Antonio Rigo: «Το Βυζάντιο αποτελεί ένα από τα δομικά στοιχεία της ταυτότητας της Ελλάδας»

Ο τίτλος του διεπιστημονικού συμποσίου, «Μοναχικόν Τριβώνιον αντί Πορφύρας», αντικατοπτρίζει ακριβώς αυτό το διττό στοιχείο της προσωπικής ι...

Ο τίτλος του διεπιστημονικού συμποσίου, «Μοναχικόν Τριβώνιον αντί Πορφύρας», αντικατοπτρίζει ακριβώς αυτό το διττό στοιχείο της προσωπικής ιστορίας του οσίου Ιωάσαφ. [Credit: Nikos Libertas/ SOOC]

Μια συζήτηση με τον σημαντικό βυζαντινολόγο με αφορμή ένα συνέδριο στα Μετέωρα για μια ιστορία από τον 14ο αιώνα ενός πρίγκιπα που έγινε κτήτορας της Μονής της Μεταμορφώσεως στο Μεγάλο Μετέωρο.

Έχουν περάσει 600 χρόνια από την κοίμηση του τελευταίου βασιλιά της Θεσσαλίας της εποχής της σερβοκρατίας, του Οσίου Ιωάσαφ, που γεννήθηκε σε αριστοκρατική οικογένεια με ελληνοσερβική καταγωγή ως πρίγκιπας Ιωάννης Ούρεσης Παλαιολόγος και υπήρξε διάδοχος του θεμελιωτή του μοναχισμού στα Μετέωρα, Οσίου Αθανασίου, και δεύτερος κτήτορας της Μονής της Μεταμορφώσεως (Μεγάλο Μετέωρο).

Η πλούσια σε δράση ζωή του ανοίγει ένα παράθυρο στη μελέτη τόσο των πνευματικών κινημάτων που συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στη μορφοποίηση της παράδοσης του ορθόδοξου μοναχισμού, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, όσο και του ιστορικού μεταιχμίου της Θεσσαλίας, στη μετάβαση από το ύστερο Βυζάντιο στην οθωμανική εποχή. Επίσης, δίνει και την αφορμή για τη διοργάνωση ενός επιστημονικού συμποσίου από την Ακαδημία Θεολογικών και Ιστορικών Μελετών Αγίων Μετεώρων στο οποίο θα μιλήσουν ειδικοί ερευνητές από την Ελλάδα, την Ιταλία , τη Γαλλία, τη Σερβία και τη Ρουμανία, μεταξύ άλλων και ο σημαντικός ιστορικός του βυζαντινού πολιτισμού Antonio Rigo, τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστημίο Ca’ Foscari της Βενετίας και πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Βυζαντινών Σπουδών.

Ο τίτλος του διεπιστημονικού συμποσίου, «Μοναχικόν Τριβώνιον αντί Πορφύρας», αντικατοπτρίζει ακριβώς αυτό το διττό στοιχείο της προσωπικής του ιστορίας ως κοσμικού άρχοντα, ο οποίος πολύ νωρίς εγκατέλειψε τη βασιλική πορφύρα για το μοναχικό σχήμα. Φιλοδοξεί δε να ανασυνθέσει πτυχές της πολυσχιδούς προσωπικότητάς του και του ευρύτερου ιστορικού πλαισίου μέσα στο οποίο έζησε. Μας δίνει αφορμή και για μια συζήτηση με τον Antonio Rigo για την προσωπικότητα του Ιωάσαφ, τα Μετέωρα αλλά και για τη σημασία και τη θέση των βυζαντινών σπουδών στον σύγχρονο κόσμο.

Ο σημαντικός ιστορικός του βυζαντινού πολιτισμού Antonio Rigo, τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστημίο Ca’ Foscari της Βενετίας και πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Βυζαντινών Σπουδών.

