Ο συνεργάτης του Ελγιν και ο θησαυρός που αναζητείται

O Τζιοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι πάνω στο Ερέχθειο, σε σχέδιο του Βρετανού αρχαιολόγου Ουίλιαμ Γκελ. Αθήνα, 10 Δεκεμβρίου 1813. Ο Τζιοβάνι Μπατί...

O Τζιοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι πάνω στο Ερέχθειο, σε σχέδιο του Βρετανού αρχαιολόγου Ουίλιαμ Γκελ.

Αθήνα, 10 Δεκεμβρίου 1813. Ο Τζιοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι (1755-1821), ο επικεφαλής των καλλιτεχνών που είχε φέρει στην Ελλάδα ο λόρδος Ελγιν για να δημιουργήσουν σχέδια της Ακρόπολης, βρίσκεται σε απελπιστική οικονομική κατάσταση. Ο εργοδότης του δεν του στέλνει χρήματα κι εκείνος –ο άνθρωπος που είχε οργανώσει την αποκοπή των Γλυπτών του Παρθενώνα– δανείζεται για να ζήσει. Ζωγραφίζει ελάχιστα, λόγω ηλικίας και ρευματισμών. Οσο για το σπίτι του, γεμάτο ευρήματα από τις ανασκαφές του στην Αθήνα, είχε συληθεί μερικά χρόνια πριν από τους Οθωμανούς. Εκείνη την ημέρα ο Λουζιέρι γράφει στον Ελγιν μια επιστολή, ζητώντας του αποζημίωση «για την κλοπή της αρχαιολογικής του συλλογής». Το γράμμα έχει έκταση οκτώ σελίδων, καθώς ο Ιταλός αναφέρει ένα προς ένα τα δωμάτια του λεηλατημένου σπιτιού του, με όλες τις αρχαιότητες που είχε κρύψει σ’ αυτά, μεταξύ των οποίων και 120 αγγεία. Και όπως και το ενδιαφέρον του Ελγιν για τα αιτήματα του Λουζιέρι, έτσι και η τύχη εκείνων των αρχαιοτήτων φαίνεται πως αγνοείται.

«Βρίσκονται στο Λούβρο; Στο Μουσείο της Νάπολης; Στο Κέμπριτζ; Δεν έχω καταλήξει. Αναζητώ αυτή τη στιγμή τα συγκεκριμένα αγγεία, η έρευνα είναι ακόμη ανοιχτή. Και μοιάζει λίγο με έρευνα του Σέρλοκ Χολμς», λέει στην «Κ» η Τατιάνα Πούλου, αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών.

Στα Αναφιώτικα

Μελετώντας περιγραφές περιηγητών του 19ου αιώνα, οθωμανικούς χάρτες και αναφορές του αρχαιολόγου Κυριακού Πιττάκη, η Τατιάνα Πούλου εντόπισε κατ’ αρχάς τη θέση της οικίας του Λουζιέρι στην Ελλάδα: βρισκόταν στη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης, ανάμεσα στον Αγιο Γεώργιο του Βράχου και τον Αγιο Συμεών, στα σημερινά Αναφιώτικα της Πλάκας. Η οικία διέθετε χαγιάτι και έναν τεράστιο κήπο, στον οποίο ο Λουζιέρι έχτισε ένα τετράχωρο ισόγειο. «Τη θέση του σπιτιού επιβεβαιώνει και ένας χάρτης υπομνηματισμένος από τον Πιττάκη, που αναφέρει κάπου την οικία του “Damtita”, δηλαδή του Don Tita, όπως ήταν το παρατσούκλι του Λουζιέρι», λέει η αρχαιολόγος. Παρά τη θαυμάσια τοποθεσία της, πάντως, ο Λουζιέρι θα άφηνε προσωρινά την οικία το 1807, λόγω του ρωσοτουρκικού πολέμου. «Οι Βρετανοί ήταν σύμμαχοι με τους Ρώσους και ο Λουζιέρι, που εργαζόταν για λογαριασμό του Ελγιν, θεωρήθηκε ανεπιθύμητο πρόσωπο», εξηγεί. «Ετσι, πήρε τα υπάρχοντά του μέσα στη νύχτα κι έφυγε για τη Μάλτα».

Ο βοεβόδας της Αθήνας σφραγίζει τότε την οικία. Λίγο αργότερα την «κατακλέβει», όπως λέει χαρακτηριστικά η αρχαιολόγος, αφήνοντας πάντως τα βαριά μάρμαρα που ο Λουζιέρι είχε βρει στις ανασκαφές του. Ο βοεβόδας στέλνει 120 αγγεία στον Αλή Πασά, που με τη σειρά του τα προσφέρει στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ευχαριστώντας τον για κάποια υποχρέωση. «Ο Αλή Πασάς ήξερε ότι ο Ναπολέων έφτιαχνε το Λούβρο», εξηγεί η Τατιάνα Πούλου. «Αλλά δεν είμαστε σίγουροι ότι τα αγγεία έφτασαν στα χέρια του. Αν έφτασαν, μπορεί να είναι στο Λούβρο. Ο Αλή Πασάς, πάντως, τα έστειλε μέσω Νάπολης, όπου ζούσε ο αδελφός του Ναπολέοντος. Μπορεί όμως να μείνανε στην Ιταλία και να βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης. Ή να έφτασαν μέχρι τη Μασσαλία και να κατέληξαν στην Αγγλία. Η έρευνα παραμένει ανοιχτή».

