκε η ανθρώπινη παρουσία στο νησί ήδη από την 5η χιλιετία π.Χ. 

Προϊστορικές θέσεις έχουν εντοπιστεί και σε άλλα σημεία σε όλη την έκταση του νησιού όπως τα κατάλοιπα του Πρωτοκυκλαδικού οικισμού που ερευνήθηκαν από την ΕΦΑ Κυκλάδων στο Διακόφτη ή τον προϊστορικό οικισμό στη θέση Διβούνια. Από το τέλος της προϊστορικής περιόδου και ιδιαίτερα από την εποχές που ονομάζονται Κρητομινωϊκή και Μυκηναϊκή ενδιαφέροντα ευρήματα διακοσμημένης κεραμικής προέρχονται από τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν από την Υπηρεσία τη δεκαετία του ’80 στο σχολείου του Μαύρου στη Χώρα και πρόσφατα από τις ανασκαφές που πραγματοποιεί η ΕΦΑΚΥΚ στον πυρήνα του αρχαίου κάστρου της Χώρας Μυκόνου. 

Εντούτοις το σημαντικότερο εύρημα αυτής της περιόδου αποτελεί η ανακάλυψη και διερεύνηση του Μυκηναϊκού θολωτού τάφου στα Αγγελικά (τέλη 15ου-14ος αι. π.Χ.), μνημείου που εκτός από τα κινητά ευρήματα (κεραμική, χρυσά περιδέραια, σφραγιδόλιθους από ημιπολύτιμους λίθους) παρέχει σημαντικά στοιχεία και για την ταφική αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες. Σε συμφωνία με τον απόηχο των μυθολογικών παραδόσεων για την ταφή του Αίαντα στη Μύκονο τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας επιβεβαιώνουν την έντονη Μυκηναϊκή παρουσία στο νησί.

Ο λόφος Παλαίκαστρο στην Άνω Μερά. (Αρχείο ΕΦΑΚΥΚ)

Κατά τον 6ο αι. π.Χ. η Μύκονος αναφέρεται ως δίπολις από τον Σκύλακα. Η μία πόλη τοποθετείται στην Χώρα η άλλη στο ύψωμα Παλαίκαστρο της Άνω Μεράς. Μετά τους περσικούς πολέμους το νησί προσχωρεί στην Α΄ Αθηναϊκή συμμαχία. Την περίοδο εκείνη η φτώχεια της νήσου θεωρείται παροιμιώδης: το νησί πληρώνει φόρο στη συμμαχία μόνο 1,5 τάλαντο (περίπου 39κιλά ασήμι) ενώ κατά την δεύτερη - Β’ Αθηναϊκή συμμαχία μόνο 1 τάλαντο (26 κιλά ασήμι). 

Κατά τα αρχαία χρόνια το νησί ήταν γνωστό τόσο για τα δημητριακά του όσο και για το κρασί του, όπως φαίνεται από τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται στη νομισματοκοπία (σταφύλι, κόκκοι κρίθου) αλλά και όπως μαρτυρούν και σήμερα οι μύλοι που συναντώνται κυρίως στους δύο βασικούς οικισμούς του νησιού αλλά και τα διάσπαρτα σε όλο το νησί πέτρινα αλώνια.

Στην Ελληνιστική περίοδο, δηλαδή από το θάνατο του Αλεξάνδρου έως τη Ρωμαϊκή κατάκτηση, το νησί συμμετέχει στο Κοινό των Νησιωτών, συμμαχία που ιδρύουν το 314π.Χ. ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος και ο γιός του Δημήτριος ο Πολιορκητής, διάδοχοι του Μ. Αλεξάνδρου. Οι 2 βασιλείς της Μ. Ασίας, οργανώνουν ένα εκτεταμένο οχυρωματικό πρόγραμμα στα νησιά προκειμένου να τα χρησιμοποιήσουν ως προγεφυρώματα για την επέμβασή τους στην κεντρική Ελλάδα. Μυκόνιοι οπλίτες φέρονται να συμμετέχουν στο εκστρατευτικό σώμα του Αντιγόνου κατά την εκστρατεία του στην Πελοπόννησο το 312-311 π.Χ.  Ο έλεγχος του Κοινού αλλάζει αρκετές φορές από τους Μακεδόνες στους Πτολεμαίους και αντίστροφα έως το 220π.Χ. οπότε ο οργανισμός ατονεί και δεν αναφέρεται στις επιγραφικές μαρτυρίες. Θα επανιδρυθεί από τους Ρόδιους το 200π.Χ. που εκείνη την εποχή βρίσκονται στο απόγειο της ακμής τους λόγω των αυξημένων εμπορικών δραστηριοτήτων τους σε όλη την ανατολική Μεσόγειο.