— Διαβάζοντας για τη ζωή του Οσίου Ιωάσαφ αναρωτιέται κανείς πόσο συχνά ένας Βυζαντινός αριστοκράτης στρεφόταν στον μοναχισμό σε τόσο νεαρή ηλικία;

Θα μπορούσα να ξεκινήσω αναφερόμενος σε αρκετές περιπτώσεις αριστοκρατών ή μελών της βυζαντινής αυτοκρατορικής οικογένειας που σε κάποια στιγμή της ζωής τους αποφάσισαν να φορέσουν το μοναχικό ράσο. Πιστεύω, ωστόσο, ότι είναι πιο σημαντικό και χρήσιμο για την κατανόηση της επιλογής και της πορείας ζωής του Ιωάσαφ, του δεύτερου κτήτορος του Μετεώρου, να εστιάσουμε την προσοχή μας στο μοναχικό του όνομα. Αυτό μάλιστα παραπέμπει σε ένα ακριβές πρότυπο: τον πρίγκιπα-μοναχό άγιο που είναι ένας από τους πρωταγωνιστές του βίου ή του αγιογραφικού μυθιστορήματος «Βαρλαάμ και Ιωάσαφ», ενός πολύ δημοφιλούς κειμένου τόσο από λογοτεχνικής όσο και από καλλιτεχνικής και εικονογραφικής άποψης.

Στο κείμενο αυτό διαβάζουμε για έναν νεαρό πρίγκιπα προορισμένο για τον θρόνο, ο οποίος εγκαταλείπει το βασιλικό παλάτι για να ξεκινήσει τη μοναστική ζωή. Ο άγιος πρίγκιπας-μοναχός Ιωάσαφ του αγιογραφικού κύκλου ήταν σίγουρα το πρότυπο που ενέπνευσε τον ιδρυτή του Μετεώρου, δηλαδή ένας νέος πρίγκιπας που άφησε τον θρόνο για την ασκητική ζωή. Είναι αρκετά ενδιαφέρον να δούμε πώς, τον 14ο αιώνα, δηλαδή την ίδια εποχή που έζησε ο βασιλεύς στον οποίο αναφερόμαστε εδώ, το πρότυπο του αγίου πρίγκιπα-μοναχού Ιωάσαφ ήταν πολύ επίκαιρο και ζωντανό. Έτσι έχουμε μια άλλη κεντρική μορφή, τον αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό, ο οποίος σίγουρα άφησε τον θρόνο της Κωνσταντινούπολης σε μεγαλύτερη ηλικία για το μοναχικό ράσο, το οποίο φόρεσε με το όνομα Ιωάσαφ για πάνω από τριάντα χρόνια, μέχρι τον θάνατό του.

Ο δεύτερος κτήτωρ του Μετεώρου εμπνεύστηκε προφανώς από αυτό το πρότυπο. Θα ήθελα να αναφέρω ότι βρίσκουμε επίσης σημαντικά εικονογραφικά στοιχεία από τη μεταβυζαντινή περίοδο που μας δείχνουν ότι στην περιοχή των Μετεώρων υπήρχε ένα είδος αλληλοεπικάλυψης μεταξύ του αρχαίου Ιωάσαφ, του πρίγκιπα του κύκλου, και του Ιωάσαφ, του ιδρυτή της μονής Μετεώρου.

—Από τις επιστημονικές δημοσιεύσεις σας γίνεται αντιληπτό ότι ο ορθόδοξος μοναχισμός, τόσο στα Μετέωρα όσο και στο Άγιον Όρος, αποτελεί ένα από τα αγαπημένα σας ερευνητικά ενδιαφέροντα. Πότε ξεκίνησε να σας ασκεί έλξη το θέμα αυτό και για ποιους λόγους;

Η κύρια οδός για την προσέγγιση του βυζαντινού μοναστικού κόσμου ήταν σίγουρα η λογοτεχνία, τα κείμενα που γράφτηκαν στα μοναστήρια. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου επικεντρώθηκα σε μια περίοδο μεγάλης άνθησης της μοναστικής πνευματικής λογοτεχνίας τον δέκατο τρίτο και δέκατο τέταρτο αιώνα, οπότε ολόκληρη η Μεσόγειος γνώρισε έντονη πνευματική αναγέννηση σε διάφορους θρησκευτικούς κύκλους. Στο Βυζάντιο το Άγιον Όρος ήταν σίγουρα το κέντρο αυτής της αναγέννησης.

Γι' αυτό ακριβώς και η προσοχή μου στρέφεται κυρίως στον χώρο του Αγίου Όρος αυτής της περιόδου. Όσον αφορά τα Μετέωρα, μπορώ να πω ότι ακολούθησα κι εγώ το δρομολόγιο που ακολούθησαν πολλοί βυζαντινοί μοναχοί τον 14ο αιώνα. Αυτοί, φεύγοντας για διάφορους λόγους από το Άγιον Όρος, έφτασαν στη Θεσσαλία και στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν στα Μετέωρα. Σχετικά, λοιπόν, με τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα, αυτά μετατοπίστηκαν από τον Άθω στα Μετέωρα λόγω μιας πολύ συγκεκριμένης πνευματικής μοναστικής σχολής.

Ο Όσιος Ιωάσαφ, ιερό του καθολικού της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου.
Πηγή: Μονή του Μεγάλου Μετεώρου.

— Είστε ένας διαπρεπής βυζαντινολόγος και δεν θα μπορούσα να μη σας ρωτήσω για την κατάσταση των βυζαντινών σπουδών διεθνώς. Πόσο αναγνωρίσιμος είναι στον μέσο Δυτικοευρωπαίο ο μύθος του Βυζαντίου; Γιατί γενικά υπάρχει η αίσθηση ότι ενώ η κλασική αρχαιότητα παραμένει δημοφιλής, το Βυζάντιο δεν ασκεί την ίδια γοητεία, αν και πρόκειται για μια χιλιόχρονη αυτοκρατορία με πολυσύνθετη ιστορία.

Το ερώτημα είναι διττό: αφενός αφορά την κατάσταση των βυζαντινών σπουδών στον δυτικό κόσμο, στην Ευρώπη, και όχι μόνο, αφετέρου συνδέεται με δύο μύθους, αυτόν του κλασικισμού και αυτόν του Βυζαντίου. Όσον αφορά το πρώτο σημείο: οι βυζαντινές σπουδές, όπως και όλοι οι άλλοι ανθρωπιστικοί κλάδοι, βιώνουν μια κρίση στον ακαδημαϊκό κόσμο, και έτσι προς το παρόν η μοίρα του κλάδου αυτού είναι κοινή με εκείνη πολλών άλλων. Όσον αφορά τον μύθο του κλασικισμού και τον μύθο του Βυζαντίου: σίγουρα ο δυτικός κόσμος έχει μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση στο Βυζάντιο σε σχέση με αυτή που συναντάμε στις χώρες που στρέφονται στο Βυζάντιο ως κληρονόμοι τους.

— Εννοείτε ότι η Δύση δεν σχετίζεται όσο η Ελλάδα με το Βυζάντιο;

Ακριβώς. Η Δύση, σε αντίθεση με την Ελλάδα, δεν είναι άμεση κληρονόμος του Βυζαντίου. Επομένως, η εστίαση στο Βυζάντιο που είναι στοιχείο, τολμώ να πω, φυσικό στην Ελλάδα, για τη Δύση αποτελεί προϊόν και αποτέλεσμα εκπαίδευσης και μελέτης. Στη Δύση στρεφόμαστε κυρίως στην κλασική αρχαιότητα, στην αρχαιολογία, στην αρχαία λογοτεχνία και πολύ συχνά η προσέγγιση του Βυζαντίου γίνεται ακριβώς μέσω του κλασικισμού. Μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις μπορούμε να βρούμε διαφορετικές προσεγγίσεις που συνδέονται με ιστορικά ή καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα ή και με συγκεκριμένα γεγονότα της μιας ή της άλλης χώρας.

Επιτρέψτε μου να δώσω ένα παράδειγμα. Προέρχομαι από μια χώρα, την Ιταλία, η οποία δεν είναι χώρα με άμεση βυζαντινή κληρονομιά, όπως μπορεί να είναι η Ελλάδα ή χώρες των Βαλκανίων, όπως η Σερβία, η Βουλγαρία κ.ο.κ. Ωστόσο, η Ιταλία είναι μια «μισοβυζαντινή» χώρα, λόγω της επί μακρόν ελληνόφωνης Νότιας Ιταλίας και άλλων περιοχών. Για παράδειγμα, η ιστορία της Βενετίας είναι ακατανόητη χωρίς το Βυζάντιο. Συνεπώς, και σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι ανθρωπιστικές σπουδές στην Ιταλία βλέπουν το Βυζάντιο ως έναν πάντα επίκαιρο συνομιλητή.

— Είστε ο πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Βυζαντινών Σπουδών. Ποιες πρωτοβουλίες πιστεύετε ότι θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην περαιτέρω ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών; Ποια οπτική ή προσέγγιση θα μπορούσε να αναδείξει το Βυζάντιο ως αντικείμενο μελέτης που αφορά το σήμερα;

Πιστεύω ότι πρέπει να κινηθούμε προς δύο διαφορετικές κατευθύνσεις. Από τη μια πλευρά, υπάρχουν οι κλάδοι που σχετίζονται με το Βυζάντιο και μπορούν να έχουν μέλλον στον τομέα της της διατήρησης και της ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Προς αυτή την κατεύθυνση πιστεύω ότι έχουμε κινηθεί και ως Διεθνής Ένωση Βυζαντινών Σπουδών. Ένα δεύτερο σημείο που πρέπει να τονίσω είναι το εξής: η γνώση του βυζαντινού κόσμου, της ιστορίας και του πολιτισμού του γίνεται όλο και περισσότερο το κλειδί για την κατανόηση της σύγχρονης πολιτικής πραγματικότητας, τόσο στην Ευρώπη όσο και στον κόσμο της Μέσης Ανατολής, μιας περιοχής η οποία διασχίζεται από αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε γραμμή ρήξης. Πιστεύω ότι οι βυζαντινές σπουδές έχουν καθήκον και όραμα για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Επιπλέον, θεωρώ ότι οι βυζαντινές σπουδές έχουν κεντρικό ρόλο στο παρόν και στο εγγύς μέλλον στον τομέα της γεωπολιτικής.

Μαρία Αγγελίνα Κομνηνή Δούκαινα Παλαιολογίνα, αδελφή του Οσίου Ιωάσαφ, λεπτομέρεια από εικόνα. Πηγή: Μονή του Μεγάλου Μετεώρου

— Καθώς το Βυζάντιο αποτελεί άμεση κληρονομιά για την Ελλάδα, πόσο έχει εμπεδωθεί η βυζαντινή συμβολή στην ταυτότητα της χώρας;

Ναι, η Ελλάδα έχει μια άμεση κληρονομιά από το Βυζάντιο, η οποία είναι σαφώς ορατή ακόμη και σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής. Πιστεύω ότι το Βυζάντιο αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα δομικά στοιχεία της ταυτότητας της Ελλάδας, αν όχι το κεντρικό. Πολλές φορές έχει γίνει λόγος ή και συζήτηση στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες για «ελληνισμό» και «ρωμιοσύνη», έννοιες που τίθενται σε αντιπαράθεση ή που κατά κάποιον τρόπο θεωρούνται συμπληρωματικές. Εδώ «ρωμιοσύνη» είναι ακριβώς το Βυζάντιο.

— Στις ανθρωπιστικές επιστήμες η επικαιρότητα αναδεικνύει αρκετά συχνά τη δημοφιλία ενός πεδίου. Πόσο ισχύει αυτό στην περίπτωση του Βυζαντίου; Πολιτικά θέματα, όπως αυτό της Αγίας Σοφίας, επηρεάζουν την ατζέντα του ερευνητή;

Συμφωνώ μαζί σας ότι τρέχοντα πολιτικά γεγονότα συχνά ευνοούν τη δημοφιλία ενός κλάδου σπουδών. Αυτήν τη στιγμή η διεθνής πολιτική κατάσταση μεταξύ Ανατολικής Ευρώπης και Μέσης Ανατολής έχει ως αποτέλεσμα πολύ συχνά το Βυζάντιο να γίνεται απολύτως κεντρικό θέμα ή τουλάχιστον κάτι το οποίο πρέπει να κατανοήσει ακόμη και το κοινό. Σωστά αναφερθήκατε στην Αγία Σοφία και σε όσα συνέβησαν πριν από τρία χρόνια, το 2020, αλλά θα ήθελα να αναφερθώ και σε γεγονότα πιο κοντά στην Ελλάδα. Είναι σαφές ότι στην τρέχουσα σύγκρουση στην Ευρώπη μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας το Βυζάντιο είναι παρόν. Και αυτό όχι μόνο ως ιστορική κληρονομιά αλλά και λόγω των ισχυρισμών και των αναφορών στο Βυζάντιο που ακούσαμε συχνά να υποστηρίζονται και να προωθούνται τα τελευταία δύο χρόνια.

— Παρόλη την πολιτικοποίηση της βυζαντινής κληρονομιάς, θετική εντύπωση προκαλεί η σχετική ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών στην Τουρκία τα τελευταία χρόνια. Θα μπορούσε κανείς να διαγνώσει ομοιότητες με την ανάπτυξη της μελέτης του ισλαμικού κόσμου στη Δύση; Μπορεί η ετερότητα ενός αντικειμένου να το καταστήσει πιο ελκυστικό; 

Ναι, υπάρχει σίγουρα μια νέα εστίαση στον βυζαντινό κόσμο από την πλευρά των ακαδημαϊκών της Τουρκίας και όχι μόνο. Αυτό δεν οφείλεται τόσο στην ετερότητα του αντικειμένου μελέτης όσο στην επιθυμία να στραφούμε στις απαρχές της ιστορίας της οθωμανικής Τουρκίας και συνεπώς στην έρευνα για τις απαρχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτό προφανώς συνεπάγεται, θα έλεγα, μια εστίαση στην ιστορία ιδίως της ύστερης βυζαντινής περιόδου, του δέκατου τέταρτου και δέκατου πέμπτου αιώνα. Δεύτερον, πολύ σημαντική είναι η αρχαιολογική και ιστορική-καλλιτεχνική έρευνα στην Τουρκία. Και πάλι, πρόκειται για έρευνες που σχετίζονται με τη χώρα, με το έδαφος, με την άμεση γειτνίαση. Δεν θα έκανα, λοιπόν, παραλληλισμό αναφορικά με την εστίαση του δυτικού κόσμου στο Ισλάμ. Εξάλλου, αυτό ξεκίνησε στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, την εποχή του ιμπεριαλισμού και στο πλαίσιο της καθιέρωσης αυτού που σήμερα αναφέρεται ως οριενταλισμός.

— Το συνέδριό σας θα γίνει στα Μετέωρα, σε αυτό το μοναδικό μνημείο. Έχουν εμπεδωθεί κυρίως ως ένας τουριστικός προορισμός, με το μάρκετινγκ να δίνει έμφαση στο φυσικό και το αρχιτεκτονικό κάλλος. Kατά τη γνώμη σας, πώς θα μπορούσε να συνδεθεί αυτό το ενδιαφέρον με το σημαντικό πολιτιστικό απόθεμα, άυλο και υλικό, που επιβιώνει στις μονές και την περαιτέρω αξιοποίησή του; Τι πρέπει να γνωρίζει ο τουρίστας που έχει επισκεφθεί τα Μετέωρα;

Για να απαντήσει κανείς σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει μάλλον να προβληματιστεί γενικότερα αναφορικά με τον τουρισμό όχι μόνο στα Μετέωρα αλλά και σε ολόκληρη τη χώρα. Τα Μετέωρα είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς στην Ελλάδα για τους τουρίστες. Επομένως, από ποσοτική άποψη, δεν πιστεύω ότι θα πρέπει να αυξηθεί περαιτέρω ο αριθμός των επισκεπτών. Κατά τη γνώμη μου, εδώ, στα Μετέωρα, όπως και σε άλλα μέρη της χώρας, θα πρέπει να γίνουν ενέργειες προς ένα διαφορετικό είδος τουρισμού, ας πούμε ενός τουρισμού με αργούς ρυθμούς, που θα επιτρέπει τη γνώση της ιστορίας και της πραγματικότητας του τόπου που επισκέπτεται κανείς.

Για τον σκοπό αυτό πιστεύω ότι θα ήταν πολύ σημαντικό να διοργανωθούν πολιτιστικά εργαστήρια, εργαστήρια αγιογραφίας και άλλα, εκθέσεις, μουσικές και λογοτεχνικές εκδηλώσεις που να σχετίζονται με την ιστορία των μοναστηριών και της περιοχής. Παράλληλα, οι επισκέψεις δεν θα πρέπει να περιορίζονται στα 20 λεπτά που είναι αφιερωμένα στο κεντρικό μοναστήρι, αλλά να προσφέρουν μια γενικότερη εμπειρία της ευρύτερης περιοχής και της ζωής των κατοίκων της κατά το παρελθόν και το παρόν.

Πληροφορίες:

Ακαδημία Θεολογικών και Ιστορικών Σπουδών Αγίων Μετεώρων

Διεθνές επιστημονικό συμπόσιο «Μοναχικὸν Τριβώνιον ἀντὶ Πορφύρας: 600 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμηση τοῦ Ὁσίου Ἰωάσαφ Οὔρεση Παλαιολόγου, 1423-2023»

Σάββατο 21 Οκτωβρίου 2023 - Hotel DivaniI Meteora, Καλαμπάκα, ώρα έναρξης: 09:30

Πηγή: Αργ. Μποζώνη, LiFO