Άρθρο στη Voria.gr του Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Πρίνστον για τις δύο ανασκαφές σε Αμφίπολη και κέντρο Θεσσαλονίκης...
Άρθρο στη Voria.gr του Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Πρίνστον για τις δύο ανασκαφές σε Αμφίπολη και κέντρο Θεσσαλονίκης.
Το καλοκαίρι του 2014, ξετυλίχθηκε ένα αλησμόνητο αρχαιολογικό σήριαλ. Το ελληνικό κοινό παρακολουθούσε μέρα με τη μέρα, μέτρο-μέτρο την ανασκαφή του τύμβου της Αμφίπολης. Αναμφίβολα ήταν μια σημαντική ανασκαφή, αλλά δεν ήταν η σημασία της που εξηγεί τη δημοσιότητα – υπάρχουν αρκετές εφάμιλλες ή και σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις. Η δημοσιότητα εξηγείται κυρίως από την ανάγκη της τότε κυβέρνησης Σαμαρά να στραφεί η προσοχή των πολιτών από τον αυξημένο ΕΝΦΙΑ σε κάτι πιο ευχάριστο. Δύο άλλοι παράγοντες έπαιξαν έναν ρόλο: η (τελικά ανεκπλήρωτη) προσδοκία ότι ο τάφος σχετίζεται με κάποιο πρόσωπο από τον κύκλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η (ανιστόρητη) άποψη ότι το μνημείο, με τις πανέμορφες Σφίγγες της εισόδου, θα μπορούσε να προσφέρει επιχειρήματα για την ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων. Όμως έργα ελληνικής τεχνοτροπίας κοσμούσαν και τάφους μη Ελλήνων ηγεμόνων, όπως π.χ. τον τάφο του Κάρα δυνάστη Μαυσώλου στην Αλικαρνασσό και του Θράκα βασιλιά Σεύθη Γ΄ στο Καζανλάκ, πολύ πριν οικοδομηθεί το μνημείο της Αμφίπολης. Ακόμα κι αν δεχθούμε τη (μάλλον απίθανη) χρονολόγηση του τύμβου στα τέλη του 4ου π.Χ. αι., υπάρχουν προγενέστερα, σαφέστερα, αλλά λιγότερο εντυπωσιακά τεκμήρια για την ελληνικότητα των Μακεδόνων: οι επιγραφές στα μουσεία της Πέλλας και των Αιγών. Το κείμενο μιας γυναίκας στην Πέλλα, που καταριέται τις γυναίκες που μπορεί να της έκλεβαν τον άντρα και παρακαλεί τους δαίμονες να της συμπαρασταθούν, είναι και πιο πρώιμο (γύρω στο 350 π.Χ.) και πιο εύγλωττο, γραμμένο στην τοπική διάλεκτο: «δαπινὰ γάρ ἰμε [δηλ. ταπεινὴ γάρ εἰμι] φίλων πάντων καὶ ἐρήμα». Απλώς δεν είναι αρκετά φωτογενές για τους ημιμαθείς που χρησιμοποιούν τον αρχαίο πολιτισμό για την πολιτική τους προβολή.
Παράλληλα με την ανασκαφή της Αμφίπολης πραγματοποιούνταν στην καρδιά της Θεσσαλονίκης ανασκαφές για την κατασκευή σταθμών του μετρό με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Είναι γνωστό ότι ανακαλύφθηκαν μεταξύ άλλων σε εξαιρετική διατήρηση η κεντρική οδική αρτηρία και το κεντρικό σταυροδρόμι της πόλης, ένα τετράπυλο – αντίστοιχο του λεγόμενου Τόξου του Γαλερίου –, πλατείες, νυμφαία και εργαστήρια. Καμιά δημοσιότητα δεν δόθηκε σε αυτές τις ανασκαφές. Δεν υπήρξαν τακτικά δελτία τύπου και οι πολιτικοί παράγοντες που δεν έχαναν ευκαιρία να φωτογραφηθούν στην Αμφίπολη δεν επισκέφθηκαν τη μεγαλύτερη σε έκταση νέα ανασκαφή στην Ελλάδα, τη σπουδαιότερη εδώ και δεκαετίες για την ιστορία της Θεσσαλονίκης. Και αν (ουσιαστικοί) λόγοι ασφάλειας δικαιολογούν τη μη πραγματοποίηση μαζικών επισκέψεων, δεν δικαιολογούν την απουσία τακτικών δελτίων τύπου και φωτογραφικού και κινηματογραφικού υλικού. Την εξήγηση την δίνουν πάλι πολιτικές σκοπιμότητες: μια αρχαιολογική ανακάλυψη, που θα έκανε τη Θεσσαλονίκη την καλύτερα διατηρημένη μεγαλούπολη της ύστερης αρχαιότητας και της πρώιμης βυζαντινής εποχής, θεωρήθηκε ευθύς εξ αρχής όχι ως ανέλπιστο δώρο για την τουριστική προβολή και την πολιτιστική ζωή της πόλης, αλλά ως (κυριολεκτικά) υποχθόνιο εμπόδιο για την ολοκλήρωση του μετρό.
