Οι ξεχασμένες δεκαετίες της Αθήνας

Ο Πύργος Βασιλίσσης στο Ιλιον είναι έργο της βασίλισσας Αμαλίας. Εγκαινιάστηκε το 1854 και είναι επισκέψιμος. [Credit: ΗΛΙΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΛΕΑΣ] Πε...

Ο Πύργος Βασιλίσσης στο Ιλιον είναι έργο της βασίλισσας Αμαλίας. Εγκαινιάστηκε το 1854 και είναι επισκέψιμος. [Credit: ΗΛΙΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΛΕΑΣ]

Περνώντας έξω από την οδό Φειδίου 3, εκεί όπου με καθυστέρηση δεκαετιών αποκαθίσταται ένα από τα πιο παλιά σπίτια της Αθήνας, έρχεται κανείς σε οπτική επαφή με ένα από τα λείψανα της πόλης του Οθωνα. Χτισμένο στη δεκαετία του 1830 ως κατοικία του Αυστριακού πρέσβη Αντον Πρόκες φον Οστεν (1795-1876), γνωστό αργότερα (1919) ως στέγη του Ελληνικού Ωδείου, αυτό το σπίτι ήταν στην άκρη της νέας πόλης, ένα μουσικό, κοσμικό και λαμπρό σαλόνι στα χρόνια του Οθωνα και της Αμαλίας.

Το αναφέρει και η Καρολίνα Μέρμηγκα στο νέο βιβλίο της «Ο κήπος της Αμαλίας» (εκδ. Πατάκη), μια εξαιρετικά μελετημένη ψυχική ανατομία της βασίλισσας και του περίγυρού της, σε μια εποχή που η Αθήνα γινόταν «πόλη». Ο Χανς Κρίστιαν Αντερσεν, όταν (εκστατικός) είχε επισκεφθεί την Αθήνα (1841), πήγαινε συχνά «και στο σπίτι του Αυστριακού πρέσβη Πρόκες φον Οστεν, που τον περιποιείται πολύ (…) ο Αυστριακός γραμματέας, οι αδελφοί Χάνσεν και όλοι οι άλλοι της συντροφιάς διασκεδάζουν πολύ, ο Αντερσεν όμως δεν διασκεδάζει απλώς. Μαγεύεται». Η Καρολίνα Μέρμηγκα μας οδηγεί στα σπλάχνα των δεκαετιών 1830, 1840, 1850 και μας επικοινωνεί το ψυχικό ανάγλυφο εκείνης της Αθήνας και των ανθρώπων της, συνδυάζοντας την έρευνα με τη λογοτεχνία.

Λίγα, ελάχιστα, έχουν διασωθεί από εκείνα τα χρόνια, τουλάχιστον από την ιδιωτική ζωή. Η Αθήνα του Οθωνα έχει κατεδαφιστεί (ήδη από τα χρόνια του Γεωργίου Α΄ είχε αρχίσει η ανανέωση της πόλης εις βάρος των πρώτων χρόνων), αλλά πρόσφατα μοιάζει να υπάρχει μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τις «ξεχασμένες δεκαετίες». Η αποκατάσταση της πρώτης οικίας Πρόκες φον Οστεν, που αργότερα έγινε διαδοχικά ιδιοκτησία Ελένης Τοσίτσα και Ανδρομάχης Σλήμαν-Μελά πριν γίνει Ελληνικό Ωδείο, είναι ένα έργο που προχωράει το υπουργείο Πολιτισμού σε ένα σημείο της Αθήνας όπου λίγο πιο πάνω με τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής άρχισε η πρώτη συστάδα σπιτιών της Νεάπολης.

Η πρώην κατοικία του Αυστριακού πρέσβη Αντον Πρόκες φον Οστεν και μετέπειτα Ελληνικό Ωδείο, στην οδό Φειδίου 3, αποκαθίσταται από το ΥΠΠΟ.
[Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Αλλά η Αθήνα εκείνων των χρόνων, άγνωστη στους σύγχρονους Αθηναίους, έχει και άλλα ίχνη, όπως το επίσης παλαιότατο κτίριο του Βασιλικού (Εθνικού) Τυπογραφείου, μετασκευασμένου στον Μεσοπόλεμο, επί της οδού Σταδίου, ανάμεσα στη Σανταρόζα και στην Πεσμαζόγλου. Κτίριο μάλλον άχαρο, αλλά ιστορικό, ταλαιπωρημένο από πυρκαγιές και μεταπλάσεις, συνδεδεμένο επί χρόνια και με την άστεγη Δικαιοσύνη, έχει παραχωρηθεί (από το 2023) στον Δήμο Αθηναίων με προγραμματική σύμβαση που συνυπέγραψαν ο δήμος, τα υπουργεία Δικαιοσύνης και Πολιτισμού και η Περιφέρεια Αττικής.

