Ο αρχαιολόγος Μάικλ Μπόιντ Φωτογραφία: Βαγγέλης Ζαβός Πριν από 4.500 χρόνια, ο κόσμος άρχισε να συρρικνώνεται. Νέα και προηγμένα θαλάσ...
 |
| Ο αρχαιολόγος Μάικλ Μπόιντ Φωτογραφία: Βαγγέλης Ζαβός |
Πριν από 4.500 χρόνια, ο κόσμος άρχισε να συρρικνώνεται. Νέα και προηγμένα θαλάσσια μέσα, πλοία ιστιοφόρα ή κωπήλατα, μονήρεις ή διήρεις διέσχιζαν με ταχύτητα το Αιγαίο. Οι εσχατιές του ορίζοντα έγιναν προσιτές χάρη στην πρόοδο των μεταφορών, η οποία μπορεί να συγκριθεί μόνο με το άλμα που επιτελέστηκε στην εποχή μας με τον σιδηρόδρομο και το αεροπλάνο. Στις Κυκλάδες άκμαζε ένας πολιτισμός που γνώριζε και εφάρμοζε αρκετές από τις θεμελιώδεις αρχές και τις αρμονίες της λογικής και του στοχασμού, από τις αρχές του εμπορίου έως τα μαθηματικά των κατασκευών.
Τα ίχνη της νόησης που απλώνεται μέσα σε μια κοινότητα δεν είναι παρά οι δημιουργίες των ανθρώπων, τα εργαλεία, τα αγαθά, ο λόγος και η τέχνη, που ταξιδεύουν αιώνες μέσα στον χρόνο – σαν την ηχώ μιας παλιάς έξαρσης. Περνώντας από τη Νάξο, η οποία κατοικείται από την Παλαιολιθική εποχή, ένας ταξιδιώτης της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού δεν θα μπορούσε παρά να θαυμάσει ένα μεγάλο οικιστικό συγκρότημα χτισμένο σε κλίμακες, με κτίρια λιθόκτιστα και μαρμάρινα, με αποστραγγιστικούς αγωγούς και πολεοδομική χάραξη, που χτίστηκε από ανθρώπους που γνώριζαν σε βάθος τις επιστήμες. Όλα αυτά μας προκαλεί να σκεφτούμε η ανασκαφή στην Κέρο και στο Δασκαλειό, που βρίσκονται ανάμεσα στη Νάξο και στα Κουφονήσια. Πρόκειται για το περίφημο Cambridge Keros Project, που πραγματοποιήθηκε με συνδιευθυντές τον καθηγητή Αρχαιολογίας του Κέιμπριτζ, Κόλιν Ρένφριου, και τον στενό συνεργάτη του, αρχαιολόγο Μάικλ Μπόιντ.
Στην εποχή μας έχει επικρατήσει η εντύπωση ότι γνωρίζουμε σχεδόν τα πάντα. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι τα περισσότερα μυστήρια έχουν λυθεί από την επιστήμη και την έρευνα. Η αλήθεια είναι, όμως, ότι η επιστημονική έρευνα –που εν μέρει πρόκειται για μια σχετικά πρόσφατη, μόλις λίγων αιώνων, αναβίωση της αρχαίας ελληνικής σκέψης– έχει φωτίσει μόνο ένα ελάχιστο κομμάτι από το σκότος του αγνώστου, σε όλους τους τομείς. Όσον αφορά το μεγάλο ερώτημα «ποιοι ήταν οι Έλληνες;», χάρη σε διάσημες σήμερα ανασκαφές και έρευνες, γνωρίζουμε αρκετά για την Κνωσό και τις Μυκήνες, έστω κι αν οι δύο αυτοί τόποι χάνονται μέσα στον μύθο. Ας αναλογιστούμε ότι η Κνωσός και κυρίως οι Μυκήνες αποτελούσαν τη μακρινή «αρχαία Ελλάδα» των αρχαίων Ελλήνων της κλασικής Αθήνας και των άλλων πόλεων-κρατών. Ποιος, όμως, θα μπορούσε να φανταστεί ότι χίλια χρόνια πριν από τον Αγαμέμνονα και τον Νέστορα, λίγους αιώνες πριν από την Κνωσό και τον μυθικό Μίνωα υπήρχε στις Κυκλάδες ένας εύρωστος ελληνικός πολιτισμός, που δεν είχε σχέση ούτε με την Κρήτη ούτε με τις Μυκήνες;
 |
| Λίθινα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι του Δασκαλειού. |
Μεγάλα ερωτήματα, προσεκτικές απαντήσεις
Έχει σχέση αυτός ο πολιτισμός με τη θεωρία του Κόλιν Ρένφριου, του σπουδαιότερου εν ζωή αρχαιολόγου, ότι η πρώτη γλώσσα, η λεγόμενη ινδοευρωπαϊκή, δεν αναπτύχθηκε στον Καύκασο, όπως είναι η επικρατούσα άποψη, αλλά στη σημερινή Μικρά Ασία και ενδεχομένως επεκτάθηκε στους τόπους του Αιγαίου σε εποχές που χάνονται στον χρόνο; Οι απαντήσεις που έδωσε σε αυτά τα ερωτήματα ο στενός συνεργάτης του καθηγητή και συνδιευθυντής του Keros Project, Μάικλ Μπόιντ, όταν τον συναντήσαμε στην Αθήνα, είναι προσεκτικές και μετρημένες. Οι πιθανότητες για τέτοιου επιπέδου ανακαλύψεις είναι πάντα εκεί, ωστόσο ένας επιστήμονας στέκεται στα βήματα προόδου για τα οποία μπορεί να προσφέρει τεκμηριωμένα επιχειρήματα. Και τα βήματα αυτά δεν είναι ούτε λίγα ούτε ασήμαντα.
 |
| To κωνικό νησάκι του Δασκαλειού, που έκρυβε πληροφορίες παγκόσμιας σημασίας για την αρχαιολογική έρευνα. ©Intime News |
«Με το Keros Project αλλάζουμε τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού», λέει. «Ρίχνουμε φως στο τι συνέβη κατά την 3η χιλιετία προ Χριστού. Είδαμε ότι συνέβη κάτι που δεν πιστεύαμε ότι συνέβαινε. Χίλια χρόνια πριν από τις Μυκήνες, υπήρχε στο Αιγαίο ένας προηγμένος πολιτισμός. Με τη μελέτη του πολιτισμού αυτού συμπληρώνουμε την εικόνα για το πώς διαμορφώθηκε ο πολιτισμός στην Ελλάδα».
Πριν από 4.500 χρόνια, την περίοδο 2750-2300 π.Χ., το Δασκαλειό και ο Κάβος της Κέρου σχημάτιζαν μια ενιαία έκταση, γιατί η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν πιο χαμηλά από ό,τι σήμερα. Πάνω στον πυραμιδωτό Κάβο ήταν χτισμένο ένα προσκύνημα, δηλαδή ένα ιερό με τείχη και κλίμακες από ναξιώτικο μάρμαρο που έφταναν έως τη θάλασσα. Στο Δασκαλειό υπήρχε μια εγκατάσταση από εργαστήρια μεταλλουργών. Μιλάμε για μια πολιτεία και έναν πολιτισμό που είχε ακολουθήσει μια πορεία εξέλιξης και άκμαζε 2.000 χρόνια πριν από τον Σωκράτη, τον Περικλή, τον Πλάτωνα και τον Σοφοκλή. Ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι;
Ο Μπόιντ μάς υπενθυμίζει ότι ο καθηγητής Ρένφριου εργάζεται επί πενήντα χρόνια έχοντας κυρίαρχο στο μυαλό του το παραπάνω ερώτημα, το οποίο προσπαθεί να απαντήσει με ανασκαφές στην Κέρο, αλλά και σε διάφορες άλλες περιοχές της Ελλάδας. Κι έχει συγκεντρώσει ολοένα και περισσότερες αποδείξεις για το επίπεδο εξέλιξης και τη συνθετότητα αυτής της κοινωνίας, που ήδη από τα χρόνια της κλασικής Αθήνας χανόταν στα όρια του μύθου και της φαντασίας.
«Οι άνθρωποι εκείνου του πολιτισμού ανέδειξαν την Κέρο ως ιερό για το σύνολο των Κυκλάδων. Στην Κέρο γινόταν μια μεγάλη τελετή, αυτό που αποκαλούμε “επίκληση”. Ο θεμελιώδης “μηχανισμός” της επίκλησης ήταν η ιδέα ότι τα τεμάχια ενός αντικειμένου φέρουν την ψυχή του αντικειμένου, του συνολικού αντικειμένου, του όλου. Στο πλαίσιο της τελετής αυτής άνθρωποι από όλες τις Κυκλάδες έσπαγαν μια πήλινη κατασκευή ή ένα άγαλμα. Άφηναν στην Κέρο ένα θραύσμα και μοίραζαν μεταξύ τους τα υπόλοιπα θραύσματα, τα οποία έπαιρναν μαζί τους ο καθένας στους τόπους όπου επέστρεφαν. Με αυτόν τον τρόπο συμμετείχαν στην τελετουργία για την εμπέδωση μιας ενότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που ζούσαν σε εστίες μακρινές. Θεμελίωναν τις νοητές συνδέσεις μιας κοινής ταυτότητας». Η Κέρος ήταν ο βωμός ενότητας και πίστης των ανθρώπων της ευρύτερης περιοχής των Κυκλάδων. Η πίστη εστιαζόταν στις δυνάμεις της φύσης και στις πρωτογενείς μορφές, τον ήλιο, τον άνεμο, τα θαλάσσια κύματα, τη θηλυκή μορφή, που ακόμα δεν είχαν πάρει τη μορφή του ελληνικού πανθέου.
 |
| Οι ανασκαφές έφεραν στην επιφάνεια κεραμικά σκεύη, αλλά και εργαλεία, κοσμήματα και είδη διατροφής. |
Όπως εξηγεί ο Μπόιντ, κάτω από τον βωμό της Κέρου, στο Δασκαλειό, στα εργαστήρια μετάλλου ειδικευμένοι τεχνίτες συγκροτούσαν μια κοινότητα δημιουργών και καταπιάνονταν με περίτεχνες κατασκευές. Κι όλα αυτά μακριά από τους τόπους του σιδήρου και του χαλκού, τη Σέριφο, την Κύθνο και τη Σίφνο. Οι πρώτες ύλες έφταναν έως την Κέρο με πλοιάρια, προδίδοντας ένα εκτεταμένο εμπορικό δίκτυο και αξιοσημείωτες ικανότητες ναυσιπλοΐας. Η τελετή ήταν ο καταλύτης για τη συνάντηση των ανθρώπων, για την εμπέδωση της ιδέας μιας κοινότητας με ενιαία ταυτότητα. Άλλωστε αυτό δεν είναι το νόημα και ο ρόλος των τελετών μέχρι σήμερα – τελετών θρησκευτικών, πολιτικών ή αθλητικών;
Από τις Μυκήνες στο Στόουνχετζ
Ο 49χρονος Μάικλ Μπόιντ γεννήθηκε στη Γλασκώβη, πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στην Αγγλία, σπούδασε στη Γλασκώβη και στο Εδιμβούργο και έζησε στην Αθήνα από το 1993 έως το 2005, όταν εργαζόταν στο British School at Athens. Στη συνέχεια έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ και την τελευταία δεκαετία μετακινήθηκε στο Κέιμπριτζ, όπου απέκτησε, όπως λέει, το μεγάλο προνόμιο να συνεργάζεται με τον καθηγητή Ρένφριου στην Κέρο, «σε ένα από τα πιο σημαντικά πεδία αρχαιολογικής έρευνας στον κόσμο».
Πέρα από το Keros Project, ο Μπόιντ έχει ασχοληθεί με την έρευνα για τις Μυκήνες και μόλις πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο «From Stonehenge to Mycenae: The Challenges of Archaeological Interpretation» («Από το Στόουνζετζ στις Μυκήνες: Οι προκλήσεις της αρχαιολογικής ερμηνείας», εκδ. Bloomsbury), που συνέγραψε με τον καθηγητή Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Σέφιλντ, Τζον Μπάρετ. Μήπως οι συγγραφείς υπονοούν ότι υπήρχε κάποιου είδους επικοινωνία, ένας κοινός κώδικας ανάμεσα στους ανθρώπους που έχτισαν αυτά τα μεγαλιθικά μνημεία στην Ελλάδα και στην Αγγλία; Ο Μπόιντ είναι κι εδώ πολύ προσεκτικός στην απάντησή του, καθώς αντιστέκεται με επιτυχία στα άλματα αρχαιολογικού ενθουσιασμού στα οποία επιχειρεί να τον παρασύρει ένας ευφάνταστος δημοσιογράφος.
«Εκείνο που εξετάζουμε στο βιβλίο αυτό είναι οι αλλαγές που συνέβαιναν στις κοινωνίες κατά την 3η χιλιετία π.Χ., τόσο στην Αγγλία όσο και στην Ελλάδα. Δεν εξετάζουμε αν υπήρχε κάποια σχέση ανάμεσα στα δύο μνημεία, αλλά εστιάζουμε στο γεγονός ότι εκείνη την εποχή πραγματοποιήθηκε η γέννηση της σύγχρονης κοινωνίας. Αυτό συνέβη γιατί άλλαξαν τα μέσα μεταφοράς και κατ’ επέκταση τα μέσα επικοινωνίας των ανθρώπων. Εμφανίστηκαν τεχνολογίες στις μεταφορές που επέτρεπαν την ταχύτερη και πυκνότερη επικοινωνία ανάμεσα σε τόπους που έως τότε δεν είχαν καμία επαφή. Ωστόσο, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και να μην πούμε ότι η επικοινωνία είναι η αιτία του ότι εμφανίστηκαν παντού μεγάλιθοι, γιατί δεν έχουμε τις απαιτούμενες αποδείξεις».
Ο Μπόιντ δεν ισχυρίζεται ότι υπήρχε επαφή ανάμεσα στους δύο τόσο μακρινούς τόπους, τις Μυκήνες και το Στόουνχετζ, που βρίσκεται κοντά στο σημερινό Σόλσμπερι στη νότια Αγγλία, αλλά εμείς, που δεν είμαστε αρχαιολόγοι, δεσμευμένοι από την τήρηση επιστημονικών αρχών, μπορούμε, αν θέλουμε, να τη φανταστούμε. Ναι, δεν έχουν ανακαλυφθεί οι απαραίτητες αποδείξεις για κάτι τέτοιο, ωστόσο η σχεδόν ταυτόχρονη εξάπλωση της μεγαλιθικής αρχιτεκτονικής σε όλη την Ευρώπη υποδεικνύει ενδεχομένως την ύπαρξη αλληλεπιδράσεων μέσα από τους πρώιμους εμπορικούς δρόμους που άνοιξαν οι νέες τεχνολογίες στις μεταφορές. Κατά συνέπεια, αν η «μόδα» της μεγαλιθικής αρχιτεκτονικής δεν εξαπλώθηκε τυχαία στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο, τότε οι αποδείξεις που οι ενθουσιώδεις ερασιτέχνες αρχαιολόγοι επιζητούμε μπορεί να ανακαλυφθούν στο μέλλον από τους έγκριτους επιστήμονες.