Δύο παράλληλες ανασκαφές, δύο διαφορετικές τύχες
Αν οι ανασκαφές ήταν κινηματογραφικές ταινίες, την Αμφίπολη τη φαντάζομαι ως φανταχτερό υπερθέαμα της καλής εποχής του Χόλυγουντ –κάτι σαν το «Οι άντρες προτιμούν τις ξανθιές–, ενώ η Θεσσαλονίκη μοιάζει με ταινία καταστροφής, όταν κάποιοι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και κανένας δεν τους ακούει. Οι αρχαιολόγοι είχαν προειδοποιήσει έγκαιρα ότι οι θέσεις που είχαν επιλεγεί για τους σταθμούς Αγίας Σοφίας και Βενιζέλου ήταν ακατάλληλες, επειδή αρχαιολογικά ευρήματα ήταν αναμενόμενα στην καρδιά της αρχαίας πόλης, και προέβλεψαν μια ανεπανόρθωτη ζημιά.
Μετά από μακροχρόνια αντιπαράθεση και ανασχεδιασμούς για τον σταθμό Βενιζέλου, τον Σεπτέμβριο του 2019 ο πρωθυπουργός σφράγισε την τύχη του μνημειακού συνόλου ανακοινώνοντας, χωρίς προηγούμενη σύμφωνη γνώμη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, την οριστική απόφαση να αποσπασθούν οι αρχαιότητες και να επανατοποθετηθούν μετά την ολοκλήρωση του έργου. Την απόφαση αυτή δεν άλλαξαν ούτε εκκλήσεις εκπροσώπων της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, ούτε επισημάνσεις ότι δεν υπάρχει ολοκληρωμένη μελέτη για την επανατοποθέτηση των μνημείων, ότι υπονομεύεται η αυθεντικότητα του αρχαιολογικού συνόλου και η ένταξή του στα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO και ότι το σχέδιο αυτό είναι πολυδάπανο, καθυστερεί την ολοκλήρωση του μετρό και ταλαιπωρεί τους πολίτες.
Στο μεταξύ η παραπληροφόρηση οργιάζει. Τον Σεπτέμβριο ο Υπουργός Υποδομών διερρήγνυε τα ιμάτιά του ισχυριζόμενος ότι οι πρόσφατες προσφυγές στη δικαιοσύνη φορέων και πολιτών καθυστερούν τις εργασίες για την απομάκρυνση των αρχαιοτήτων. Αλλά από την άλλη πλευρά ο Πρόεδρος της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ με άρθρο του την 24-1-22 ισχυρίστηκε ότι «οι εργασίες έχουν προχωρήσει με πολύ γρήγορο ρυθμό, έχουν μεταφερθεί αρχαία εμβαδού μεγαλύτερου από το 90% των επιφανειών που καταλαμβάνονται από τα αρχαιολογικά ευρήματα». Αν οι πρόσφατες προσφυγές καθυστέρησαν το έργο, τότε πώς αποσπάσθηκε το 90% των αρχαιοτήτων σε λιγότερο από 6 μήνες; Η «αλήθεια» του Υπουργού δεν συμβιβάζεται με την η «αλήθεια» του Προέδρου της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ. Και πώς μπορεί κανείς να πιστέψει οποιαδήποτε πληροφορία δίνει η ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ, όταν δηλώνει ότι η Αρχαιολογική Υπηρεσία θα έχει ολοκληρώσει τις όποιες εργασίες μέσα σε ένα τρίμηνο; Συστηματικές ανασκαφές στην έκταση του σταθμού απαιτούν σύμφωνα με έμπειρους αρχαιολόγους τουλάχιστον έναν χρόνο.
