Μία συζήτηση με τον Ντέιβιντ Κονστάν, διάσημο Αμερικανό συγγραφέα και καθηγητή Κλασικών Σπουδών για τα συναισθήματα και την αντίληψή το...
Μία συζήτηση με τον Ντέιβιντ Κονστάν, διάσημο Αμερικανό συγγραφέα και καθηγητή Κλασικών Σπουδών για τα συναισθήματα και την αντίληψή τους στην αρχαία Ελλάδα και για το πώς οι αρχαίοι ερμήνευαν εις βάθος τα απόκρυφα στρώματα της συνείδησης, τις παρορμητικές συμπεριφορές, αλλά και τις «μεταμφιέσεις» τους.
Γύρω από τη φιλοσοφία του Επίκουρου, τη σημασία της φιλίας, το ρόλο του έρωτα και της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα περιστρέφεται το δεύτερο μέρος της συζήτησης (το πρώτο μέρος μπορείτε να το βρείτε εδώ) με τον Αμερικανό καθηγητή Ελληνικών Σπουδών, Ντέιβιντ Κόνσταν.
* Η φιλοσοφία του Επίκουρου αντιπροσώπευε ένα πλήρες φιλοσοφικό σύστημα. Ποιες είναι οι πιο ουσιαστικές αρχές της;
- Ο Επίκουρος πίστευε ότι η ανθρώπινη ευτυχία συνίστατο σε δύο αρνητικά: ελευθερία από το σωματικό πόνο και ελευθερία από τις πνευματικές αγωνίες. Εάν μπορούμε να καταλήξουμε σε αυτό το στάδιο, δεν υπάρχει τίποτα άλλο να κατακτηθεί, κανένας τρόπος για να αυξηθεί η ευτυχία μας. Για να το θέσουμε διαφορετικά, εμείς τα ανθρώπινα όντα είμαστε καλά προσαρμοσμένοι στο να είμαστε ευτυχείς - αυτή είναι η φυσική μας κατάσταση, εάν είμαστε καλά στην υγεία και δεν μας κατατρύχουν ανησυχίες και στεναχώριες. Βέβαια, υπάρχουν πράγματα σε αυτήν τη ζωή που είναι φυσικό να μας ανησυχούν και που δεν μπορούν να αποφευχθούν. Εντούτοις, ο Επίκουρος ισχυριζόταν ότι, σε μεγάλο βαθμό, οι φόβοι μας δεν είναι λογικοί.
Περί φόβου
* Τι εννοούσε;
- Πάνω από όλα, σύμφωνα με τον Επίκουρο, φοβόμαστε το θάνατο και την τιμωρία στη μετά θάνατον ζωή. Οι άνθρωποι μπορούν να το αρνηθούν, αλλά η απόδειξη είναι ότι μοχθούν για να αυξήσουν τον πλούτο και τη δύναμή τους αρκετά πέραν από αυτά που χρειάζονται για να ζήσουν άνετα, λες και αυτό θα τους προστάτευε με κάποιο τρόπο από το θάνατο. Για να αποβληθεί ο φόβος του θανάτου, ο Επίκουρος επιβεβαίωνε ότι ο θάνατος δεν είναι τίποτα για μας: γιατί όταν είμαστε νεκροί, δεν υπάρχουμε - και όταν είμαστε ζωντανοί, τότε ο θάνατος είναι απών. Επιπλέον, προκειμένου να αντιμετωπίσει την παρατεταμένη ανησυχία ότι μπορεί να τιμωρηθούμε στον επόμενο κόσμο, ο Επίκουρος υποστήριξε ότι δεν υπάρχει καμία μετά θάνατον ζωή επειδή η ψυχή αποσυντίθεται παντελώς μόλις πεθάνουμε. Και για να το αποδείξει αυτό, επέμενε ότι όλα τα πράγματα στον κόσμο αποτελούνται από ύλη (υπό τη μορφή ατόμων) και από κενό διάστημα. Συνεπώς, δεν υπάρχει κανένας χώρος για άυλες οντότητες, όπως οι ψυχές. Ακόμη και οι Θεοί ήταν φτιαγμένοι από ύλη. Εάν πάρουμε αυτού του είδους τον υλισμό στα σοβαρά, θα πάψουμε, έλεγε ο Επίκουρος, να καθοδηγούμαστε από φόβους και θα βιώσουμε, πιθανώς, μια βαθύτερη απόλαυση στη ζωή.
* Ήταν ηδονιστής;
- Λοιπόν, ναι, ο Επίκουρος ήταν ένας ηδονιστής, αλλά αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε ένας αρνητικός ηδονιστής - δηλαδή εξέφραζε τη φιλοσοφία ότι η απόλαυση και η ευτυχία βρίσκονται απλώς μέσα σε μια υγιή κατάσταση του οργανισμού. Πόσο ειρηνική θα ήταν η ζωή εάν ο καθένας μας έβλεπε τα πράγματα με αυτόν τον τρόπο!
* Γιατί ο Επίκουρος και πολλοί άλλοι Έλληνες φιλόσοφοι απέδιδαν τεράστια αξία στη φιλία;
- Η φιλία ήταν το πιο προσωπικό είδος σχέσης στην αρχαία Ελλάδα. Φυσικά, οι σύζυγοι αγαπούσαν ο ένας τον άλλον, όπως συνέβαινε με τους γονείς και τα παιδιά. Αλλά αυτοί οι δεσμοί ήταν υπό μία ορισμένη έννοια θεσμικοί, που περιλάμβαναν υποχρεώσεις και ευθύνες. Κάποιος έπρεπε να διατηρεί την οικογένεια ή το κτήμα, και μάλιστα να προσπαθεί να τα αυξήσει. Η φιλία ήταν το «μέρος» όπου μια αμιγώς αλτρουιστική αγάπη μπορούσε να ακμάσει, έξω από την οικογένεια και άλλες δομές. Σήμερα, τείνουμε να διαιρούμε τις ζωές μας μεταξύ οικογένειας και εργασίας: στην εργασία, οι συνάδελφοί μας είναι συχνά οι φίλοι μας, και στο σπίτι εκτιμούμε τη σχέση με το/η σύζυγό μας, ο/η οποίος/α υποτίθεται πως, με κάποιο τρόπο, δεν είναι μόνο ο σύζυγος ή η σύζυγός μας αλλά και ο/η καλύτερος/η φίλος/η μας. Κατά συνέπεια, πιστεύω ότι η φιλία έχει υποβαθμιστεί - δηλαδή η φιλία μεταξύ αντρών ή μεταξύ γυναικών, έξω από το σπίτι ή τον εργασιακό χώρο. Ο Αριστοτέλης και άλλοι υποστήριξαν ότι κάποιος πρέπει να αφιερώνει πολύ χρόνο με φίλους, να απολαμβάνουν δραστηριότητες από κοινού. Αλλά ποιος έχει το χρόνο για κάτι τέτοιο στις μέρες μας; Οι φίλοι στην αρχαία Ελλάδα μοιράζονταν τα πάντα, θα έκαναν οτιδήποτε ο ένας για τον άλλον - τουλάχιστον, αυτό ήταν το ιδανικό. Με διάφορους τρόπους, εμείς έχουμε χάσει αυτό το πνεύμα της φιλίας.
* Πώς ακριβώς κατανοούσαν οι αρχαίοι Έλληνες τον έρωτα;
- Ο έρωτας ήταν έντονο συναίσθημα, διαστρέβλωνε συχνά την κρίση κάποιου (πιστεύουμε ότι ο αγαπημένος μας είναι τέλειος, ενώ άλλοι άνθρωποι μπορούν να δουν τις ατέλειές του/της αρκετά εύκολα) και επίσης συνήθως βραχύβιο. Οι άντρες μπορεί να αισθάνονταν ένα τέτοιο πάθος για μια επαγγελματία πόρνη, η δουλειά της οποίας ήταν να εκμεταλλεύεται αυτό το συναίσθημα, αλλά ήταν ακατάλληλο για τις κανονικές συζυγικές σχέσεις. Κλασικά έπη, όπως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, δεν ασχολούνται με τον έρωτα, δεδομένου ότι είναι ένα πάρα πολύ «χαμηλό» πάθος. Ακόμα και η τραγωδία αποφεύγει συνήθως το θέμα, και όταν το μεταχειρίζεται, όπως στον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη, είναι χαρακτηριστικά οι γυναίκες που τον βιώνουν. Η αγάπη ήταν ένα θέμα για την ελαφρύτερη μορφή τέχνης: λυρική ποίηση, Νέα Κωμωδία (ο βασιλιάς Μένανδρος έγραψε έργα Νέας Κωμωδίας), επιγράμματα. Η ερωτική αγάπη, σε τελευταία ανάλυση, έχει έναν τρόπο να κυριαρχεί πάνω μας, μετατρέποντάς μας σε σκλάβους: αυτή δεν είναι μια ευγενής κατάσταση, αλλά είναι τέλεια για χιουμοριστική επεξεργασία. Ο κίνδυνος, επίσης, είναι ότι ο έρωτας μπορεί να είναι παραβατικός, δηλαδή να αγνοεί τους συνηθισμένους κοινωνικούς κανόνες - οι άντρες, για παράδειγμα, να ερωτευθούν σκλάβες ή αλλοδαπές. Ο Πλάτωνας αναφέρει ένα γέροντα να λέει ότι το μέγιστο όφελος της υπέργηρης ηλικίας είναι ότι κάποιος δεν υπόκειται πλέον σε εκρήξεις του πάθους.
Περί ομοφυλοφιλίας
* Φαίνεται να έχει χτιστεί ένας μύθος γύρω από τη διεισδυτικότητα της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία ελληνική κοινωνία.
- Οι Αθηναίοι αναγνώριζαν την έλξη που ένα νεαρό αγόρι θα μπορούσε να έχει για κάποιον μεγαλύτερης ηλικίας: γι' αυτό υπήρχε γενικά συμφωνία. Η ευαισθησία αυτή θα ήταν καλύτερο να αναφερθεί ως παιδεραστία ή αγάπη για τα νεαρά αγόρια, παρά ως ομοφυλοφιλία, δεδομένου ότι οι Αθηναίοι, και οι Έλληνες γενικά, δεν ενέκριναν τέτοιες σχέσεις μεταξύ δύο ενηλίκων. Ο λόγος είναι ότι ο ένας από αυτούς (ή και οι δύο, στη συνέχεια) θα έπρεπε να παίξει τον παθητικό ρόλο, και αυτό θεωρούνταν ατιμωτικό για ένα ενήλικο αρσενικό - θα ενεργούσε όπως μια γυναίκα.
Συγχρόνως, οι Αθηναίοι, σε γενικές γραμμές, εξέφραζαν δυσαρέσκεια για την ίδια την πρακτική της παιδεραστίας, υπό την έννοια ότι οι γονείς προσπαθούσαν να προστατεύσουν τους γιους τους, εάν μπορούσαν, από την εμπλοκή σε τέτοιες σχέσεις με έναν μεγαλύτερο νέο ή έναν ηλικιωμένο. Τουλάχιστον αυτό είναι που αφήνουν να εννοηθεί οι πηγές. Έτσι, οι Αθηναίοι φαίνεται να είχαν μια αμφίθυμη τοποθέτηση και μερικοί φιλόσοφοι, ειδικότερα ο Πλάτωνας, υπερασπίστηκαν ένα είδος ανυψωμένης παιδεραστίας στην οποία ο μεγαλύτερος σε ηλικία άντρας ασχολούνταν κυρίως με την ευημερία και την εκπαίδευση του αγαπημένου του. Αλλά εάν αυτά τα θέματα είναι αμφιλεγόμενα, αυτό που παραμένει ξεκάθαρο είναι ότι πολλοί άντρες έβρισκαν τα προεφηβικής ηλικίας αγόρια να είναι σεξουαλικά ελκυστικά.
Πηγή: Χ. Πολυχρονίου, Ελευθεροτυπία
Δεν υπάρχουν σχόλια