Αυτοψία στο Αναπαυτήριο του Πικιώνη: Θησαυρός σε αναμονή

Με αφορμή την παραχώρηση του ιστορικού κτίσματος στον Δήμο Αθηναίων για 20 χρόνια από την ΕΤΑΔ, ο Νίκος Βατόπουλος ανεβαίνει στο Αναπαυτήριο...

Με αφορμή την παραχώρηση του ιστορικού κτίσματος στον Δήμο Αθηναίων για 20 χρόνια από την ΕΤΑΔ, ο Νίκος Βατόπουλος ανεβαίνει στο Αναπαυτήριο και στου Φιλοπάππου, και καταγράφει τις ελλείψεις, τα σημάδια εγκατάλειψης, αλλά και βελτιωτικές κινήσεις ενόψει του προγράμματος ανάπλασης της ταλαιπωρημένης περιοχής.
[Credit: ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ]

Ανεβαίνω τον λόφο του Φιλοπάππου και προσπαθώ να φανταστώ πώς θα είναι ο χώρος όταν παραδοθεί το έργο ανάπλασης έως τον Δεκέμβριο του 2025. Προς το παρόν, η γνώριμη κατάσταση. Είναι πρωί και είμαστε ακόμη στις αρχές Μαΐου, αλλά ήδη οι τουρίστες είναι πολλοί. Ανεβαίνουν σαν σε προσκύνημα, επιλέγουν μονοπάτια, στέκονται στα ξέφωτα για φωτογραφίες της Ακρόπολης.

Το Αναπαυτήριο του Δημήτρη Πικιώνη, δίπλα στον Αγιο Δημήτριο Λουμπαρδιάρη, στέκεται διακριτικά στο πλάι, στην αρχή της ανάβασης. Νωπή είναι ακόμη η είδηση της παραχώρησής του για 20 έτη από την Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου στον Δήμο Αθηναίων, ο οποίος θα αναλάβει την αποκατάσταση του ιστορικού κτίσματος, που βρίσκεται σε κακή κατάσταση λόγω εγκατάλειψης. Είναι, σε κάθε περίπτωση, μια σημαντική εξέλιξη που συμβάλει στο να παραδοθούν οι λόφοι της Αθήνας ως ένα σύνολο με ιδιαίτερο πολιτισμικό αποτύπωμα και ως αναπόσπαστο συστατικό της ιδιοσυστασίας της διαχρονικής πόλης.

Η θέα προς την Ακρόπολη από τον λόφο του Φιλοπάππου προκαλεί στάση πολλών επισκεπτών και τουριστών που βρίσκονται στην πόλη.

Το Αναπαυτήριο είναι ένα κτίσμα της δεκαετίας του 1950 (1954-58), που ανακεφαλαιώνει και συμβολίζει την κοσμοθεωρία του Πικιώνη. Εντάσσεται στο μέγα έργο της διαμόρφωσης του περιβάλλοντος της Ακρόπολης και των λόφων, σε σύνδεση με το Φεστιβάλ Αθηνών, μία από τις τότε πρωτοβουλίες του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Η επιλογή του Πικιώνη δείχνει το εύρος της φιλοδοξίας. Στη μορφολογία του Αναπαυτηρίου αλλά και στην ένταξή του στο τοπίο εύκολα διακρίνει κανείς ότι δομικό στοιχείο είναι η σιωπή, η γαλήνη και ο στοχασμός. Αυτό το κράμα παράδοσης και φιλοσοφίας στην πικιωνική διάλεκτο συνδιαλέγεται με τα αποστάγματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής, της ιαπωνικής κοσμοθεώρησης και της μοντέρνας ελλειπτικότητας. Δίπλα, η διαμόρφωση του Λουμπαρδιάρη είναι μια σύνοψη του διαχρονικού ελληνισμού.

Ολα αυτά υπάρχουν εκεί δίπλα μας. Ο Δήμος Αθηναίων, που έχει αναλάβει προσφάτως και άλλα ιστορικά κτίσματα (όπως το οθωνικό Εθνικό Τυπογραφείο στη Σταδίου ή τη μεσοπολεμική πολυκατοικία Παπαλεονάρδου στην Πατησίων, όπου είχε ζήσει η Κάλλας), έχει απλώς ανακοινώσει πως η χρήση του Αναπαυτηρίου θα είναι η αρχική, όπως την είχε σκεφτεί ο Πικιώνης: χώρος αναψυχής και ανάπαυσης για τους επισκέπτες του Φιλοπάππου.

