Αμφίπολη: Το Ελ Ντοράντο της αρχαιότητας, το προπύργιο του Μακεδονικού Βασιλείου

Η Αμφίπολη αποτέλεσε το μήλο της έριδος για τους Αθηναίους, τους Κυκλαδίτες, τους Πέρσες, τους Μακεδόνες. Τι φέρνει στο φως η αρχαιολογική έ...

Η Αμφίπολη αποτέλεσε το μήλο της έριδος για τους Αθηναίους, τους Κυκλαδίτες, τους Πέρσες, τους Μακεδόνες. Τι φέρνει στο φως η αρχαιολογική έρευνα.

Χτισμένη στις εκβολές του Στρυμόνα, στο νότιο τμήμα της εύφορης πεδιάδας των Σερρών, η Αμφίπολη -που επανήλθε στο προσκήνιο την τελευταία δεκαετία μετά την ανακάλυψη του ταφικού μνημείου Καστά, με τις σημαντικές αρχαιότητες-, αποτελούσε ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, αλλά και σε όλους τους ιστορικούς, μια σημαντική πόλη.

Κι όπως εύστοχα την αποκάλεσε η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σερρών, Δημητρία Μαλαμίδου «ήταν το Ελ Ντοράντο της αρχαιότητας», αφού διέθετε άφθονη ξυλεία για τη ναυπηγική, αγροτική παραγωγή, μέταλλα, ακόμη και χρυσό, ενώ ήταν στις όχθες του Στρυμόνα, βασικός άξονας εμπορίου και ανταλλαγών με την ενδοχώρα και ως εκ τούτου στρατηγικό σημείο στον βορειοελλαδικό χώρο.

Η κ. Μαλαμίδου έδωσε διάλεξη χθες βράδυ στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης με θέμα «Αμφίπολη: η επικαιρότητα της αρχαιολογικής έρευνας και των εργασιών ανάδειξης» κι όπως ανέφερε «η πόλη ήταν το μήλο της έριδος ανάμεσα στις πολύ μεγάλες δυνάμεις της αρχαιότητας, καθώς την διεκδίκησαν οι Έλληνες του νότου, οι Κυκλαδίτες, οι Θασίτες, οι Μακεδόνες, οι Πέρσες, καθένας για τους δικούς του λόγους.

Η Αμφίπολη ήταν αποικία των Αθηναίων, οι οποίοι την ίδρυσαν στα χρόνια του Περικλή και συγκεκριμένα το 437 π.Χ., εποχή που χτίζεται ο Παρθενώνας. Οι Αθηναίοι έδιωξαν τους Ηδωνούς, ένα θρακικό φύλο και ξεκίνησαν να χτίζουν μια λαμπρή πόλη.

Παρουσιάζοντας τους μεγάλους σταθμούς στην ιστορία της αρχαίας πόλης η κ. Μαλαμίδου στάθηκε στη Μάχη της Αμφίπολης το 422 π.Χ. κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο όπου η πόλη παρέμεινε στα χέρια των Σπαρτιατών, αλλά και στην κατάκτησή της το 357 π.Χ. από τον Φίλιππο Β΄, ο οποίος την έκανε προπύργιο του Μακεδονικού Βασιλείου όταν ξεκίνησε την πορεία προς την Ανατολή. Αλλά και ο Μέγας Αλέξανδρος αναχώρησε από την Αμφίπολη με τμήμα του στόλου και του στρατού για την μεγάλη εκστρατεία του.

Για τους Μακεδόνες έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο, καθώς ήταν ένα σίγουρο και ασφαλές λιμάνι για να κινηθούν προς τα βόρεια και προς τα ανατολικά, ήταν παράλληλα μια γραμμή άμυνας και ελέγχου. Ο Φίλιππος Ε΄ της Δυναστείας των Αντιγονιδών υπήρξε αναδιοργανωτής της πόλης και πέθανε εκεί το 179 π.Χ.

Οι Ρωμαίοι εδραίωσαν στην Αμφίπολη την κατάκτηση της Μακεδονίας το 168 π.Χ. και είναι χαρακτηριστικό πως ο Οκταβιανός Αύγουστος και ο Μάρκος Αντώνιος Αντώνιος την είχαν ως στρατηγείο τους για τη μάχη των Φιλίππων. Μάλιστα όταν ο Οκταβιανός έγινε αυτοκράτορας την έχτισε ξανά και έδωσε στην Αμφίπολη ιδιαίτερη λάμψη με μεγάλα οικοδομήματα και δημόσια κτήρια.

Κατά τον εκχριστιανισμό και καθώς ήταν ανάμεσα στις δύο μεγάλες πόλεις, τη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη και πάνω στην Εγνατία Οδό, η Αμφίπολη στολίστηκε με πολλές πρωτοβυζαντινές εκκλησίες, που είχαν ως χαρακτηριστικό το ότι ήταν συγκεντρωμένες σε έναν περιορισμένο χώρο στην αρχαία ακρόπολη.

Οι πρώτες ανασκαφές έγιναν από τον Δημήτρη Λαζαρίδη τη δεκαετία του 1950 και έφεραν στο φως τμήμα του περιμετρικού τείχους της αρχαίας πόλης, την ξύλινη γέφυρα, το αρχαίο Γυμνάσιο, αρκετές οικίες, όπως η γνωστή κι αγαπημένη των επισκεπτών Ελληνιστική Οικία, και εκκλησίες.

Γύρω από την Αμφίπολη έχει ανασκαφεί μεγάλος αριθμός από νεκροπόλεις, που χρονολογούνται από τους κλασικούς ως τους υστερωμαϊκούς χρόνους. Όπως ανέφερε η κ. Μαλαμίδου, συνολικά έχουν ανασκαφεί 1.500 τάφοι, από τους οποίους οι 9 είναι μακεδονικού τύπου, αλλά και το μνημείο του Λέοντα ιδιαίτερης σημασίας με στοιχεία μεγαλοπρέπειας και μνημειακότητας που συναντώνται στα μικρασιατικά ταφικά μνημεία.

Ο τύμβος Καστά πόλος έλξης για Έλληνες και ξένους

Τελευταίο μεγάλο εύρημα στην Αμφίπολη είναι το ταφικό μνημείο στον τύμβο Καστά που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας, αλλά και επισκεπτών από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Οι Σφίγγες στη μνημειακή είσοδο, οι δύο Καρυάτιδες στο εσωτερικό, το εντυπωσιακό ψηφιδωτό με την αρπαγή της Περσεφόνης -παρόμοιο υπάρχει στο βασιλικό νεκροταφείο των Αιγών- , αλλά και ο τάφος με τα σκελετικά κατάλοιπα δείχνουν πως πρόκειται για ένα σημαντικό ταφικό μνημείο. Σύμφωνα με την ανασκαφέα, Κατερίνα Περιστέρη, το μνημείο ήταν παραγγελία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ανεγέρθηκε για τον αδελφικό του φίλο, Ηφαιστίωνα, ο οποίος πέθανε στα Εκβάτανα σε ηλικία μόλις 32 χρόνων και ο Μακεδόνας στρατηλάτης έπεσε σε μεγάλη θλίψη.

Αναζητώντας την κλασική και ελληνιστική Αμφίπολη

Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Σερρών σε συνεργασία με το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών την περίοδο 2019-2023, και είχε στόχο να βρεθούν κτίρια των αρχαιότερων φάσεων της Αμφίπολης, στον χώρο που είναι το κέντρο της αρχαίας πόλης.

Στη χθεσινοβραδινή της διάλεξη η κ. Μαλαμίδου αναφέρθηκε εκτενώς στο πενταετές πρόγραμμα που βρίσκεται σε εξέλιξη σε συνεργασία της ΕΦΑ Σερρών με το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Πατρών και τον καθηγητή Δημήτρη Δαμάσκο.

Την πρώτη χρονιά της έρευνας, πραγματοποιήθηκε γεωφυσική διασκόπηση με τη χρήση ραντάρ και μαγνητομετρίας σε μια έκταση περίπου 400 x 200 μέτρων.

Τα πρώτα αποτελέσματα έδειξαν έναν πολύ πυκνό ιστό τοίχων, δρόμων, οικοδομικών τετραγώνων και κτιρίων. Η ερευνητική ομάδα αποφάσισε να επέμβει αρχικά σε τρία σημεία. Το πρώτο ήταν ένα σημείο που παλαιότερα είχε εντοπιστεί μια ρωμαϊκή κιονοστοιχία, νότια της Βασιλικής Α’ και επομένως μάλλον ένα μεγάλο δημόσιο κτίριο. Ανέσκαψαν επίσης έναν άλλο χώρο προς τα βόρεια της Βασιλικής Α’ όπου η γεωφυσική έρευνα έδειξε ένα μεγάλο στιβαρό ορθογώνιο κτίσμα και στον ευρύτερο χώρο Βασιλικής Γ’ όπου είχαν εντοπιστεί κάποιοι τοίχοι αρχαίων κτιρίων.

«Αν θέλουμε να βρούμε την Αμφίπολη του Περικλή με τα δημόσια κτήρια και τα ιερά, ή την ελληνιστική πόλη με την Αγορά και τα σημεία όπου δρούσε η πολιτική ελίτ, πρέπει να ψάξουμε κάτω από τις πρωτοβυζαντινές εκκλησίες», είπε η κ. Μαλαμίδου.

Και αυτό ακριβώς κάνουν στο πλαίσιο του προγράμματος με τον κ. Δαμάσκο και έχουν καταφέρει να εντοπίσουν κτήρια αρχαιότερων φάσεων.

Τα ευρήματα

2019 - 2020: Υστερορωμαϊκή Κιονοστοιχία

Δύο τομές νότια της Βασιλικής Α' έδειξαν αμέσως ότι ο στυλοβάτης τελικά δε φέρει ουσιαστικά μια κιονοστοιχία αλλά πρόκειται για μια εναλλαγή κτιστών πεσσών με κομμάτια από κίονες που στηρίζονται στον στυλοβάτη κάπως πρόχειρα. Βρέθηκε επίσης μια κατασκευή μάλλον από πλίνθους και ισχυρό ασβεστοκονίαμα που φαίνεται να είναι ένα κτισμένο τόξο το οποίο, προφανώς, έχει πέσει από τον στυλοβάτη. Οι πλίνθοι φέρουν ανάγλυφο ένα σημείο σταύρου επομένως πρόκειται για την εποχή των ρωμαϊκών χρόνων, που ήδη χτίζονται χριστιανικά μνημεία στην Αμφίπολη. H κιονοστοιχία, η οποία μάλιστα κάμπτεται ελαφρώς, συνεχίζεται προς τα δυτικά, παράλληλα με την άλλη εκκλησία και καταλήγει στο άνοιγμα μιας στοάς που ήταν στεγασμένη με τοξωτά ανοίγματα.

2021: Ανασκαφή βόρεια της Βασιλικής Α΄

Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε βόρεια της Βασιλικής Α', η οποία, σημειωτέον, έχει πολλά κομμάτια από δωρικούς κίονες και πορόλιθο που προέρχονται από αρχαίο κτίσμα οπότε ενδεχομένως το ίχνος που βρέθηκε να ανήκε σε κάποιο αρχαίο κτίριο, ιερό ή ναό. Από τα πρώτα στρώματα της ανασκαφής, οι τοίχοι που εμφανίστηκαν φαίνεται να είναι λιθότοιχοι με ισχυρό κονίαμα και πλίνθο μέσα στους τοίχους και φαίνεται ότι αποτελούν συνέχεια των, μέχρι στιγμής δύο, υστερωρομαϊκών οικιών που έχουν ανασκαφεί στο παρελθόν.

2019 - 2023: Έρευνα στη Βασιλική Γ'

Η ανασκαφή συνεχίστηκε στην ευρύτερη περιοχή της Βασιλικής Γ’, κυρίως στα δυτικά της. Λόγω των ψηφιδωτών, το μοναδικό σημείο που ήταν ελεύθερο για ανασκαφή ήταν το αίθριό της. Εκεί, τη δεκαετία του '90, είχε βρεθεί ένας τοίχος από ποροπλινθους και η τελευταία ανασκαφή προσπάθησε να βρει τη συνολική κάτοψη του κτιρίου και του χαρακτήρα του καθώς και τη συνέχειά του μέσα στην εκκλησία. Στόχος ο οποίος αποδείχθηκε, αν όχι αδύνατος, πολύ δύσκολος, καθώς ο τοίχος διακόπτεται από το αίθριο της Βασιλικής.

Αίθριο

Ανοίχτηκαν τομές με την ελπίδα να βρεθεί η υποθεμελίωση του νότιου τοίχου και οι οποίες απέδειξαν ότι οι η συνολική επίχωση ανήκει στην υστερορωμαϊκή φάση. Εκεί βρέθηκαν μάλιστα τα υπολείμματα ενός εργαστηρίου ψηφοθετών. Συγκεκριμένα, βρέθηκαν πρώτες ύλες: πολλές ψηφίδες, υλικό από γυαλί έτοιμο για να κοπεί σε ψηφίδες, εργαλεία, όστρακα, τριμμένο κεραμίδι κλπ.

Βρέθηκε επίσης ένας λάκκος με ρωμαϊκή κεραμική. Μέσα βρέθηκαν πολλά οστά κυρίως μεγάλων ζώων, πολλά εκ των οποίων φέρουν κοπές ή ίχνη από επεξεργασία. Επομένως και σε αυτή την περίπτωση δεν βρέθηκε στοιχείο κτιρίου αλλά σύνολο δραστηριότητας χωρίς να ξέρουμε ποια ήταν αυτή ακριβώς, τελετουργία ή κρεοπωλείο πχ.

Ανασκαφή δυτικά της Βασιλικής Γ'

Η ανασκαφή επεκτάθηκε δυτικά της εκκλησίας όπου ταυτίστηκε ένα υστεροκλασικό - ελληνιστικό κτίριο, το πρώτο μεγάλο κομμάτι κτιρίου αυτής της φάσης που βρέθηκε στην πόλη της Αμφίπολης. Αποτελείται από έναν κυρίως χώρο, και μια προέκταση προς τα δυτικά η οποία ακόμα δεν έχει ανασκαφεί.

Ανασκαφή στη δυτική προέκταση

Στη δυτική προέκταση ανασκάφηκαν δύο χώροι. Στον βόρειο χώρο αυτής της έκτασης αποκαλύφθηκαν υπολείμματα μεταλλουργικής δραστηριότητας. Όπως εξηγεί η κ. Μαλαμίδου, υπήρχαν αρκετές μικρές βαθύνσεις με υλικό που προέρχεται από επεξεργασία μετάλλων (ρινίσματα χαλκού/σιδήρου, καύσεις από κάρβουνα, όστρακα κ.α).

Αντίστοιχα ήταν τα ευρήματα και στο νότιο χώρο, όπου βρέθηκαν πασσαλότρυπες, καμένες επιφάνειες, ένας αμφορέας από τον 2ο αιώνα π.Χ κα. που υποδηλώνουν εγκατάσταση σιδηρουργού.

Στα ευρήματα εμφανίζεται κυρίως ελληνιστική κεραμική αλλά και μερικα παλιότερα κομμάτια που χρονολογούνται τον πρώιμο 4ο αιώνα πΧ. και το τέλος του 5ου. Άρα το χρονικό πλαίσιο είναι από τον 4ο ως τον 2ο αιώνα π.Χ.

Ανασκαφή στον κύριο χώρο

Στο βόρειο κομμάτι βρέθηκε ένας μικρός αποθέτης τετράγωνης διατομής με καύση. Βρέθηκαν υπολείμματα καμένων κομμάτια από εδώλια, ένα μικρό σκυφίδιο του 4ου αι. κ.α.

Η ανασκαφή συνεχίστηκε στο νότιο τμήμα, κυρίως τη φετινή χρονιά. Εκεί βρέθηκε ένα είδος εξέδρας από τουλάχιστον δύο αλλεπάλληλα βοτσαλωτά δάπεδα και βρέθηκαν δύο αποθέτες. Ο πιο ενδιαφέρον περιείχε ένα σύνολο αντικειμένων, κεραμικής και εδωλίων και βρισκόταν στο βαθύτερο δάπεδο.

Ο λάκκος άδειασε σε τέσσερις φάσεις. Εντοπίστηκαν λυχνάρια, κομμάτια από εδώλια, απανθρακωμένα φρούτα και σιτηρά, αντικείμενα που παραπέμπουν σε ένα είδος τελετουργίας. Αυτός ο λάκκος ήταν σκεπασμένος, σαν σφραγισμένος με κομμάτια από κεραμίδες και από μεγάλα αγγεία.

