Τι συνδέει ένα άγνωστο ναυάγιο στο Αιγαίο με το Ολοκαύτωμα;

Το «Αθηνά» σε φωτογραφία του 1905, πριν αποκτήσει το κωδικό όνομα «Rafiah». Δεκέμβριος του 1946. Κανείς από τους 785 επιβάτες του πλοίου με ...

Το «Αθηνά» σε φωτογραφία του 1905, πριν αποκτήσει το κωδικό όνομα «Rafiah».

Δεκέμβριος του 1946. Κανείς από τους 785 επιβάτες του πλοίου με το κωδικό όνομα «Rafiah» που έπλεε στα νερά του Αιγαίου δεν μπορούσε να φανταστεί ότι αντί για τον προορισμό του, την Παλαιστίνη, όπου θα έστηνε τη νέα του πατρίδα, θα κατέληγε σε μια σχεδόν ακατοίκητη βραχονησίδα, τη Σύρνα κοντά στην Αστυπάλαια. Ούτε πως 77 χρόνια αργότερα ένα σπασμένο τμήμα από χάλκινα κυάλια, μια χτένα, μια οδοντόβουρτσα και δύο γυάλινα μπουκάλια που είχαν στις αποσκευές τους, θα ανελκύονταν από τον βυθό και θα έπαιρναν θέση στην προθήκη ενός μουσείου στην άλλη ακτή του Ατλαντικού για να διηγηθούν όχι μόνο την άγνωστη σε πολλούς ιστορία του πλοίου με το διπλό όνομα - «Αθηνά/Rafiah» και των επιβατών του, αλλά και ένα κεφάλαιο της Ιστορίας του 20ου αι: εκείνο της μετανάστευσης των Εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος.

Τα πέντε αυτά καθημερινής χρήσης αντικείμενα, ωστόσο, είναι εκείνα που έφεραν ξανά στην επικαιρότητα την υπόθεση του ναυαγίου του Αθηνά, του πλοίου που βυθίστηκε δύο φορές στο μισό και πλέον αιώνα ζωής του. Και το οποίο δεν έχει συμβάλλει μόνο στη συγγραφή ενός κεφαλαίου της  δημιουργίας του Ισραήλ, αλλά και της ελληνικής ναυπηγικής, καθώς όταν καθελκύστηκε στη Σύρο το 1893 ήταν το πρώτο σιδερένιο ατμόπλοιο που ναυπηγήθηκε στην Ελλάδα, ιδιοκτησίας της Ελληνικής Ατμοπλοΐας «Τζον Μακ Δούαλ και Βαρβούρ». Επί 46 χρόνια ταξίδευε στα νερά του Σαρωνικού και του Ανατολικού Αιγαίου μέχρι που βυθίστηκε στον Πειραιά. 

Τρία από τα αντικείμενα που ανελκύστηκαν από το ναυάγιο του «Αθηνά»: ένα σπασμένο τμήμα από χάλκινα κιάλια, μια χτένα, και μια οδοντόβουρτσα.

Δυναμικό ρόλο στην Ιστορία όμως ανέλαβε να παίξει μετά την ανέλκυση και επισκευή του και την αγορά του -μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου- από την εβραϊκή οργάνωση Χαγκανά που είχε ως στόχο τη μεταφορά επιζόντων του Ολοκαυτώματος στην περιοχή της Παλαιστίνης. Το «Αθηνά» επιλέχθηκε ως παλιό πλοίο που δεν θα τραβούσε την προσοχή των Βρετανών, οι οποίοι ήταν αντίθετοι στη μετακίνηση των Εβραίων προς την Παλαιστίνη και πήρε το κωδικό όνομα «Rafiah». Αντικαθιστά λοιπόν την ατμομηχανή του με ντιζελοκίνηση και απέπλευσε από τον Πειραιά με οκταμελές πλήρωμα φτάνοντας στο Μπακάρ, της πρώην Γιουγκοσλαβίας για να επιβιβάσει 785 Εβραίους πρόσφυγες από την Πολωνία, την Ουγγαρία και άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και στις 26 Νοεμβρίου ξεκινούν το ταξίδι τους. Μετά από αρκετές παραπλανητικές διαδρομές στο Αιγαίο το πλήρωμα πήρε εντολή να ακολουθήσει την αρχική οδηγία και να αλλάξει πλήρωμα στη Σύρνα, παρά την έντονη θαλασσοταραχή, με αποτέλεσμα το πλοίο να τσακιστεί στα βράχια. Οι περισσότεροι επιβαίνοντες επέζησαν με εξαίρεση οκτώ. Εν συνεχεία οδηγήθηκαν σε ένα στρατόπεδο της υπό βρετανικής κατοχής, Κύπρου, αλλά κατάφεραν τελικά να φτάσουν, αργότερα, στον αρχικό προορισμό τους.

Οι απόγονοι των επιβαινόντων επέστρεψαν τη δεκαετία του 1950 για την ανακομιδή των οστών των οκτώ νεκρών που είχαν ταφεί στη Σύρνα. Το 1972 το ισραηλινό ναυτικό εντόπισε τα οστά των θυμάτων και τα μετέφερε στη Χάιφα.

Το ναυάγιο του «Αθηνά» βρίσκεται ακουμπισμένο στον αμμώδη βυθό με την αριστερή του πλευρά. [Credit: Κώστας Θωκταρίδης]

Ακριβώς 73 χρόνια μετά το ναυάγιο, τον Δεκέμβριο του 2019, οι δύτες της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων βούτηξαν και σε βάθος 20 μ. συνάντησαν την πρύμνη του πλοίου, ενώ η πλώρη του βρίσκεται στα 38 μ. βάθος. Λόγω της κλίσης του, τα αντικείμενα των επιβαινόντων είχαν συσσωρευτεί στη μια πλευρά του πλοίου. Ανέλκυσαν τα πέντε αντικείμενα, για τα οποία ομόφωνα το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων γνωμοδότησε θετικά και για την παραχώρηση του οπτικοακουστικού υλικού που προέκυψε από την έρευνα της εφορείας, ώστε να ταξιδέψουν στο «Μουσείου Μνήμης του Ολοκαυτώματος των ΗΠΑ» στην Ουάσινγκτον για πέντε χρόνια, ώστε να εμπλουτίσουν την μόνιμη συλλογή του η οποία βρίσκεται σε φάση επανέκθεσης, και έχει δεχθεί από το 1993 έως σήμερα περί τα 35 εκατ. επισκέπτες. Τα προς δανεισμό αντικείμενα θα επιστραφούν στην Ελλάδα όταν θα ανοίξει το Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων στο παλιό Σιλό του ΟΛΠ, καθώς περιλαμβάνονται στη μουσειολογική μελέτη, εκτός κι αν στο μεταξύ έχουν ανελκυστεί σημαντικότερα αντικείμενα, οπότε θα παραταθεί ο δανεισμός των συγκεκριμένων στις ΗΠΑ. 

Πηγή: Μ. Αδαμοπούλου, Τα Νέα, Ν. Ζώης, Καθημερινή