Το εσωτερικό (διακρίνεται μεγάλο τμήμα του τέμπλου) του Πατριαρχικού Ναού του Αγίου Γεωργίου στην Κωνσταντινούπολη. Από τα κείμενα του 16ου ...
 |
| Το εσωτερικό (διακρίνεται μεγάλο τμήμα του τέμπλου) του Πατριαρχικού Ναού του Αγίου Γεωργίου στην Κωνσταντινούπολη. Από τα κείμενα του 16ου αιώνα φαίνεται ο ευρύτερος «οικουμενικός» ρόλος του Πατριαρχείου, ο οποίος σε αρκετές περιπτώσεις επεκτείνεται και πέραν των ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. |
Λίγα χρόνια μετά την έκδοση του πρώτου τόμου το 2013 (και αναθεωρημένη το 2016) με τα επίσημα κείμενα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως από την περίοδο αμέσως μετά την Aλωση (1454-1498), κυκλοφόρησε πρόσφατα ένας νέος ογκώδης τόμος με ανάλογα κείμενα από την περίοδο 1498-1565.
Βρισκόμαστε στα χρόνια της πρώιμης οθωμανικής κυριαρχίας, και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως –μετά την ανασύστασή του το 1454– δεν προσπαθεί να βρει απλώς τα πατήματά του στη νέα περίοδο, αλλά αρχίζει πλέον να εδραιώνεται ως βασικός θεσμός για την οργάνωση της κοινωνίας των ορθοδόξων υπηκόων.
Φυσικά, δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να διαπιστωθεί αυτό από το να μελετηθούν τα πεπραγμένα του ίδιου του Πατριαρχείου κατά την εν λόγω περίοδο, η οποία καλύπτει ένα μεγάλο μέρος του 16ου αιώνα. Oπως και με την προηγούμενη περίοδο, τα Πατριαρχικά αυτά έγγραφα αποκαλύπτουν ότι «οι Βυζαντινοί εξακολουθούσαν να ζουν» ακόμη και δη με την έννοια της συνέχειας της βυζαντινής γραφειοκρατικής παράδοσης.
Ο νέος τόμος περιλαμβάνει 105 τέτοια σωζόμενα κείμενα, τα οποία είναι πολύτιμα για την κατανόηση του ρόλου του Πατριαρχείου μέσα από ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων, τα οποία αφορούν κυρίως την εσωτερική ζωή της Εκκλησίας και περιλαμβάνουν ποικίλα προβλήματα σε επισκοπές, ορθόδοξες κοινότητες και μοναστήρια (μεταξύ άλλων, του Αγίου Oρους) μαζί με τα εξαρτήματά τους.
Οι υποθέσεις
Στον μεγαλύτερο βαθμό πρόκειται για υποθέσεις εκκλησιαστικής κανονικής τάξης, όπως για δικαιοδοσίες, παρεμβάσεις, υπαγωγές, διαχείριση προνομίων, εποπτείες, επικυρώσεις, ενθρονίσεις, εγκαταστάσεις μητροπολιτών, επιπλήξεις, αφορισμούς ή σχετικές απειλές, καθαιρέσεις, καθώς και την οργάνωση των ποικίλων οικονομικών δραστηριοτήτων μαζί με την επίλυση σχετικών διενέξεων.
Σε μικρότερο βαθμό υπάρχουν κείμενα αναφορικά με πρακτικά θέματα (π.χ. γάμοι, ανάδοχοι σε βαπτίσεις) και προβλήματα ηθικής τάξης (π.χ. ιδιοποίηση διαθηκών, συνείσακτες γυναίκες). Η υπεράσπιση της ορθόδοξης πίστης απέναντι στη Δύση ή στο Ισλάμ δεν φαίνεται να είναι προτεραιότητα την περίοδο αυτήν – σε αντιδιαστολή με την πρώτη περίοδο μετά την Aλωση.
Πάντως, αυτό που φαίνεται χαρακτηριστικά είναι ο ευρύτερος «οικουμενικός» ρόλος του Πατριαρχείου, ο οποίος σε αρκετές περιπτώσεις επεκτείνεται και πέραν των ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αφορά δε εν πολλοίς τις κοινότητες της λεγομένης «Ορθόδοξης διασποράς». Τοιουτοτρόπως, το Πατριαρχείο επιχειρεί να ρυθμίσει θέματα που αφορούν τις ορθόδοξες κοινότητες στην Ιταλία (Βενετία, Αγκώνα, Ακράγαντας), όπου είχαν καταφύγει πολλοί ορθόδοξοι, ιδίως μετά την Aλωση.
O ευρύτερος ρόλος
Πιο σημαντικός είναι όμως ο ευρύτερος ρόλος του Πατριαρχείου αναφορικά με άλλες εκκλησιαστικές διοικήσεις υπό τη δικαιοδοσία του. Αυτό αφορά τη Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, αλλά και την επιβεβαίωση της υπαγωγής των επαρχιών του Πεκίου και της Σερβίας στην ιστορική Αρχιεπισκοπή Αχριδών (Σεπτέμβριος 1530), οι οποίες είχαν αυτονομηθεί για ένα διάστημα με τη μεσολάβηση των οθωμανικών αρχών.
Η τελευταία περίπτωση είναι λίαν επίκαιρη, δοθέντος ότι το 2022 χορηγήθηκε από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως αυτοκεφαλία στην Εκκλησία της Βόρειας Μακεδονίας με την ονομασία «Αρχιεπισκοπή Αχρίδος» και ότι παρουσιάσθηκαν ορισμένα προβλήματα σχετικά με τον ρόλο του Πατριαρχείου Σερβίας στην εν λόγω διαδικασία.
Ιβάν Δ΄ ο «Τρομερός», βασιλιάς «νομίμως άμα και εκκλησιαστικώς»
Σημαντικό είναι επίσης ότι παρατηρούνται ορισμένες εθνοτικές διακρίσεις στο ευρύτερο ορθόδοξο σώμα ήδη την πρώιμη εκείνη εποχή. Τοιουτοτρόπως, σε ένα έγγραφο (Φεβρουάριος 1541) απαγορεύεται η εγκατάσταση Βουλγάρων μοναχών στη Μονή Κουτλουμουσίου στο Αγιον Ορος, η οποία είχε περιπέσει σε μαρασμό στο παρελθόν και είχε αναζωογονηθεί μόνον όταν αυτή πέρασε στο «ημέτερον γένος», δηλαδή αυτό των «Ρωμαίων». Ως γνωστόν, οι ενδο-ορθόδοξες αυτές διαφοροποιήσεις θα γίνουν πιο έντονες με την πάροδο του χρόνου και δη με την έκρηξη των εθνικισμών τον 19ο αιώνα.
Ακόμη πιο ενδιαφέρουσες είναι εν προκειμένω οι σχέσεις του Πατριαρχείου με την αναδυόμενη τότε Ρωσία, τόσο σε εκκλησιαστικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο, οι οποίες θα εξελίσσονταν στη συνέχεια σε πολύ περίπλοκες και εντέλει ανταγωνιστικές.
Ο μητροπολίτης Κιέβου
Αρχικά, υπάρχει το έγγραφο για την εγκατάσταση του νέου μητροπολίτη Κιέβου Ιωσήφ (φθινόπωρο 1499), το οποίο δείχνει ότι η εν λόγω μητρόπολη ανήκε ιστορικά στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Και πάλι πρόκειται για λίαν επίκαιρο θέμα, δεδομένης της ανακήρυξης της αυτοκεφαλίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας από το Πατριαρχείο το 2019, το οποίο προηγουμένως είχε ανακαλέσει τη Συνοδική Πράξη του Πατριάρχη Διονυσίου Δ΄ του 1686, με την οποία είχε παραχωρηθεί «κατ’ οικονομίαν» η μητρόπολη Κιέβου στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Μόσχας.