Το αν, πότε, πώς και σε ποια κατάσταση θα επανατοποθετηθούν οι αρχαιότητες που αποσπάσθηκαν θα το δείξει το μέλλον. Το παρελθόν δεν επιτρέπει αισιοδοξία. Όταν το 2010 ανακαλύφθηκε ο Βωμός των Δώδεκα Θεών στην Αθήνα, αποφασίστηκε η κατάχωσή του και η ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ δεσμεύθηκε το 2011 να καταρτίσει μέσα σε πενταετία σχέδιο για την ανασκαφή και ανάδειξή του. Ακόμα περιμένουμε. Αν οι αρχαιότητες της Βενιζέλου όντως επανατοποθετηθούν, αποκατεστημένες με σύγχρονα υλικά, σε θέση διαφορετική από την αρχική και όχι στο σύνολό τους, δεν θα είναι μνημείο και τεκμήριο της ιστορίας της πόλης· θα είναι διακόσμηση. Η ζημιά έγινε. Μένει ως παρηγοριά το ότι χάρη στην ευσυνείδητη δουλειά των αρχαιολόγων καταγράφηκαν και είναι στη διάθεση ιστορικών και αρχαιολόγων οι ιστορικές πληροφορίες που πρόσφερε αυτό το εντυπωσιακό αρχαιολογικό εύρημα.
Αντίθετα, τα αρχαιολογικά στρώματα που βρίσκονται χαμηλότερα απειλούνται με πλήρη αφανισμό, αν κρίνουμε από τις δηλώσεις του Προέδρου της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ ότι οι βαριές εργασίες κατασκευής του σταθμού θα αρχίσουν σε λιγότερο από δύο μήνες «ανεξαρτήτως των αρχαιοτήτων». Τί σημαίνει αυτό; Τα αρχαιολογικά στρώματα στην καρδιά της αρχαίας πόλης που χρονολογούνται στην εποχή που η Θεσσαλονίκη ήταν πρωτεύουσα της επαρχίας Μακεδονίας και, χαμηλότερα, τα στρώματα της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης, της πόλης που ίδρυσε ο Κάσσανδρος το 315 π.Χ. δίνοντάς της το όνομα της γυναίκας του, της αδελφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, είτε θα ανασκαφούν βιαστικά είτε καθόλου. Οι πληροφορίες που ιστορικοί και αρχαιολόγοι ελπίζουν να αποκομίσουν για την πρώτη πόλη που ιδρύθηκε στη Μακεδονία λίγο μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου και πολύ πριν από τον τύμβο της Αμφίπολης, θα χαθούν για πάντα. Αν γίνει αυτό, θα είναι η μεγαλύτερη καταστροφή ιστορικών πληροφοριών για ελληνική μεγαλούπολη από την ίδρυση του ελληνικού κράτους.
Πού είναι τώρα οι Μακεδόνες βουλευτές, δήμαρχοι, περιφερειάρχες, δημοτικοί και περιφερειακοί σύμβουλοι και πολιτευτές που δεν χάνουν ευκαιρία να διατυμπανίσουν τον θαυμασμό τους για την ελληνική αρχαιότητα και την ελληνικότητα της Μακεδονίας; Κι αν τους είναι δυσνόητα τα επιστημονικά επιχειρήματα, ας το πω απλά: «Για την αδελφή του Μεγαλέξαντρου, ρε γαμώτο!» Οι βιαστικές εργασίες «ανεξαρτήτως των αρχαιοτήτων» καταστρέφουν για πάντα τις πληροφορίες για την πόλη της.
Η καταστροφή μπορεί ακόμα και τώρα να αποσοβηθεί, αν καταργηθεί ο, ούτως ή άλλως περιττός, Σταθμός Βενιζέλου, όπως ζητά και ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων. Όλοι θα βγουν κερδισμένοι. Το μετρό θα λειτουργήσει άμεσα· θα σταματήσει η σπατάλη και η ταλαιπωρία των πολιτών· η Θεσσαλονίκη θα κερδίσει και πολύτιμες ψηφίδες για το μωσαϊκό της ιστορίας της και ένα μοναδικό αρχαιολογικό πάρκο, εφάμιλλο με εκείνο της Ρώμης. Αλλιώς, η αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν θα φουρτουνιάζει τις θάλασσες ρωτώντας του ναυτικούς αν ζει ο αδελφός της, αλλά η σκιά της θα περιφέρεται στις αποβάθρες του μετρό ρωτώντας πού πήγε η πόλη της. Θα τη συνοδεύουν οι σκιές των Βυζαντινών και των Εβραίων που σήμερα πλανώνται στη Θεσσαλονίκη. Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη η Θεσσαλονίκη έχει δει τα τεκμήρια της ιστορίας της να αφανίζονται από σεισμούς, πυρκαγιές, πολέμους και ανοσιουργήματα εργολάβων. Ας μην αφανιστούν σήμερα και από την ελληνική πολιτεία.
*Ο Άγγελος Χανιώτης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών στο Πρίνστον
Πηγή: Αγγ. Χανιώτης, Voria
Δεν υπάρχουν σχόλια