«Μέλλον» ήταν άλλωστε για τους ανθρώπους του 1800 και του 1900 οι ανακαλύψεις στην Κέρο των τελευταίων πενήντα ετών, που αλλάζουν τις θεμελιωμένες αντιλήψεις για τον ελληνικό πολιτισμό – που και αυτές ήταν αμφισβητούμενες, μέχρι που εδραιώθηκαν χάρη στις ανασκαφές στις Μυκήνες, στην Κνωσό, αλλά και στην Τροία. Περιττό είναι, βέβαια, να τονίσουμε τη συντριπτική δύναμη του χρόνου, που μπόρεσε να αφανίσει και να μην αφήσει σήμερα παρά μόνο ελάχιστα θραύσματα από μια τέτοια πολιτισμική έξαρση. Μεταλλικές κατασκευές, μαρμάρινα τείχη, ιερά και τελετές στην Κέρο, όλα εξαφανίστηκαν. Μόνο το πνεύμα δεν φθείρεται από τον χρόνο, και έτσι το πνεύμα εκείνης της μακρινής εποχής, αυτό που θα ονομάζαμε «φως της επιστημονικής σκέψης», καθώς διέσχισε τους αιώνες, άλλοτε κρυμμένο και άλλοτε κραταιό, έφτασε ξανά στην Κέρο μέσω Κέιμπριτζ, για να φωτίσει τα μυστικά και τα μυστήρια ενός από τους τόπους όπου πρώτα εκδηλώθηκε: του Αιγαίου της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
 |
| Ένας τοίχος αναμνήσεων από τις ανασκαφές βρίσκεται στον προθάλαμο της έκθεσης. |
Ένας οικισμός 4.500 χρόνια πριν
Τα εξαιρετικά ευρήματα του προγράμματος ανασκαφών στην Κέρο και στο Δασκαλειό παρουσιάζονται σε περιοδική έκθεση στο Πάνω Κουφονήσι.
Μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία, κεραμικά σκεύη, λίθινα εργαλεία, κοσμήματα, στοιχεία διατροφής και άλλα εξαιρετικά και παγκόσμιας σημασίας ευρήματα «ξεκουράζονται» στις προθήκες του παλιού Δημοτικού Σχολείου Πάνω Κουφονησίου, που φιλοξενεί την περιοδική έκθεση «Δες απέναντι, έναν οικισμό στην Κέρο 4.500 χρόνια πριν». Περίμεναν χιλιάδες χρόνια, θαμμένα στη γη της Κέρου και του Δασκαλειού, ώσπου το προσεκτικό χέρι ενός αρχαιολόγου να τα φέρει στην επιφάνεια. Και τώρα, καθαρά και τακτοποιημένα κάτω από το κυκλαδίτικο φως, διηγούνται την ιστορία των ανθρώπων που 4.500 χρόνια πριν ξεκινούσαν από άλλα κυκλαδονήσια για να επισκεφθούν την Κέρο και το Δασκαλειό –που τότε ήταν ενωμένο με το μεγάλο νησί, έχοντας τη θέση του νοτιοδυτικού ακρωτηρίου του–, δημιουργώντας μόνιμους οικισμούς.
Η έκθεση, την επιμέλεια της οποίας έχει ο αρχαιολόγος Στέφανος Κεραμίδας, θα διαρκέσει έως τα τέλη Σεπτεμβρίου, με την ελπίδα να παραταθεί, ώστε όσο το δυνατόν περισσότερα σχολεία από τα γειτονικά νησιά να μπορέσουν να την επισκεφθούν. Προβάλλει αφενός όψεις της ζωής στο νησί, αποδείξεις της μεταλλουργικής δραστηριότητας, της διατροφής, των τελετουργιών, αλλά και πτυχές των ανασκαφικών εργασιών των αρχαιολόγων και των ερευνητών. Είναι η πρώτη φορά που σε παγκόσμιο επίπεδο παρουσιάζονται αποδείξεις της ύπαρξης στην Κέρο και στο Δασκαλειό ενός από τα σημαντικότερα κέντρα πολιτισμού της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στον κόσμο, μιας οργανωμένης και ανεπτυγμένης κοινωνίας περίπου 2.000-2.500 χρόνια πριν από τον μινωικό και τον μυκηναϊκό πολιτισμό.
 |
| Ο θρυλικός αρχαιολόγος Κόλιν Ρένφριου και ο Μάικλ Μπόιντ στην παραλία του Κάτω Κουφονησίου, με φόντο το Δασκαλειό. |
Το έργο ζωής του Κόλιν Ρένφριου
Επικεφαλής των ανασκαφών της Κέρου και αυτού που έγινε γνωστό από το 2006 και μετά ως Cambridge Keros Project είναι ο θρύλος της αρχαιολογίας, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, λόρδος Κόλιν Ρένφριου, με συνδιευθυντές τον δρα Μάικλ Μπόιντ του ίδιου πανεπιστημίου και την Ειρήνη Λεγάκη, αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Είναι πρωί και συναντιόμαστε με την ομάδα των αρχαιολόγων κοντά στην αμμώδη γαλαζοπράσινη παραλία της Άμμου, στη Χώρα του Πάνω Κουφονησίου, με φόντο την Κέρο και το κωνικό νησάκι του Δασκαλειού. Ο καθηγητής μάς διηγείται πώς επισκέφθηκε για πρώτη φορά το νησί το 1963, ως διδακτορικός φοιτητής. «Ο τότε έφορος αρχαιοτήτων μού έδωσε άδεια να ταξιδέψω στις Κυκλάδες και να συλλέξω υλικά από την επιφάνεια», θυμάται. «Κατά τη διάρκεια αυτών των ταξιδιών επισκέφθηκα την Κέρο, που διαπίστωσα ότι ήταν ένα σημαντικό σημείο αρχαιολογικού ενδιαφέροντος».
Δεν διαψεύστηκε και σήμερα αισθάνεται υπερήφανος για όσα η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως. Μένουν φυσικά να απαντηθούν ακόμη πολλά ερωτήματα, όπως επισημαίνει η κ. Εύη Μαργαρίτη του Ερευνητικού Κέντρου Επιστήμης και Τεχνολογίας στην Αρχαιολογία του Ινστιτούτου Κύπρου: «Η ερώτηση-κλειδί στην οποία προσπαθούμε να απαντήσουμε είναι ποιος ήταν ο ρόλος της γεωργίας στη δημιουργία αυτών των προ-αστικών κοινωνιών μέσω της αρχαιοβοτανολογίας, εξετάζοντας υπολείμματα ζώων και κοχυλιών και κάνοντας αναλύσεις στο εργαστήριο».
Ο ρόλος της τεχνολογίας
Η Cosmote από το 2015 φρόντισε για την ενίσχυση του τηλεπικοινωνιακού δικτύου στην περιοχή και πρόσφερε τον απαραίτητο τεχνολογικό εξοπλισμό, ώστε οι αρχαιολόγοι να χρησιμοποιούν την πρωτοποριακή εφαρμογή για την αρχαιολογία «i-dig». Μέσω της εφαρμογής, τα ανασκαφικά δεδομένα και αποτελέσματα εργαστηριακής μελέτης καταγράφονταν στο ίδιο σύστημα, έτσι ώστε κάθε μέλος της ομάδας να έχει άμεση πρόσβαση σε όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο, κάνοντας έτσι την ανασκαφή της Κέρου μία από τις λίγες στον κόσμο «ψηφιακές ανασκαφές». Επιπλέον, παρείχε τον απαιτούμενο τεχνολογικό εξοπλισμό (όπως tablets και 4G pockets WiFi) για τις καθημερινές ανάγκες καταγραφής και τεκμηρίωσης της αρχαιολογικής ομάδας. «Η εμπειρία από τη συμμετοχή μας σε ένα επιστημονικό πρόγραμμα παγκόσμιας σπουδαιότητας ήταν συγκλονιστική. Είναι τιμή μας που στηρίξαμε, με το δίκτυο και τις υποδομές μας, τις έρευνες και το έργο ανασκαφής αυτής της εξαιρετικής ομάδας αρχαιολόγων. Το Πρόγραμμα Ανασκαφών της Κέρου είναι το καλύτερο παράδειγμα του πώς η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας μπορεί να συμβάλει στην ανάδειξη της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς διεθνώς», τόνισε η Executive Director Εταιρικής Επικοινωνίας του Ομίλου ΟΤΕ, Ντέπη Τζιμέα.
Πηγή: Π. Παπαδόπουλος, Μ. Αθανασίου, Καθημερινή
Δεν υπάρχουν σχόλια