Σε πολιτικό επίπεδο, σημαντικές είναι οι σχέσεις με τον πανίσχυρο Ιβάν Δ΄ τον «Τρομερό», ο οποίος αρχικά ήταν Μέγας Δούκας («Κνέζης») της Μοσχοβίας (1533-1547), ενώ μετέπειτα ανακηρύχθηκε πρώτος τσάρος πασών των Ρωσιών (1547-1584). Αυτός κάνει διάφορες δωρεές προς το Πατριαρχείο επί Ιωάσαφ Β΄, το οποίο τον ευχαριστεί, τον ενημερώνει σχετικά, τον αναγνωρίζει ως «εστεμμένον» βασιλέα της Ρωσίας «νομίμως άμα και εκκλησιαστικώς» (περ. Νοέμβριος 1560), ενώ κάνει εκκλήσεις και για περαιτέρω βοήθεια. Βρισκόμαστε στην αρχή του δεύτερου μισού του 16ου αιώνα, όταν μετά την πολιτική νομιμοποίηση των τσάρων οι σχέσεις του Πατριαρχείου με τη Ρωσία θα γίνουν ακόμη στενότερες σε πλείστα όσα επίπεδα.
Οι ελπίδες των υποδούλων ορθοδόξων για υποστήριξη και κάθε είδους βοήθεια από την ομόδοξη Ρωσία είναι αυτονόητες στο πλαίσιο αυτό. Από την άλλη πλευρά, η τελευταία αρχίζει σιγά σιγά να αμφισβητεί το Πατριαρχείο και τις υπερόριες δικαιοδοσίες του. Αλλωστε, πρόκειται για την περίοδο της εκκόλαψης της ιδέας περί της «Τρίτης Ρώμης». Ο ίδιος δε ο Ιβάν Δ΄ είχε μάλιστα τονίσει στον απεσταλμένο του Πάπα Antonio Possevino ότι οι Ρώσοι δεν πίστευαν στους «Ελληνες» (= Βυζαντινούς), αλλά στον Ιησού Χριστό, διότι είχαν λάβει τη χριστιανική πίστη πολύ παλαιότερα από τον Απόστολο Ανδρέα, ο οποίος είχε περάσει από τις περιοχές αυτές καθ’ οδόν προς τη Ρώμη. Λίγο αργότερα μάλιστα, το 1589, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως θα ανακήρυσσε επίσημα το Πατριαρχείο Μόσχας – βεβαίως, με συγκεκριμένα όρια κανονικής δικαιοδοσίας μόνο στο Βασίλειο της Μεγάλης Ρωσίας και των υπερβορείων μερών.
Τα παραπάνω δίνουν απλώς μια ιδέα από τον τεράστιο πλούτο υλικού που έχουν με πολύ κόπο συγκεντρώσει και σχολιάσει επιμελώς οι εκδότες, έχοντας κάνει «ανασκαφές» σε αρχεία και βιβλιοθήκες πολλών χωρών. Πρόκειται για μια σημαντικότατη συμβολή προς την ανασυγκρότηση των Αρχείων του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στο πλαίσιο ενός ευρύτερου και μακροχρόνιου ερευνητικού προγράμματος «Θεσμοί και ιδεολογία στη νεοελληνική κοινωνία, 15ος-19ος αι.» με επικεφαλής τον Δημήτρη Αποστολόπουλο, από το οποίο έχει προκύψει πληθώρα πολύτιμων δημοσιεύσεων. Ευχής έργον είναι να συνεχισθούν αμείωτα οι σχετικές έρευνες και δημοσιεύσεις.
ΜΑΧΗ ΠΑΪΖΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ, ΓΙΟΥΛΗ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ,
Δ. Γ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
Επίσημα κείμενα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως
– ΙΙ. Τα σωζόμενα από την περίοδο 1498-1565
εκδ. Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών,
2021, σελ. 508
* Ο κ. Βασίλειος Ν. Μακρίδης είναι καθηγητής Θρησκειολογίας (με ειδίκευση στον Ορθόδοξο Χριστιανισμό) στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Erfurt (Γερμανία).
Πηγή: Β. Μακρίδης, Καθημερινή
Δεν υπάρχουν σχόλια