«Αναζητώ αυτή τη στιγμή τα συγκεκριμένα αγγεία», λέει στην «Κ» η Τατιάνα Πούλου, αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών.

Σαν να μην έφταναν τόσα ερωτήματα, η κ. Πούλου υπενθυμίζει ότι η πλήρης συλλογή του Ελγιν στο Βρετανικό Μουσείο περιλαμβάνει περίπου 1.500 αρχαιότητες. Ειδικά για τα Γλυπτά που αποκόπηκαν από τον Παρθενώνα, η ευθύνη του Λουζιέρι, εκτιμά η αρχαιολόγος, ήταν πολύ μεγάλη. «Ο Ελγιν πάτησε το πόδι του επί ελληνικού εδάφους συνολικά 59 ημέρες», λέει ενδεικτικά. «Είχε ομάδα που εκτελούσε εργασίες για λογαριασμό του. Η αποκοπή των Γλυπτών δεν θα είχε υλοποιηθεί χωρίς τον Λουζιέρι. Οταν ο ζωγράφος ανέβηκε στην Ακρόπολη αντιλήφθηκε τη μεγάλη αξία του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα και με επιστολή του ζήτησε από τον Ελγιν, που βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, φιρμάνι για να τα πάρουν. Ηταν ο άνθρωπος-κλειδί στη “σωστή” θέση, τη “σωστή” στιγμή».

Το μνημείο του Φιλοπάππου διά χειρός Λουζιέρι.
 [Credit: SCOTTISH NATIONAL GALLERY.]

Οικονομική καταστροφή

Ο Ελγιν, πάντως, δεν θα ανταποκρινόταν στις κατοπινές γραπτές εκκλήσεις του Λουζιέρι. Λόγω της δικής του οικονομικής καταστροφής βέβαια, από ένα σημείο κι έπειτα δεν μπορούσε να βοηθήσει ούτε τον εαυτό του, λέει η κ. Πούλου. Οταν πάντως ο Λουζιέρι επέστρεψε στην Αθήνα από τη Μάλτα το 1809 και είχε βρει το σπίτι του άνω κάτω, είχε προσπαθήσει να αποκαταστήσει τις απώλειες με νέες ανασκαφές. Πέθανε ξαφνικά, λίγο πριν από την Επανάσταση του 1821 και τα τελευταία χρόνια της ζωής του –σύμφωνα με τα 42 γράμματα που είχε στείλει στον Ελγιν για βοήθεια– ήταν δραματικά.

Η κ. Πούλου πρόκειται να παρουσιάσει την έρευνά της σήμερα Σάββατο 21 Οκτωβρίου στο Μουσείο Κανελλοπούλου, στο πλαίσιο επιστημονικής συνάντησης που διοργανώνουν η Εφορεία και το ίδρυμα για την ιστορία και την τοπογραφία της περιοχής βόρεια της Ακρόπολης. Η ομιλία της έχει τίτλο «Η οικία του Giovanni Battista Lusieri στη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης» και βασική πηγή της είναι το αδημοσίευτο αρχείο του Ελγιν, που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, 500 επιστολές του λόρδου. Η αρχαιολόγος το μελέτησε το 2014, στο πλαίσιο συμφωνίας που προβλέπει ότι η δημοσιοποίηση ευρημάτων με μορφή άλλη πέραν της διάλεξης προϋποθέτει ειδική άδεια. Αυστηρός όρος, όμως και οι απόγονοι έχουν τα δίκια τους: κάθε φορά που προκύπτει ζήτημα με τα Γλυπτά του Παρθενώνα, έξω από τη σημερινή «οικία Ελγιν» συρρέουν δημοσιογράφοι.

«Ηταν ο μεγαλύτερος τοπιογράφος της Ιταλίας», καταλήγει η Τατιάνα Πούλου για τον Λουζιέρι. «Ο Ελγιν είχε προσλάβει έναν Πικάσο. Υπηρετούσε τον βασιλιά της Νάπολης, είχε μια εύκολη ζωή. Και ήρθε στην Ελλάδα για να συνοδεύσει τον Ελγιν στο “Grand tour” που έκαναν οι αριστοκράτες. Οταν ο Ελγιν καταστράφηκε οικονομικά, τον εγκατέλειψε στην τύχη του. Το τελευταίο γράμμα του ο Λουζιέρι το έστειλε δέκα μέρες πριν από τον θάνατό του. Ζητούσε πάλι τον μισθό του».

Πηγή: Ν. Ζώης, Καθημερινή