Μερικά από τα ευρήματα του εν λόγω αποθέτη ήταν 15 ολόκληρα λυχνάρια, σκύφοι και ένα σύνολο εδώλια που απεικονίζουν ανδρικές και γυναικείες μορφές. Στον άλλον αποθέτη μέχρι στιγμής βρέθηκε ένα κομμάτι γυναικείας προτομής, ένα κομμάτι από ομοίωμα αστραγάλου και ένα εδώλιο πουλιού. Η ανασκαφή στον συγκεκριμένο αποθέτη αναμένεται να συνεχιστεί την επόμενη χρονιά.

Ερμηνεία του υστεροκλασικού - ελληνιστικού κτιρίου

Σε πρώιμο στάδιο, μια ερμηνεία του κτιρίου είναι ότι πρόκειται για το Μητρώο της Αμφίπολης, τον ναό αφιερωμένο στην Μητέρα των Θεών. Για την θεωρία, μελετήθηκαν παράλληλοι στα μακεδονικά Μητρώα της Βεργίνας, της Πέλλας, της Καλλίπετρας αλλά και της Αθήνας. Τα ευρήματα αυτά έχουν κοινό χαρακτηριστικό ότι βρίσκονται στο κέντρο των πόλεων και υπάρχουν αντίστοιχα αφιερώματα πάλι θαμμένα σε βόθρους μέσα στα Μητρώα.

Γιατί είναι σημαντικό

Σύμφωνα με την κ. Μαλαμίδου, αν το εύρημα πρόκειται όντως για το Μητρώο της Αμφίπολης είναι πολύ σημαντικό γιατί τότε, θα πρέπει να συζητηθούν ξανά η πορεία της δημιουργίας των πόλεων στη βόρεια Ελλάδα και τη Μακεδονία, ο τρόπος με τον οποίο η λατρεία της Μητέρας των Θεών συνδέεται με τη ζωή των πόλεων και πως εξελίσσεται.

Η Αμφίπολη συνδέεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο με τις πόλεις της Μακεδονίας και του ελληνικού κόσμου γενικότερα. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως η Μητέρα των Θεών ως Κυβέλη είναι πολύ γνωστή στην Αμφίπολη. Υπάρχει το ιερό της και αρκετά ανάγλυφα που την παρουσιάζουν καθισμένη σε οικίσκο με τους λατρευτές της.

Το αναπάντεχο εύρημα της χρονιάς

Αναπάντεχο εύρημα φέτος είναι ένα ανάγλυφο που βρέθηκε εντοιχισμένο στο τοίχος της παλαιοχριστιανικής Αμφίπολης, σε ένα σημείο κοντά στην είσοδο από τους πύργους της Αμφίπολης. Αφορά σε μια καθιστή μορφή που όμως δεν είναι στον κήπο της Κυβέλης. Οι πτυχώσεις είναι στον αγαλματικό τύπο της Μητέρας των Θεών αλλά μοιάζει πρωιμότερο, δηλαδή ελληνιστικό και όχι ρωμαϊκό. Δίνει επομένως ένα ακόμα στοιχείο για τον χαρακτήρα των κτιρίων που ήταν αυτά τα ανάγλυφα.

Άλλο εύρημα της ανασκαφής είναι μια επιγραφή με κατάλογο ονομάτων σε δύο στήλες δύο διαφορετικών χαραγματων που προέρχεται από πρωτοβυζαντινό κτίσμα. Στον κατάλογο υπάρχουν αθηναϊκά, ελληνικά και κάποια μακεδονικά ονόματα. Βρίσκεται σε μαρμάρινο δομο παραπέμπει δημόσιο κτίριο. Αναδεικνύεται ξανά ο δημόσιος χαρακτήρας των πρωτοχριστιανικών κτιρίων ενώ το ίδιο κάνει και το επόμενο εύρημα.

Κορμός θωρακοφόρου αγάλματος

Στην ανασκαφή βρέθηκε επίσης ένα κορμός θωρακοφόρου αγάλματος, πολύ καλής ποιότητας, που παραπέμπει στην λατρεία των ρωμαίων αυτοκρατόρων. Ήταν εντιχοισμένος σε ένα μικρό πρωτοβυζαντινό τοίχο. Υπάρχει η τάση να συνδεθέεται με τον Αύγουστο που έχει τιμηθεί ως κτίστης της πόλης με ένα βάθρο ενός χάλκινου αγάλματος, που θα ήταν τοποθετημένο στην Πύλη Δ', που ήταν συνδεδεμένη με την Εγνατία Οδό. Το άγαλμα δε σώζεται σήμερα.