Επιφανειακές περισυλλογές από λίθινα εργαλεία σε τοποθεσίες του σύνθετου λεκανοπέδιου Ιωαννίνων στην ευρύτητά του, το μεγαλύτερο στην ενδοχώ...
Επιφανειακές περισυλλογές από λίθινα εργαλεία σε τοποθεσίες του σύνθετου λεκανοπέδιου Ιωαννίνων στην ευρύτητά του, το μεγαλύτερο στην ενδοχώρα της Ηπείρου, δεν αφήνουν αμφιβολία ότι το πλουσιοπάροχο σε φυσικούς πόρους οικοσύστημα, με επίκεντρο τη λίμνη Παμβώτιδα, αξιοποίησαν τουλάχιστον πρώτοι οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες της Μέσης Παλαιολιθικής, πιθανόν άνθρωποι Νεάντερταλ (περίπου 150.000-40.000 χρόνια πριν).
Το αρχαιολογικό αρχείο πυκνώνει για τα διαχειριστικά κοινωνικά και οικονομικά δίκτυα των σύγχρονων ανθρώπων (Homo sapiens). Κύρια πηγή αποτελούν τα χιλιάδες ευρήματα (οστά ζώων, εργαλεία κτλ.) που ανασκάφθηκαν στον πρώτο θάλαμο σπηλαίου στα ριζά του λόφου Καστρίτσα, στον ανατολικό τομέα της λεκάνης. Το χρονικό εύρος χρήσης του ξεκινά κάπου στα 24.000 και φτάνει ίσως στα 13.000 χρόνια πριν, περίοδο σημαντικών περιβαλλοντικών αλλαγών (τελευταία επέκταση παγετώνων ακολουθούμενη από την έναρξη της κλιματικής ανάκαμψης). Το αναμφίβολα νευραλγικό αυτό σημείο αναφοράς στα παλαιολιθικά τοπία της Ηπείρου, βρίσκεται σε κατάλληλη εγγύτητα με πορείες μεταναστευτικών θηλαστικών, πάντοτε ευμετάβλητες και απρόβλεπτες, αλλά και δίπλα στα διευρυμένα τότε ζωτικά υγρολίβαδα της λίμνης, μιας από τις αρχαιότερες της Ευρώπης.
Με εξαίρεση τις αντίξοες συνθήκες του χειμώνα, οι παλαιολιθικές κοινότητες αξιοποιούσαν το καταφύγιο ανάμεσα στην άνοιξη και το φθινόπωρο. Άλλοτε ομάδες περιορισμένης κοινωνικής σύνθεσης κι άλλοτε μεικτές από άποψη ηλικίας, φύλου κτλ. συνεργάζονταν για τον εντοπισμό και τον προγραμματισμό πρόσκτησης καθώς και για την εντατική διαχείριση της λείας, μετατρέποντας ουσιαστικά τη λίμνη και την περίμετρό της σε «εργαλείο».
Ψηλά στο στόχαστρό τους βρίσκονταν διαχρονικά τα ερυθρά ελάφια. Πρόκειται για θήραμα πραγματικό «κινούμενο παντοπωλείο». Προσφέρεται, εκτός από διατροφικός πόρος, και για την προμήθεια άλλων κρίσιμων πρώτων υλών, όπως δέρματα και κέρατα, που προαπαιτούν περίπλοκη και χρονοβόρα κατεργασία (π.χ. πλύση, μούλιασμα) σε άμεση συνάρτηση με αφθονία νερού. Χαρακτηριστικά, από τέτοια υλικά οι παλαιολιθικοί τεχνίτες/τριες εμπλούτιζαν τον κυρίως από λίθους εργαλειακό εξοπλισμό τους για διάφορες καθημερινές ανάγκες.
Επιπλέον, στα λασπώδη υγρολίβαδα οι κυνηγετικές ομάδες εγκλώβιζαν ζώα με υψηλή καθημερινή ανάγκη σε νερό: μικρόσωμα άλογα, συνήθως φοράδες με πουλάρια, και μεγαλόσωμα αρχέγονα βόδια. Παράλληλα, στους καλαμώνες παγίδευαν υδρόβια πουλιά, χρήσιμα και για το φτέρωμά τους: π.χ. πολύχρωμα φτερά από το ψαροφάγο σκουφοβουτηχτάρι, είδος που και σήμερα διαβιεί στο λιμναίο περιβάλλον, εκτός από εξαρτήματα οπλισμού (π.χ. για την ενίσχυση της αεροδυναμικής στα βέλη του τόξου) θα μπορούσαν να έχουν συνδυαστεί ως «παράφερνα» με πολύσημους συμβολισμούς, προσαρμοσμένα στις ενδυμασίες ή το σώμα. Είναι ενδεχόμενο ότι και η ιχθυοπανίδα της λίμνης θα μπορούσε να αποτελεί τροφή-εφεδρεία. Τουλάχιστον αν, υποθέτουμε, το κυνήγι οπληφόρων θηλαστικών δεν είχε την προσδοκώμενη επιτυχία.
Συνάμα, οι ομάδες, στις περιηγήσεις στα ποικίλα μικρο-περιβάλλοντα του λεκανοπεδίου, θα περισυνέλεγαν καύσιμη ύλη (από τους πάντα παρόντες δασικούς θύλακες) για τις εστίες -που απομεινάρια τους εντοπίστηκαν στις επιχώσεις του σπηλαίου- καθώς και βρώσιμους καρπούς κτλ., τροφή για την οποία όμως δεν διαθέτουμε μέχρι σήμερα απτά τεκμήρια.
Ευρήματα από το σπήλαιο Καστρίτσα εκτίθενται στη θεματική περιοχή του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων για τις παλαιολιθικές κοινωνίες της Ηπείρου.
δρ Ελένη Κοτζαμποπούλου, αρχαιολόγος
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Kotjabopoulou, E. 2013. “The horse, the lake and the people. Implications for the Lateglacial social landscapes at the foot of the Pindus Mountain rage, NW Greece”. In Diet and Economy in the Ancient Greek World: Towards a better integration of archaeology and science, edited by S. Voutsaki and S. M. Valamoti, 65-75. Pharos Supplement 1. Leuven: Peeters, 65-75.
Sturdy, D. and D. Webley 1988. “Palaeolithic Geography: or where are the deer?” World Archaeology 19: 262-80.
Vital wetlands of the Palaeolithic at the Ioannina basin: Kastritsa cave
Surface collections of lithic toolkits from various locations in the extended and complex Ioannina basin, the largest of inland Epirus, leave no doubt that this resourceful ecosystem, with the lake Pamvotis at its core, was at least initially used by hunter gatherers of the Middle Palaeolithic, most probably Neanderthals (c. 150.000-40.000 years ago).
The archaeological datasets become more prominent in relation to the social and economic management networks of modern humans (Homo sapiens). The main record consists of thousands of finds (e.g. animal bones, tools etc.) excavated below the overhang of a cave, at the base of Kastritsa hill, in the eastern subasin. Occupation started at around 24.000 lasting up to perhaps 13.000 years ago, a period of considerable ecological changes (most recent expansion of icecaps followed by the amelioration of climate regimes). This unquestionably focal place of reference in the palaeolithic cultural landscapes of Epirus lies in due proximity to animal migrating routes, inherently prone to change and unpredictability, but close also to vital, then more extensive, wetlands around the lake, one of the oldest in the European Continent.
Except over the highly adverse winter conditions, palaeolithic communities made good use of the shelter between late spring and well into the autumn. Groups of restricted or of mixed social composition (age or genderwise) cooperated in order to locate and schedule the capturing and the intensive exploitation of prey, effectively “transforming” the lake and its periphery into a “tool”.
A highly valued target was diachronically the red deer. A game conforming to a “mobile general store”. It provided, apart from dietary elements, critical raw materials, like hide and antler. These demanded complicated and time-consuming processing (e.g. cleaning, soaking) in direct association with ample water availability. For instance, from such provisions the palaeolithic craftsmen or women enriched their gear, otherwise manufactured mainly from stones, so as to meet various everyday needs.
In addition, along the muddy marshlands hunting parties hemmed in animals highly dependent on regular water intake: gracile horses, mostly mares with their young, and stoutly built archaic cattle. Also, around reed beds they trapped aquatic birds, useful and for their plumage. For instance, colourful feathers from fish eating great crested grebes, that still live in the lake environment today, would have been used not only in weaponry (e.g. for enhancing arrow aerodynamics) but also as symbolic paraphernalia, like when attached to garments or the body. Conceivably, the lake ichthyofauna was not spared either; at least if, we hypothesize, hunting of ungulates did not end as expected.
In tandem, the foragers while excursing in the varied micro-habitats of the basin would have been collecting wood fuel (from the ever-present sylvan pockets) for kindling their hearths - remnants of which were located in the cave’s infill- as well as edible fruits, nuts etc. However, for these foodstuffs there is no apt evidence so far.
Material culture remains from Kastritsa cave are exhibited at the Archaeological Museum of Ioannina as part of the thematic section on the palaeolithic societies of Epirus.
Πηγή: Ελ. Κοτζαμποπούλου, Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων
Δεν υπάρχουν σχόλια