Ο αρχαίος κυκλικός πύργος στις Πόρτες. (Αρχείο ΕΦΑΚΥΚ)

Παρά την τακτική παρουσία του Ροδιακού στόλου οι πειρατικές επιδρομές αυξάνονται σταδιακά μετά την καταστροφή της Δήλου το 88π.Χ. Οι αλλεπάλληλοι πόλεμοι, οι πειρατικές επιδρομές και η οικονομική αφαίμαξη των νησιών από τη βαριά φορολογία καθώς και η έλλειψη του ενδιαφέροντος για τις Κυκλάδες, εξαιτίας της μετατόπισης των κέντρων εξουσίας μετά την Ρωμαϊκή κατάκτηση, αναγκάζουν τα νησιά να καταφύγουν σε εξωτερικό δανεισμό είτε από Ρωμαίους τραπεζίτες είτε από μεγάλα θρησκευτικά ιερά. Εντούτοις αδυνατούν σε πολλές περιπτώσεις να αποπληρώσουν τους φόρους τους. Η ερήμωση εξαπλώνεται έως ένα βαθμό ενώ πολλά Κυκλαδονήσια επιλέγονται ως χώροι εξορίας Ρωμαίων πολιτικών.

Οι κατακτητές σε ορισμένες περιπτώσεις αφαιρούν σημαντικά έργα τέχνης από τους δημόσιους χώρους για να στολίσουν τις αγορές της Ρώμης. Επί Νέρωνος αφαιρούνται έργα τέχνης από τις αγορές της Μυκόνου και της Άνδρου.

Κατά την τελευταία αυτή περίοδο ακμής πριν την Ρωμαϊκή κατάκτηση και την καταστροφή της Δήλου η Μύκονος βρισκόταν στη σκιά της λαμπερής γειτόνισσάς της, της Δήλου και αποτελούσε τον αμεσότερο προμηθευτή της ιεράς νήσου σε γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα. Περαιτέρω γνωρίζουμε ότι το Δηλιακό ιερό διέθετε εκτάσεις στην Δ. Μύκονο (χερσόνησο του Διακόφτη) για εκτροφή κοπαδιών και παραγωγή αγροτικών προϊόντων. 

Ο αρχαίος πύργος στη Ληνώ (Αρχείο ΕΦΑΚΥΚ)

Ένα δίκτυο από αρχαίες αγροτικές εγκαταστάσεις με πύργους έχει εντοπισθεί σε όλη την έκταση του νησιού και κυρίως στο Δ. τμήμα της. Οι πύργοι αυτοί εκτός από την προστασία του πληθυσμού εξασφάλιζαν επόπτευση των θαλασσών και επικοινωνία μεταξύ τους ώστε να υπάρξει εγρήγορση σε περίπτωση επιδρομών. Τα κατάλοιπα τέτοιων κατασκευών άλλοτε σε καλύτερη και άλλοτε σε πιο αποσπασματική κατάσταση συναντάμε στα Χάλαρα, στη Ληνώ, στον Κοσομύτη, στις Πόρτες, στον Αγ. Λάζαρο , στον Ορνό και το Γλάστρο.

Το 2 μ.Χ. αι. η οικονομική ανέχεια συνεχίζεται και˙ τα νησιά πλέον ανήκουν διοικητικά στην επαρχία της Ασίας. Ικανές προσπάθειες γίνονται από Ρωμαίους απεσταλμένους για την τόνωση της οικονομίας των νησιών και τελικά η κατάσταση σταθεροποιείται κάπως το 3ο μ.Χ. αι. όταν ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός εντάσσει τις Κυκλάδες στην Επαρχία των Νήσων με εξαίρεση τις Δήλο Κέα, Κύθνο, Μύκονο, Σέριφο και Σύρο που περιλαμβάνονται στην επαρχία της Ελλάδας-Αχαΐας και αργότερα αποτέλεσαν επισκοπή με έδρα τη Δήλο.

Βιβλιογραφία:

-Χατζηδάκης, Π.Ι.Χ. (1994)  «Ένας μυκηναϊκός θολωτός τάφος στη Μύκονο», Εφημ. Μυκονιάτικη, τεύχος  65, 1-15.

-Χατζηδάκης, Π.Ι.Χ. (2002) « Η αρχαία πόλη της Μυκόνου ξανάρχεται στο φώς», Εφημ. Ο Μυκονιάτης, τεύχος 294, 2.

-Κακριδής, Ι.Θ. (1986) Ελληνική Μυθολογία, τόμοι 3 & 5, Αθήνα εκδ. Εκδοτική Αθηνών.

-Τσάκος, Κ. (1998) Δήλος-Μύκονος οδηγός Ιστορίας και Αρχαιολογίας, εκδ. Έσπερος, Αθήνα.

-Ραγκαβής, Αλεξ. (1888) Λεξικόν της Ελληνικής Αρχαιολογίας, εν Αθήναις, εκδ. Κωνσταντινίδου.

-Νιγδελής, Π.Μ. (1990) Πολίτευμα και Κοινωνία των Πόλεων των Κυκλάδων κατά την Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Εποχή. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας-Ενυάλειο Κληροδότημα.

-Ολλάγια, Π. (2001) Μυθολογικός Άτλας της Ελλάδας. Αθήνα: Εκδόσεις Road

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων