Page Nav

HIDE
HIDE_BLOG

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ:

latest

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία

Εικ. 1 Οι κατάσκοποι του Μωϋσή Κατά τη διάρκεια της τρέχουσας ανασκαφικής περιόδου (2018) στον οικισμό  Huqoq στο σύγχρονο Ισραή...




Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 1 Οι κατάσκοποι του Μωϋσή
Κατά τη διάρκεια της τρέχουσας ανασκαφικής περιόδου (2018) στον οικισμό  Huqoq στο σύγχρονο Ισραήλ, οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν για 8η συνεχή χρονιά ένα νέο εντυπωσιακό ψηφιδωτό στο κτίριο μίας αρχαίας συναγωγής. 

Η ψηφιδωτή σκηνή (εικ. 1) απεικονίζει δύο άνδρες που φέρουν έναν ξύλο φορτωμένο με σταφύλια. Μια επιγραφή στα εβραϊκά πάνω από τους άνδρες γράφει «ένας πόλος μεταξύ δύο» - μια αναφορά στο βιβλικό χωρίο 13,23 από το βιβλίο των Αριθμών. Σύμφωνα με τη βιβλική αφήγηση ο Μωυσής έστειλε κατασκόπους στη γη Χαναάν μετά την Έξοδο από την Αίγυπτο προκειμένου να εξακριβώσουν, αν η περιοχή ήταν εύφορη ή άγονη και αν οι πόλεις της ήταν οχυρωμένες ή όχι. Το βιβλικό κείμενο αναφέρει χαρακτηριστικά πως «ήταν ο καιρός που αρχίζουν να ωριμάζουν τα σταφύλια» (Αρ. 13,20β). Τελικά, οι κατάσκοποι επέστρεψαν μεταφέροντας αντιπροσωπευτικά προϊόντα της Χαναάν:  «Έφτασαν ως την κοιλάδα Εσκώλ, όπου έκοψαν μια κληματόβεργα με ένα τσαμπί σταφύλι που το σήκωναν δύο, περασμένο σ’ ένα ξύλο. Έκοψαν επίσης ρόδια και σύκα». 

Ένα ακόμη ψηφιδωτό σύνολο που αποκαλύφθηκε στη φετινή ανασκαφική περίοδο απεικονίζει ένα νεαρό να οδηγεί ένα ζώο με ένα σχοινί, ενώ μία επιγραφή αναφέρει στα εβραϊκά «ένα μικρό παιδί θα τα οδηγήσει», φράση που παραπέμπει στο χωρίο του προφήτη  Ησαΐα 11,6: «Τότε θα κάθεται ο λύκος παρέα με το αρνί και θα κοιμάται ο πάνθηρας με το κατσίκι αντάμα. Το μοσχαράκι με το λιονταρόπουλο θα βόσκουνε μαζί και ένα μικρό παιδί θα τα οδηγάει». 

Από όταν ξεκίνησαν οι ανασκαφές στη συναγωγή του Huqoq το 2011 δεν έχουν σταματήσει να αποκαλύπτονται εκπληκτικά ψηφιδωτά σε κάθε ανασκαφική περίοδο. Το Huqoq κατά τους αρχαίους χρόνους ήταν ένα ακμάζον χωριό έκτασης περίπου 7 στρεμμάτων, δίπλα σε μια πηγή νερού. Βρίσκεται περίπου 3 μίλια δυτικά των πόλεων Μάγδαλα και Καπερναούμ και αναφέρεται δύο φορές στην εβραϊκή  Βίβλο  ( חוקוק ) στις περιγραφές των ορίων των φυλών του Νεφθάλι και του Ασήρ (Ιησ. Ναυή 19,32-34, Α΄ Χρον. 6,56-61). Ωστόσο, οι ανασκαφές δεν έχουν φτάσει ακόμη σε αυτά τα επίπεδα πρώιμης κατοίκησης. Οι ραβινικές πηγές υποδεικνύουν ότι το Huqoq άκμασε κατά την ύστερη ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο (4ος – 6ος αι ), ενώ το χωριό αναφέρεται και στο Παλαιστινιακό Ταλμούδ, όπου σχετίζεται με την καλλιέργεια του σιναπιού (Y. Shevi’it 9, 1, 38c).

Ενδείξεις συνεχούς κατοίκησης στο χώρο εντοπίζονται ήδη από την εποχή του Σιδήρου, ενώ πριν από τις ανασκαφές, η ύπαρξη αρχαίας συναγωγής στο Huqoq επισημαινόταν από τα σκαλισμένα τμήματα πέτρας, που ήταν ορατά στο χώρο. Από τις ραβινικές πηγές ήταν γνωστό πως το αρχαίο χωριό ήταν εβραϊκό, όπως υποδεικνύεται επίσης από ένα mikvah, δηλαδή ένα εβραϊκό τελετουργικό λουτρό, το οποίο αργότερα μετατράπηκε σε δεξαμενή. Η κεραμική και τα νομίσματα που βρέθηκαν στο χώρο παρέχουν ασφαλή στοιχεία για τη χρονολόγηση της κατασκευής της συναγωγής και μολονότι η ανάλυση των δεδομένων δεν έχει ολοκληρωθεί, οι ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα πως η συναγωγή δεν μπορεί να είχε χτιστεί νωρίτερα από τον 5ο αι. μ.Χ. σε μια εποχή κατά την οποία η ρωμαϊκή αυτοκρατορία κυβερνούσε αυτό το κομμάτι του κόσμου και ο Χριστιανισμός είχε γίνει η επίσημη θρησκεία της (εικ. 2).

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 2 Κάτοψη της συναγωγής του Huqoq
Τα εκπληκτικά ψηφιδωτά που αποκαλύφθηκαν στη συναγωγή είναι ένα αναπάντεχο εύρημα. Συναγωγές αυτού του τύπου στην περιοχή της Γαλιλαίας και οι οποίες αντιπροσωπεύονται καλύτερα από τη συναγωγή της Καπερναούμ, συνήθως δεν έχουν ψηφιδωτά δάπεδα. Το πρώτο ψηφιδωτό που ήρθε στο φως το 2012 από τη συναγωγή του Huqoq ήταν το πρόσωπο μιας γυναίκας που φορούσε ένα σκουλαρίκι, και πλαισιωνόταν από μία εβραϊκή επιγραφή έξι σειρών λευκών γραμμάτων πάνω σε μαύρο φόντο (εικ. 3). Αν και η επιγραφή είναι αποσπασματική, ο Ισραηλινός αρχαιολόγος David Amit έκανε την ακόλουθη μετάφραση λίγο πριν πεθάνει το 2013:

Πρωτότυπο

1. וברוכי]ן]
2. כל בני העיר?] שהן]
3. מתח [זקי]ן בכל
4. מצות כן יהא
5. [עמלכן ואמ [ן ס]ל [ה
6. [ש]ל [ום]

Μετάφραση

1. Και ευλογημένοι
2. [είναι οι άνθρωποι της πόλης;] οι οποίοι
3. συμμορφώνονται με όλες 
4. τις εντολές. Ας είναι, λοιπόν,
5. το έργο σας και Αμήν[ Σε]λά[χ]
6. [Ει]ρ[ήνη]

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 3. Γυναίκα και εβραϊκή επιγραφή
Τι ακριβώς σημαίνει η επιγραφή και ποια είναι η γυναίκα αποτελούν ακόμη ένα μυστήριο που αναζητά την επίλυσή του. 

Την ίδια ανασκαφική περίοδο η ομάδα των αρχαιολόγων αποκάλυψε ένα ακόμη ψηφιδωτό με πολλαπλό διάκοσμο από το φυτικό και το ζωικό βασίλειο, όπως τριαντάφυλλα, πολύχρωμα πουλιά, μεγάλες λουλουδένιες γιρλάντες, αλλά ακόμη ερωτιδείς και ανδρικές φιγούρες χορευτών, οι οποίοι συνδέονται πιθανότατα με το Διόνυσο, τον ελληνορωμαϊκό θεό του κρασιού, της ευωχίας και του θεάτρου. Έκπληξη, επίσης, προκαλεί και η παρουσία σε κάθε γωνία του ψηφιδωτού μίας θεατρικής μάσκας που περικλείεται μέσα σε ένα μετάλλιο (εικ. 4). Γιατί επελέγησαν τέτοιες εικόνες από τον κλασικό κόσμο να εμφανίζονται σε μια συναγωγή του 5ου αι. είναι ένας μεγάλος γρίφος, αλλά, καθώς οι ανασκαφές συνεχίζονται, η ομάδα μπορεί να βρει μελλοντικά ψηφιδωτά που να προσφέρουν το πλαίσιο και να προτείνουν πιθανές εξηγήσεις.

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 4. Θεατρική μάσκα
Το τρίτο τμήμα του μωσαϊκού δείχνει ένα μέρος του σώματος του βιβλικού Κριτή Σαμψών μαζί με αλεπούδες που φέρουν δεμένους πυρσούς στις ουρές τους, καθώς και μία επιγραφή (εικ. 5). Η παράσταση αυτή παραπέμπει στη βιβλική αφήγηση από το βιβλίο των Κριτών (15,4), όπου ο Σαμψών εμφανίζεται να χρησιμοποιεί ένα τέχνασμα προκειμένου να προξενήσει δολιοφθορά στους Φιλισταίους. Το ψηφιδωτό απεικονίζει τον Σαμψών με έναν τρόπο που μας παραπέμπει σε μία παρόμοια απεικόνιση που προέρχεται από την κοντινή συναγωγή στο Wadi Hamam (εικ. 6). Οι απεικονίσεις βιβλικών σκηνών είναι σπάνιες στις αρχαίες συναγωγές και δεν αποκλείεται να υπάρχει ένας κοινός λόγος που οδήγησε τις δύο αυτές γειτονικές κοινότητες να επιλέξουν να διακοσμήσουν τις συναγωγές τους με τους άθλους του Σαμψών. 

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 5. Σαμψών και αλεπούδες

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 6. Σαμψών από τη συναγωγή του Wadi Hamam

Το 2013 ήρθε στο φως ένα ακόμη αποσπασματικά σωζόμενο ψηφιδωτό που απεικόνιζε πάλι τον Σαμψών (εικ. 7) να κουβαλάει στους ώμους του τις πύλες της πόλης Γάζας των Φιλισταίων (Κρ. 16,3). Η ανακάλυψη αυτή μπορεί να είναι ενδεικτική της ύπαρξης στη συναγωγή του Huqoq ενός εικονογραφικού κύκλου βασισμένου στις σχετικές με τον Σαμψών αφηγήσεις. 

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 7. Ο Σαμψών και οι πύλες της Γάζας
Τα ψηφιδωτά του Huqoq τις δύο επόμενες περιόδους (2014-15) απέδωσαν μία ακόμη μη βιβλική σκηνή, την οποία η ανασκαφέας ερμήνευσε ως απεικόνιση της μυθικής επίσκεψης του Μ. Αλεξάνδρου στην Ιερουσαλήμ. Οπωσδήποτε, είτε είναι ο Αλέξανδρος είτε όχι η εύρεση αυτού του μωσαϊκού εμπλουτίζει όσα γνωρίζουμε μέχρι στιγμής για την τέχνη του Ιουδαϊσμού στην ύστερη αρχαιότητα (εικ. 8). Το ψηφιδωτό, που πλαισιώνεται από μια κυματοειδή ταινία, αποτελείται από τρεις οριζόντιες ζώνες που παρουσιάζουν στρατιώτες που φέρουν ασπίδες και δόρατα και ελέφαντες εξοπλισμένους για πόλεμο. Αυτή η παρουσία των ελεφάντων δείχνει ότι έχουμε για πρώτη φορά μια μη βιβλική ιστορία που απεικονίζεται σε μια αρχαία συναγωγή. 

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 8. Μ. Αλέξανδρος και Μ. Αρχιερέας;
Στην κορυφαία ζώνη, η οποία είναι και η μεγαλύτερη, απεικονίζονται δύο κεντρικές γενειοφόρες αντρικές μορφές: η μία γηραιότερη μορφή φορά λευκό χιτώνα και ιμάτιο, ενώ η άλλη ξανθιά μορφή στρατιωτική περιβολή και διάδημα (εικ. 9). Η σκηνή αυτή μπορεί να ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως και οι ειδικοί μελετούν ακόμη αυτό το θέμα. Η ανασκαφέας J. Magness θεωρεί πως το ψηφιδωτό απεικονίζει τη θρυλική συνάντηση του Μ. Αλεξάνδρου με τον εβραίο αρχιερέα της Ιερουσαλήμ. Η συνάντηση αυτή δεν έγινε ποτέ στην πραγματικότητα, αν και την αναφέρει ο Ιώσηπος Φλάβιος. Είναι ένας μύθος που αναπτύχθηκε και κυκλοφόρησε μεταξύ των Εβραίων κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν το θάνατο του Αλεξάνδρου και διατηρήθηκε σε έναν αριθμό αρχαίων πηγών.

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 9 Μ. Αλέξανδρος και Μ. Αρχιερέας; (λεπτομέρεια)
Δε λείπουν, βέβαια, και εκείνοι που δεν αποδέχονται την ερμηνεία αυτή, αλλά προτείνουν μία γεμάτη ένταση συνάντηση του Αντίοχου Z΄ του Σιδήτη με τον αρχιερέα Ιωάννη Υρκανό Α΄. Την ίδια στιγμή, όπως δείχνει και το κατώτερο τμήμα του ψηφιδωτού μάχες λάμβαναν χώρα έξω από τείχη της Ιερουσαλήμ  και εβραίοι υπερασπιστές της πόλης έριχναν τα δόρατα στον εισερχόμενο στρατό από την κορυφή των τειχών. Οι μορφές πίσω από τον γηραιό αρχιερέα ερμηνεύτηκαν ως οι νεαροί Ιουδαίοι που στέκονται με τα χέρια τους στα σπαθιά τους, έτοιμοι να αντιμετωπίσουν οποιονδήποτε εισβολέα που μπορεί να παραβιάσει τα τείχη της πόλης. Οι δύο κεντρικές μορφές της σκηνής, σύμφωνα με αυτήν την ερμηνεία ολοκληρώνουν τις διαπραγματεύσεις για εκεχειρία. Η ημέρα της εκεχειρίας είναι μια ημέρα γιορτής για τους Ιουδαίους, οπότε ο Αντίοχος, ένας ευσεβής άνθρωπος, τους προσφέρει έναν ταύρο για να θυσιαστεί στο Ναό τους. Σε αντάλλαγμα, ο Ιωάννης Υρκανός προσφέρει με το αριστερό του χέρι ένα νόμισμα που συμβολίζει το φόρο τιμής που πρέπει να καταβάλλουν οι Ιουδαίοι. Αινιγματική και ενδιαφέρουσα είναι η χειρονομία του δεξιού χεριού του ιουδαίου ηγέτη, ο οποίος δείχνει προς τον ουρανό. Πιθανότατα σηματοδοτεί στον θεατή ότι η εκεχειρία που ολοκληρώνεται, θα τιμωρηθεί κάποια στιγμή από τον Θεό. Το ψηφιδωτό αυτό, θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα εικονογραφημένο μάθημα ιστορίας, μία εποικοδομητική αφήγηση, όπου οι συγκεκριμένες σκηνές θα έδιναν ένα επιβεβαιωτικό μήνυμα ανθεκτικότητας των Εβραίων του Huqoq κάτω από την κυριαρχία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Εξάλλου, σε αυτό το μέρος του κόσμου οι εισβολείς δεν αποτελούσαν ένα καινούργιο στοιχείο.

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 10. Κιβωτός του Νώε (λεπτομέρεια)
Κατά την ανασκαφική περίοδο του 2016, οι εκπλήξεις συνεχίστηκαν, καθώς οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ένα ψηφιδωτό που απεικονίζει την κιβωτό του Νώε (Γέν. 6,19-20) και ζεύγη ζώων, όπως γαϊδουριών (εικ. 10), ελεφάντων, λεοπαρδάλεων και φιδιών και τη μεγάλη πλημμύρα. Επίσης, οι ανασκαφείς βρήκαν ένα ψηφιδωτό που έδειχνε μια σκηνή από την Έξοδο των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο (Έξ. 14,26). Πιο συγκεκριμένα, στο μωσαϊκό αυτό απεικονίζονται Αιγύπτιοι στρατιώτες που κρατούν τις ασπίδες τους και τα δόρατά τους, ενώ τα νερά της Ερυθράς θάλασσας κατακλύζουν το χώρο παρασύροντας τους μαζί με τα άλογα και τις άμαξές τους (εικ. 11). Αποτελεί μία μοναδική σύλληψη της εικονιστικής απόδοσης της διάβασης της Ερυθράς θάλασσας, καθώς μπορούμε να δούμε τους στρατιώτες του Φαραώ να πνίγονται μαζί με τα άλογά τους ή ακόμη και να τρώγονται από μεγάλα ψάρια.

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 11. Η διάβαση της Ερυθράς. Καταστροφή αιγυπτιακού στρατού
Το 2017 οι αποκαλύψεις των ψηφιδωτών συνεχίστηκαν με διάφορα θέματα, όπως η ιστορία του Ιωνά που τον καταπίνει το κήτος. Μάλιστα, οι αρχαιολόγοι θεωρούν την απεικόνιση αυτής της βιβλικής αφήγησης μοναδική, καθώς ο Ιωνάς εμφανίζεται να τον καταπίνει ένα ψάρι, το οποίο με τη σειρά του το καταπίνει ένα δεύτερο ψάρι και τέλος και αυτό ένα τρίτο ψάρι. Επιπλέον, θεωρείται η παράσταση αυτή ως η αρχαιότερη αποτύπωση σε ψηφιδωτό που απεικονίζει την ιστορία του Ιωνά. Την ίδια ανασκαφική περίοδο αποκαλύφθηκε ένας ζωδιακός κύκλος (εικ. 12) με το θεό-Ήλιο σε τέθριππο στη μέση της σύνθεσης, αλλά και μία λεπτομέρεια από την αφήγηση της κατασκευής του Πύργου της Βαβέλ, όπου ένας κτίστης εργάζεται (εικ. 13).

Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 12. Ο μήνας Τεβέτ με το σύμβολο του ζωδίου του Αιγόκερω
Δύο κατάσκοποι, ένα τσαμπί σταφύλια και η «ήττα» του ιουδαϊκού ανεικονισμού; Τα ψηφιδωτά της συναγωγής του Huqoq στη Γαλιλαία
Εικ. 13. Ο Πύργος της Βαβέλ. Κτίστης (λεπτομέρεια)
Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε πως τα χωρίς άλλα παράλληλα ευρήματα στο Huqoq έρχονται σε αντίθεση με την επικρατούσα ιδέα ότι οι εβραϊκές κοινότητες στη Γαλιλαία υπέφεραν, επειδή η επίδραση του Χριστιανισμού είχε αυξηθεί στην περιοχή. Και είναι φανερό από όσα έχουν μέχρι σήμερα αποκαλυφθεί πως όχι μόνο πρόκειται για έργα τέχνης εξαιρετικής ποιότητας, αλλά επίσης φανερώνουν και μια πλούσια θρησκευτικοκοινωνική οπτική σε μια εποχή που η εβραϊκή τέχνη θεωρείται ακόμη και σήμερα πως απέφευγε τις εικόνες και λειτουργούσε μέσα σε ένα αυστηρό πλαίσιο ανεικονισμού. Όλα αυτά βέβαια θα εξεταστούν σε μελέτες και συνέδρια στα επόμενα χρόνια, ενώ οι ανασκαφές έχουν προγραμματιστεί να συνεχιστούν το καλοκαίρι του 2019 με σίγουρα ολοένα και περισσότερες ευχάριστες εκπλήξεις.

Βάλια Παπαναστασοπούλου
Θεολόγος, MA-PhD
Αρχαιολόγος, Υποψ. Διδάκτωρ ΕΚΠΑ


1 σχόλιο