Μια μέρα στον ναό του Επικούριου Απόλλωνα με βροχές και ομίχλες

Η διαδρομή προς το ναό του Επικουρίου Απόλλωνα (ή Επικούριου ή Επικούρειου, και τα τρία σωστά για το wikipedia) στη νότια Πελοπόννησ...

Η διαδρομή προς το ναό του Επικουρίου Απόλλωνα (ή Επικούριου ή Επικούρειου, και τα τρία σωστά για το wikipedia) στη νότια Πελοπόννησο είναι υπέροχη, ακόμα και με ομίχλη που κάνει την ορατότητα μηδενική. 

Μπαλώματα από χιόνια και στις δυο πλευρές του δρόμου, βροχή, ομίχλη και τσουχτερό κρύο που έκαναν την αίσθηση έντονα χειμωνιάτικη. Από την Αθήνα μέχρι να φτάσουμε στο ναό θα πρέπει να συναντήσαμε συνολικά δέκα [μετρημένα] αυτοκίνητα -σε όλη τη διαδρομή. Κανείς δεν είχε τρελαθεί να ξεκινήσει ταξίδια με βροχή [η ανακοίνωση της γενικής γραμματείας πολιτικής προστασίας μιλούσε για ακραία καιρικά φαινόμενα και συμβούλευε να αποφεύγονται οι άσκοπες μετακινήσεις –αν διάβαζες την ανακοίνωση, μόνο αν δεν είχες σώας τας φρένας άφηνες το σπίτι σου για να πάρεις τα βουνά]. Παρόλα αυτά, ούτε η βροχή ούτε οι προειδοποιήσεις κατάφεραν να νικήσουν το «τάμα» -να πάμε δηλαδή στο όρος Κωτίλιο για να δούμε τον μοναδικό αρχαίο ναό.

«Ο ναός βρίσκεται σε απόσταση 14 χλμ. νότια της Ανδρίτσαινας, σε υψόμετρο 1.130 μ., πάνω στο όρος Κωτίλιο. Στην τοποθεσία αυτή που στην αρχαιότητα λεγόταν Βάσσες (δηλαδή μικρά πλατώματα σε βράχους), οι κάτοικοι της γειτονικής Φιγάλειας είχαν ιδρύσει από τον 7ο αιώνα π.Χ. τέμενος του Απόλλωνος Βασσίτα, τον οποίον και λάτρευαν με την προσωνυμία του Επικουρίου (συμπαραστάτη στον πόλεμο ή στην αρρώστια). Το επίθετο Επικούριος δόθηκε την εποχή των πολέμων με τους Σπαρτιάτες γύρω στο 650 π.Χ. Ο ναός αποτελεί ένα από τα καλύτερα σωζόμενα μνημεία της κλασικής αρχαιότητας. Συγκεκριμένα, είναι ο καλύτερα διατηρημένος ναός μετά το ναό του Ηφαίστου στην Αθήνα. Χτίστηκε το 420-400 π.Χ. στη θέση ενός παλαιότερου, αρχαϊκού ναού. Ο περιηγητής Παυσανίας, που επισκέφτηκε το μνημείο στα μέσα περίπου του 2ου αιώνα μ.Χ., αναφέρει ως αρχιτέκτονά του τον Ικτίνο».   

Μπορεί να φαίνεται σαν μάθημα ιστορίας, αλλά δώσε προσοχή αν δεν τον γνωρίζεις, γιατί ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνα είναι ένα μοναδικό κτίσμα, για διάφορους λόγους.

Είναι ένας ναός που βλέπει το Βορρά και μάλιστα την Πούλια. «Ίσως, λόγω της πανάρχαιης λατρείας του Απόλλωνα ως ‘Υπερβόρειου’, ως θεού δηλαδή που έρχεται πέρα από τις χώρες του Βορρά την άνοιξη.

Πρώτα απ’ όλα είναι ο μοναδικός ναός της Πελοποννήσου χτισμένος σε ύψωμα χωρίς θέα στη θάλασσα. Για την ακρίβεια, δεν έχει θέα πουθενά λόγω ομίχλης, αλλά φαντάζομαι ότι με καλό καιρό και με ντάλα ήλιο κάτι θα βλέπεις. Κάμπο, άλλα βουνά, βράχια, σίγουρα πάντως όχι στη θάλασσα.   

Αν δεν πρόσεξες πιο πάνω το όνομα Ικτίνος το τονίζω εδώ και το υπογραμμίζω, γιατί είναι το τελευταίο έργο του αρχιτέκτονα του Παρθενώνα. Φτιάχτηκε μετά από υπόδειξη των ιερέων του Απόλλωνα των Δελφών στους Φιγαλείς, τους κατοίκους της περιοχής, όταν ανέκτησαν την πόλη τους που είχαν κυριεύσει οι Σπαρτιάτες το 652 π.Χ. Έγραφε και πιο πολλές λεπτομέρειες στην ενημερωτική ταμπέλα στο χώρο του ναού, αλλά μέσες-άκρες αυτά αξίζει να συγκρατήσεις.

«Αυτό το έργο, μέσα στις μικροσκοπικές του διαστάσεις σε σύγκριση με τον Παρθενώνα, δίνει την εντύπωση κάποιου που γέρασε, που δεν έχει πια αλαζονεία, που σχεδόν δεν είναι πια Έλληνας, αλλά ξέρει μόνο να κτίζει σαν Έλληνας» έγραφε ο σκηνοθέτης Jean-Daniel Pollet που γύρισε το ντοκιμαντέρ Bassae το 1964 μαγεμένος από την ομορφιά του ναού, τον οποίο θεωρούσε το κέντρο του δικού του κόσμου. Ο Pollet ήρθε στην Αρκαδία επειδή είχε δει το ναό σε μια λιθογραφία και έπαθε την πλάκα του. Γύρισε το παρακάτω ταινιάκι που δεν βγήκε ποτέ στις αίθουσες αλλά προβλήθηκε σε μια παρισινή μπιενάλε και σήμερα μπορείς να δεις σε αυτή την κακή κόπια στο YouTube. Παρόλη την αθλιότητα της κόπιας, είναι μια όμορφη ταινία:

Επίσης, ο ναός είναι το μοναδικό αρχαίο οικοδόμημα που συνδυάζει και τους τρεις αρχιτεκτονικούς ρυθμούς: εξωτερικά είναι δωρικού ρυθμού, στο εσωτερικό του είναι ιωνικού, αλλά οι κίονες του κοσμούνται με κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανα. Τα κιονόκρανα δεν σώθηκαν, τα μάζεψαν όλα αρχαιοκάπηλοι και διακοσμούν σπίτια πλουσίων, αλλά με λίγη φαντασία μπορείς να τα φανταστείς.   

Τέταρτον: Ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνα είναι κατασκευασμένος από πέτρα της περιοχής και όχι από το μάρμαρο που κατασκεύαζαν τους ναούς της εποχής, για αυτό και το χρώμα του είναι πιο γκρίζο. Δεν είναι βρόμικος, το σκούρο είναι το φυσικό του χρώμα. 

Η πλαγιά που είναι χτισμένος ο ναός έχει διαμορφωθεί τεχνητά σε οριζόντιο επίπεδο και ο ναός τοποθετήθηκε έκκεντρα πάνω σε αυτή με προσανατολισμό που και πάλι θεωρείται παράξενος, επειδή δεν ακολουθεί τον συνήθη προσανατολισμό του άξονα ανατολής-δύσης αλλά βορρά-νότου.Είναι ένας ναός που βλέπει το Βορρά και μάλιστα την Πούλια. «Ίσως, λόγω της πανάρχαιης λατρείας του Απόλλωνα ως ‘Υπερβόρειου’, ως θεού δηλαδή που έρχεται πέρα από τις χώρες του Βορρά την άνοιξη, ορίζοντας τη περίοδο της ανθοφορίας και καρποφορίας της γης και επιστρέφει στις χώρες αυτές το φθινόπωρο».   

Το πιο εντυπωσιακό απ’ όλα τα χαρακτηριστικά του, όμως, είναι ότι ήταν ένας περιστρεφόμενος ναός.  

«Δημιουργήθηκε τεχνητά μία πέτρινη ειδική βάση που πάνω σε αυτή τοποθετήθηκε ο ναός. Η βάση αυτή είναι μοναδική στον κόσμο, διότι λόγω της μελετημένης κλίσης της, επιτρέπει στον ναό να ολισθαίνει πάνω σε αυτή κατά 50.2 δευτερόλεπτα της μοίρας κάθε χρόνο με σκοπό να στοχεύει διαρκώς στο ίδιο αστρικό σημείο. Για να κατορθώσει ο ναός να ολισθαίνει πάνω στην βάση του, τοποθετήθηκε πάνω σε αυτή ένα στρώμα αργίλου και ένα στρώμα από βότσαλα θαλάσσης. Πάνω σε αυτά τοποθετήθηκαν οι πλάκες των θεμελίων του ναού. Κάτω από τη βάση έχουν βρεθεί τούνελ που κρατούσαν τον άξονα του ναού. Πάνω στη βάση του ναού τοποθετήθηκαν πολλές στρώσεις από πλάκες που ενώνοντας μεταξύ τους με ανοξείδωτους σιδερένιους συνδετήρες και στο άνοιγμά τους έχυσαν μόλυβδο για να κρατά τους κραδασμούς. Στη συνέχεια έχτισαν το ναό, ο οποίος λόγω της ιδιαίτερης βάσης του και της σοφά μελετημένης κλίσης της, ολίσθαινε πάνω σε αυτή ακολουθώντας τη μετάπτωση των ισημεριών. Ο δεύτερος ναός στην κορυφή του βουνού Κωτίλιο έπαιζε τον ρόλο του δείκτη. Δηλαδή, αν κάποιος στεκόταν στην είσοδο του μεγάλου ναού σε πλήρη στοίχιση με τον μικρό ναό της κορυφής, τότε έβλεπε το σημείο 0 του βορρά! Μία τεράστια πυξίδα, δηλαδή, κατασκευασμένη από γρανίτη και μάρμαρο!».   

«Θυμάμαι άλλη μια ιδιαιτερότητα» γράφει ο Jean-Daniel Pollet: «συνήθως, στο κέντρο κάθε ναού υπάρχει μια θέση όπου μπαίνει ένα άγαλμα: το άγαλμα κάποιου θεού στον οποίο υποτίθεται ότι είναι αφιερωμένος ο ναός (Απόλλων κ.λπ.). Ε, λοιπόν, στις Βάσσες δεν υπήρχε τέτοιο βάθρο. Σκέφτηκα ότι μπορεί να πρόκειται για κάποιο είδος αθεϊστικού ναού, αλλά μάλλον αεροβατούσα. Μου είπαν ότι όλοι οι ελληνικοί ναοί είχαν τον ίδιο προσανατολισμό – αυτός εδώ, όμως, αποτελεί εξαίρεση. Είναι ένα από τα λίγα μέρη στα οποία ξαναγύρισα (τουλάχιστον επτά φορές,·-τις πέντε, μάλιστα, χωρίς μηχανή). Είναι ένας τόπος που σου μιλάει, που ο Sollers λέει ότι είναι γεμάτος από τα λόγια των νεκρών, κι οι νεκροί τού μιλάνε, τού λένε δίχως άλλο τα ίδια πράγματα – σαν ηχώ».

Τα γλυπτά από τη ζωφόρο του ναού του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες (420-400 π.Χ.),
εκτίθενται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. 

Στο κέντρο του ναού υπάρχει τώρα μια σπασμένη κολώνα σαν βωμός όπου κάποιοι πιστοί του Απόλλωνα είχαν τοποθετήσει ένα στεφάνι από λουλούδια και ένα κερί. Τα λουλούδια δεν είχαν μαραθεί που σημαίνει ότι είχαν έρθει με την ομίχλη και τη βροχή να προσκυνήσουν. Respect.   

Πάμε τώρα στα θλιβερά. Η ζωφόρος του ναού είναι ένα πραγματικό αριστούργημα αποτελούμενη από 23 μαρμάρινες πλάκες, από τις οποίες οι 11 δυτικά παρίσταναν Κενταυρομαχία (Λάπηθες – Κένταυροι) και οι 11 ανατολικά Αμαζονομαχία (Αθηναίοι – Αμαζόνες). Η κεντρική στο βάθος παρίστανε τον Απόλλωνα που, με τη βοήθεια της Άρτεμης έκανε να έλθει η δικαιοσύνη, η οποία διαταράχτηκε από τους Κενταύρους και τις Αμαζόνες. Η ζωντάνια και η έκφραση των μορφών, καθώς και η ταιριαστή πλοκή των σκηνών το κατατάσσουν στους καλύτερους γλυπτικούς διάκοσμους της αρχαιότητας.

Κι ενώ κατάφεραν να διασωθούν από το χρόνο και τη φθορά των φυσικών στοιχείων, τα μοναδικά γλυπτά της ζωφόρου έκαναν φτερά στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας –σιγά να μην γλίτωναν από τους ευρωπαίους αρχαιοκάπηλους. Με πρόφαση τις ανασκαφές ξεσήκωσαν ολόκληρα κομμάτια και σήμερα  το μεγαλύτερο μέρος των γλυπτών της ζωφόρου κοσμεί τις προθήκες του Βρετανικού μουσείου, αλλά και του μουσείου του Λούβρου και του Μονάχου. Μέσα στο ναό υπήρχε και μεγάλο (12 πόδια) χάλκινο άγαλμα του Απόλλωνα, που κατά τις μαρτυρίες του Παυσανία, όταν ιδρύθηκε η Μεγαλόπολη μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε εκεί, μπροστά από το ναό του Λυκαίου Δία. Αυτό, προς μεγάλη θλίψη των φιλελλήνων αρχαιοκάπηλων, ΔΕΝ διασώθηκε.

Η θέα από το όρος Κωτίλιο θα πρέπει να είναι εντυπωσιακή –εμείς δεν την είδαμε λόγω της πυκνής ομίχλης, αλλά δεν θα πρέπει να την βλέπουν και συχνά, γιατί απ’ ό,τι ακούσαμε από μια παρέα επίσης τρελών περιηγητών που είχα πάρει τα βουνά με βροχή και μηδενική ορατότητα, τους πιο πολλούς μήνες του χρόνου στο βουνό έχει ομίχλη και καταχνιά. Ανανεώσαμε το τάμα να επισκεφτούμε το ναό και το καλοκαίρι με καλύτερο καιρό. 

Ξέχασα να πω ότι το θέαμα που αντικρίζεις όταν ανέβεις τον δρόμο που οδηγεί στο ναό από την πύλη του αρχαιολογικού χώρου είναι πολύ περίεργο. Ο ναός είναι σκεπασμένος με τέντα και μοιάζει πια περισσότερο με τσίρκο παρά με ναό. Και όλες οι τριγύρω πέτρες που θα πρέπει να είναι θραύσματά του είναι σκεπασμένες με κομμάτια πλαστικού, αυτές άγνωστο πώς, αλλά ευτυχώς τη γλίτωσαν από τους αρχαιοκάπηλους. Ο φύλακας που στεκόταν υπομονετικά στο γκισέ του παρόλο τον αέρα και τη βροχή μας έκοψε μηδενικά εισιτήρια και ήταν πολύ ευγενικός.  

Η διαδρομή που ακολουθήσαμε στην επιστροφή ήταν μαγευτική, περνάς μέσα από έλατα και αλπικό τοπίο, προσπερνάς φάρμες με στρουθοκαμήλους και ανοιχτόχρωμα ελάφια και καταλήγεις στην Τρίπολη που δεν είναι και τόσο άσχημη όσο τη θυμόμουν ως φαντάρος, ήταν όμως τίγκα στο σκουπίδι και πολύ πιο βρόμικη –αυτή τη στιγμή θα πρέπει να κερδίζει το βραβείο για την πιο βρόμικη πόλη της Ελλάδας. Για σαράντα τουλάχιστον χιλιόμετρα δεν συναντήσαμε ούτε ένα αυτοκίνητο σε καμία από τις δυο κατευθύνσεις και ήταν κάπως σαν xfiles. Μέχρι να μπούμε στην Τρίπολη δεν είδαμε στο δρόμο ούτε πουλί πετούμενο.

Πηγή: M.Hulot, LiFO