Το Αναπαυτήριο, έργο του Δημήτρη Πικιώνη, είναι επί σειράν ετών εγκαταλελειμμένο. Ο Δήμος Αθηναίων ανέλαβε την αποκατάστασή του. Βρίσκεται δίπλα στον Αγιο Δημήτριο Λουμπαρδιάρη και είναι κτίσμα της δεκαετίας του 1950. [Credit: ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ]

Στην ανάβαση προς το μνημείο του Φιλοπάππου, ο επισκέπτης ακολουθεί τις χαράξεις και τις διαμορφώσεις του Πικιώνη, έργο προστατευόμενο, και αντιλαμβάνεται ότι η φιλοσοφική διάσταση της ύλης, έτσι όπως αρχικά είχε σχεδιαστεί ως παλίμψηστο υλικών (πέτρα, πηλός, μάρμαρο, μπετόν), αποτελεί προέκταση και συμπλήρωμα του φυσικού περιβάλλοντος, του δάσους. Οπως όλοι οι λόφοι της Αθήνας, έτσι και ο λόφος Μουσών ή Φιλοπάππου ήταν άνυδρος και ξερός στη διάρκεια του 19ου αιώνα.

Οι φυτεύσεις που βλέπουμε σήμερα είναι προϊόν διαφόρων εποχών, αλλά κατά κύριο λόγο ανάγονται στη δεκαετία του ’50, όταν βάσει του σχεδιασμού Πικιώνη και των προτάσεων Καραμανλή ο λόφος ενισχύθηκε με δέντρα και θάμνους της αττικής χλωρίδας. Διαμορφώθηκε ένα πολιτισμικό οικοσύστημα με στοιχεία ιερότητας και ταπεινού μεγαλείου. Μεταγενέστερα έγιναν ενισχύσεις των φυτεύσεων και προγενέστερα (ήδη από το 1900) η τότε πριγκίπισσα Σοφία είχε ηγηθεί πρωτοβουλίας για το πρασίνισμα της Αθήνας. Ολες αυτές οι κινήσεις έχουν διαμορφώσει το τοπίο που ξέρουμε, με πυρήνα τη σκέψη του Πικιώνη.

Γκράφιτι ρυπαίνουν διαχρονικά το περιβάλλον στου Φιλοπάππου.

Αμέλειες

Η χθεσινή βόλτα έως ψηλά στο μνημείο του Φιλοπάππου επιβεβαίωσε την εντύπωση ότι το δάσος αργοπεθαίνει. Η φύση μοιάζει αφυδατωμένη και αφρόντιστη. Στη νέα μελέτη (προγραμματική σύμβαση μεταξύ του υπουργείου Πολιτισμού, του Δήμου Αθηναίων και της εταιρείας «Εθνικός Κήπος – Μητροπολιτικό Πράσινο Α.Ε.») έχει δοθεί έμφαση στις υποδομές αλλά και στην ανάπτυξη του δάσους. Το δάσος στου Φιλοπάππου είναι στον πυρήνα του βιώματος για κάθε επισκέπτη αλλά και ιδρυτική συνθήκη για την ανάπτυξη και φροντίδα και των τριών ιστορικών λόφων (Μουσών, Πνύκα, Νυμφών). Είναι εντυπωσιακό το ότι αυτή η αρχαία τοπιογραφία της Αθήνας δεν είναι κομμάτι, ακόμη, της διεθνούς ταυτότητας της πόλης.

Για να φτάσουμε όμως εκεί χρειάζεται πολλή δουλειά. Χθες, διαπίστωσα ότι η κατάσταση έχει βελτιωθεί (σε σχέση με το 2020). Δεν υπάρχουν πουθενά σκουπίδια, έχουν γίνει αποψιλώσεις, τα ξερά έχουν μειωθεί. Αλλά…

Αν ήμουν επισκέπτης για πρώτη φορά στην Αθήνα χωρίς να είμαι υποχρεωμένος να γνωρίζω ότι «τρέχει» μελέτη ανάπλασης που κάποτε θα εφαρμοστεί, τι εντύπωση θα σχημάτιζα; Γιατί και σήμερα υπάρχουν πολλές και ασυγχώρητες αμέλειες. Αρρωστα πεύκα, γκράφιτι σε αρχαίους βράχους και σε νεότερες κατασκευές, πινακίδες διαλυμένες (πόσες άραγε ενδείξεις για το Θέατρο Δόρα Στράτου χρειαζόμαστε;), αστική επίπλωση σκουριασμένη, ξερόχορτα… Ακόμη και το Αναπαυτήριο σκεπάζεται από μια πέργκολα προσανάμματος, δηλαδή ξερών πευκοβελόνων…

Πηγή: Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή