Αρχαιολογικός χώρος ο πύργος Χειμάρρου Νάξου

Mε καθυστέρηση αρκετών χρόνων, ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία της Νάξου λαμβάνει την προσοχή που του αναλογεί: ένας από τους ελάχιστους α...

Mε καθυστέρηση αρκετών χρόνων, ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία της Νάξου λαμβάνει την προσοχή που του αναλογεί: ένας από τους ελάχιστους αρχαίους πύργους στις Κυκλάδες που σώζονται σχεδόν ολόκληροι, ο στρογγυλός πύργος Χειμάρρου στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού κηρύσσεται αρχαιολογικός χώρος κατόπιν γνωμοδότησης του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου. 

Χτισμένος στο τέλος του 4ου ή τις αρχές του 3ου αι. π. Χ., το εντυπωσιακό τετραώροφο οικοδόμημα αγγίζει τα 15 μέτρα ύψος, ενώ οι διπλοί μαρμάρινοι τοίχοι του έχουν πάχος 110 εκ. Το γεγονός ότι το κτίριο διατηρείται σε τόσο καλή κατάσταση καταδεικνύει πόσο ικανοί ήταν οι αρχαίοι λιθοτεχνίτες, οι οποίοι τοποθετούσαν τη μία μεγάλη πέτρα πάνω στην άλλη χωρίς συνδετικό υλικό.

Σύμφωνα με τα μέλη του ΚΑΣ, τα οχυρωματικά έργα αυτού του είδους ήταν αρκετά διαδεδομένα στο Αιγαίο των ελληνιστικών χρόνων, και ιδιαίτερα στα νησιά όπου δεν υπήρχε ισχυρή κεντρική εξουσία. Μόνο στην Κέα έχουν εντοπιστεί 73 ανάλογα κυκλικά και ορθογώνια κτίσματα, ενώ στη Σίφνο έχουν καταγραφεί πάνω από 50. Καταφύγιο για τους κατοίκους των νησιών σε περίπτωση εχθρικής εισβολής, εν καιρώ ειρήνης λειτουργούσαν ως παραγωγικοί χώροι, όπως προκύπτει από τα ευρήματα στο εσωτερικό τους - κεραμική, πρέσες λαδιού κ. ά. Πάντως, η ακριβής χρήση τους παραμένει άγνωστη, αφού δεν έχουν ακόμα μελετηθεί διεξοδικά.

Εντός των ορίων του αρχαιολογικού χώρου Χειμάρρου σώζονται, επίσης, δύο βυζαντινοί ναοί, τμήμα της αρχαίας οδού και κομμάτια του τετράγωνου περιτειχίσματος του πύργου. Σύμφωνα με τη γ. γ. του υπουργείου Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, στο άμεσο μέλλον θα εξεταστεί από το ΚΑΣ η μελέτη αποκατάστασης του μνημείου και θα οριοθετηθούν και οι ζώνες προστασίας του χώρου.


O πύργος

Είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Νάξου, σήμα κατατεθέν του νησιού όπως και η πύλη του αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα, η "Πορτάρα". Ο πύργος βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά της Νάξου, στη μέση περίπου του δρόμου ανάμεσα στο Ζα, το ψηλότερο βουνό της Νάξου και τη θάλασσα, σ' ένα ύψωμα που ορίζεται από τους δύο χειμάρρους, το Χείμαρρο ανατολικά και τα Πετρόνια δυτικά.

Παρόμοιοι πύργοι είναι ευρύτατα διαδεδομένοι στο Αιγαίο, από τους περισσότερους όμως δεν διακρίνονται παρά μόνο τα θεμέλια, ενώ ο πύργος του Χειμάρρου σώζεται στο εντυπωσιακό ύψος των 15 σχεδόν μέτρων. Αρκετά καλά σώζεται η εξωτερική του όψη, ενώ μεγάλα τμήματα της εσωτερικής επένδυσης έχουν καταρρεύσει ή είναι ετοιμόρροπα.

Η κάτοψή του είναι κυκλική, με εξωτερική διάμετρο 9,20μ. και εσωτερική 7,12μ. Οι τοίχοι έχουν πάχος 1,10μ. και είναι διπλοί, κτισμένοι με ντόπιο μάρμαρο χωρίς συνδετικό υλικό, με πολύ προσεγμένη συναρμογή: είναι φανερή η υψηλή ποιότητα της αρχαίας λιθοτεχνίας. Την εξωτερική πλευρά της λιθοδομής αποτελούν μεγάλες ορθογωνισμένες πέτρες που το μήκος τους ποικίλει από 0,58μ. ως 2 μ. και το πλάτος τους από 0,35μ. ως 0,40μ. Σε μερικές διακρίνονται λατομικά σημεία: Λ, V, O, που διευκόλυναν τους μαστόρους να τις τοποθετήσουν στη σωστή τους θέση.

Η εσωτερική επένδυση αποτελείται από πέτρες διαφόρων μεγεθών που μόνο στη οριζόντια πλευρά έχουν δουλευτεί. Στη νότια πλευρά υπάρχει η θύρα, και ακριβώς από πάνω της, αλλά σε ύψος 10μ. από το έδαφος, δηλαδή στον δεύτερο όροφο, είναι το μοναδικό παράθυρο του πύργου. Τα μόνα άλλα ανοίγματα είναι υδρορρόες και πολεμίστρες (τοξοθυρίδες) που εξωτερικά διακρίνονται σαν στενές σχισμές ενώ εσωτερικά φαρδαίνουν αρκετά, ώστε να δίνουν χώρο στους τοξότες να κινηθούν.

Στο εσωτερικό διακρίνεται ισόγειο και τρεις όροφοι, που τη θέση τους μπορούμε να συμπεράνουμε από τις υποδοχές για τα δοκάρια του πατώματος (δοκοθήκες). Αριστερά από την είσοδο μία σκάλα με μαρμάρινα σκαλοπάτια, πακτωμένα στον τοίχο, οδηγεί ακτινωτά προς τα πάνω. Η κορυφή του πύργου δεν σώζεται και δεν έχουν βρεθεί στοιχεία που να μας δείχνουν πώς θα ήταν η στέγη κάποιοι μελετητές όμως υποθέτουν ότι θα ήταν επίπεδη, με πολεμίστρες.

Τοπογραφική αποτύπωση περιβάλλοντος χώρου
Πύργου Χειμάρρου Νάξου

Τον πύργο περιβάλλει ένα περίπου τετράγωνο περιτείχισμα με πλευρά 35μ., που διατηρείται καλύτερα στη νότια και στο μεγαλύτερο μέρος της δυτικής και ανατολικής πλευράς, ενώ τμήματα της βόρειας πλευράς ξαναχρησιμοποιήθηκαν σε νεότερες κατασκευές.

Παρόμοιοι πύργοι, άλλοτε κυκλικοί κι άλλοτε ορθογώνιοι, αφθονούν στο Αιγαίο. Στην ίδια τη Νάξο υπάρχουν κι άλλοι, με καλύτερα σωζόμενο τον Πύργο της Πλάκας. Στη Σίφνο, όπου έγινε μια αρκετά προσεκτική έρευνα, έχουν καταγραφεί πάνω από πενήντα, στην Κέα εβδομηντατρείς, και άλλοι έχουν εντοπιστεί στην Κύθνο, στη Σέριφο, στην Αμοργό, στη Μύκονο, στην Πάρο, στην Τήνο. Δεν έχουν ακόμα μελετηθεί διεξοδικά κι έτσι η ακριβής χρονολόγηση και η χρήση τους δεν είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένη. Γενικά επικρατούσε η άποψη ότι αποτελούσαν οχυρά καταφύγια του πληθυσμού στα ταραγμένα ελληνιστικά χρόνια. Φαίνεται όμως ότι άρχισαν να κτίζονται ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. και η χρήση τους ποικίλει ανάλογα με την εποχή και τη θέση τους. Στις πλούσιες σε μέταλλα δυτικές Κυκλάδες, όπως η Κύθνος, η Σέριφος, η Σίφνος, είναι σχεδόν βέβαιο ότι, μερικοί τουλάχιστον, είχαν κάποια σχέση με την προστασία των μεταλλευτικών και μεταλλουργικών δραστηριοτήτων και δεν είναι ίσως τυχαίο ότι ο Πύργος του Χειμάρρου βρίσκεται κοντά στην περιοχή της Νάξου που παράγει την πολύτιμη σμύριδα. Άλλοι πύργοι που βρίσκονται σε πλούσιες αγροτικές περιοχές δεν αποκλείεται να ήταν οχυρωμένες αγρεπαύλεις, ανάλογες με τους μεσαιωνικούς πύργους που αφθονούν στην Νάξο. Πάντως μια τέτοια αμυντική εγκατάσταση δύσκολα θα μπορούσε να είναι έργο των χωρικών και δεν αποκλείεται να αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτερου αμυντικού συστήματος. Σύμφωνα με κάποιον μελετητή, ο Πύργος του Χειμάρρου ήταν βάση μιας μικρής στρατιωτικής μονάδας και καταφύγιο για τους κατοίκους των γύρω οικισμών και των ζώων τους.


Πηγή: Χ. Σανούδου, Εφημερίδα "Η Καθημερινή", ΥΠΠΟΤ Οδυσσεύς
Πηγή εικόνων: Αστρολάβος, Τοπικές Κοινωνίες και Μνημεία