Η οικία Πρόκες φον Οστεν, αργότερα στέγη του Ελληνικού Ωδείου, αποκαθίσταται από το ΥΠΠΟ και το Βασιλικό Τυπογραφείο από τον Δήμο Αθηναίων.

Ισως αυτές οι κινήσεις στην πόλη μάς θυμίσουν ότι υπήρχε και η Αθήνα του Οθωνα και της Αμαλίας, αφού ούτε στον Εθνικό Κήπο δεν υπάρχει ένα μνημείο προς τιμήν της βασίλισσας που τον δημιούργησε. Υπάρχει όμως ο Πύργος Βασιλίσσης, που συντηρήθηκε θαυμαστά και λειτουργεί υποδειγματικά από την οικογένεια Σερπιέρη.

Η έρευνα του Βασίλη Κουτσαβλή, που επί της ουσίας βιογραφεί τον Πύργο Βασιλίσσης, έγινε ιστορικό λεύκωμα («Πύργος Βασιλίσσης, το χθες και το σήμερα», εκδ. Καπόν). Τον Πύργο Βασιλίσσης, στο Ιλιον (μέρος των εκτάσεών του ήταν το σημερινό Πάρκο Αντώνης Τρίτσης), αυτό το νεογοτθικό κομψοτέχνημα (με έμπνευση από το κάστρο Hochenschwangau της Βαυαρίας), τον επισκέπτονται σήμερα εκατοντάδες κόσμου ακολουθώντας τις ξεναγήσεις του Βασίλη Κουτσαβλή, αλλά δεν ήταν πάντα έτσι. Ο Πύργος Βασιλίσσης ανελκύστηκε στην αθηναϊκή ζωή χάρη σε σκληρή εργασία και θαυμαστό έργο αποκατάστασης.

Η Αμαλία γράφει στον πατέρα της το 1852: «Η περιοχή ονομάζεται Ιλιον, ήταν τουρκικό τσιφλίκι, μετά το πήραν Ελληνες, μετά Αγγλοι. Εδώ και τέσσερα χρόνια αγοράζουμε γη εκεί, κοντεύει τώρα τις δυόμισι χιλιάδες στρέμματα. Γιατί το κάνω, θα ρωτήσεις, αγγελικέ μου πατέρα. Γιατί ονειρεύομαι και πάλι. Ονειρεύομαι να φτιάξω ένα αγροτικό υπόδειγμα για καλλιέργειες, για γεωργία και κτηνοτροφία και αμπελουργία» (η παραγωγή οίνου στον Πύργο Βασιλίσσης συνεχίζεται έως σήμερα από την οικογένεια Σερπιέρη).

Το Εθνικό Τυπογραφείο στην οδό Σταδίου έχει παραχωρηθεί στον Δήμο Αθηναίων για πολιτιστικές χρήσεις. [Credit: ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΑΜΠΙΡΗΣ]

Η Καρολίνα Μέρμηγκα αναφέρεται στην αρνητική λαϊκή διάθεση για τα εγκαίνια που έγιναν το 1854 στον «Επτάλοφο», «το κτήμα της βασίλισσας», έτος αγγλογαλλικής κατοχής, ταπείνωσης, επιδημίας χολέρας. Αλλά ο Πύργος Βασιλίσσης ήταν ένα ρομαντικό όνειρο με όραμα την ιδέα ενός πλήρους αγροκτηνοτροφικού και αμπελουργικού παραδείσου. Σήμερα, η κληρονομιά της Αμαλίας προκαλεί καινούργια συναισθήματα. Διαβάζουμε, σκεπτόμαστε και μεταλαμβάνουμε του ιστορικού χρόνου όπως αποτυπώνεται στα ίχνη εκείνης της μακρινής εποχής που έρχεται μπροστά με άλλο φως.

Πηγή: Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή