Η Παναγία η «Σικελιά» ή «Σικελιώτισσα», ένα από τα τέσσερα κορυφαία βυζαντινά μνημεία της Χίου (Νέα Μονή, Παναγία η «Κρή(ι)να», Άγιο...
Η Παναγία η «Σικελιά» ή «Σικελιώτισσα», ένα από τα τέσσερα κορυφαία βυζαντινά μνημεία της Χίου (Νέα Μονή, Παναγία η «Κρή(ι)να», Άγιοι Απόστολοι Πυργίου) , προκαλεί ενδιαφέρον με την ονοματοδοσία της, ποια θα μπορούσε να είναι δηλαδή η σχέση του μνημείου με το νησί της Σικελίας.
Αυτή η απορία συνέτεινε ώστε η ερευνήτρια κυρία Κάλλη Γουργιώτου να αναζητήσει, να μελετήσει και να διερευνήσει τις πηγές, τις γνωστές χιακές πηγές (Ζολώτας, Κανελλάκης, Αργέντης, Βίος κλπ) και να δημοσιεύσει στην ηλεκτρονική σελίδα https://www.apan.gr/images/taxidiotiko-imerologio/2014/panagia-i-sikelia/panagia-sikelia.pdf, σχετική εργασία, αποσπάσματα της οποίας αναδημοσιεύουμε. Η Παναγία η Σικελιά, κτισμένη μακριά από οικισμούς, στην κορυφή ενός κατάφυτου λόφου με πανοραμική θέα , ανήκει χωροταξικά στο χωριό Έξω Διδύμα και από την βυζαντινή μονή σώζεται σήμερα μόνον ο ναός της Παναγίας, μαζί με ένα τμήμα του περιβόλου, ερείπια κελιών κι ένας μεσαιωνικός πύργος.
Η προέλευση του προσωνυμίου «Σικελιά»
Ο ιστορικός Γ. Ζολώτας πιστεύει ότι πιθανόν προέρχεται από τον όρο «Terra sigillata», δηλαδή χώμα κατάλληλο για την κατασκευή σφραγίδων, δεδομένου ότι κοντά στη μονή υπήρχε ασπρόχρωμος πηλός, κατάλληλος για αυτή τη χρήση . Άλλοι ερευνητές όμως υποστηρίζουν ότι η προσωνυμία οφείλεται είτε σε κάποια Σικελή μοναχή, είτε στο όνομα των κτητόρων που προέρχονταν από την Σικελία, την οποία εγκατέλειψαν το 878 όταν κατελήφθη το νησί από τους Άραβες ή ίσως το 1072, όταν κατελήφθη η Πάνορμος, το σημερινό Παλέρμο, από τους Νορμανδούς. «Υπάρχει τέλος και μία εκδοχή, η οποία είναι η πιο γοητευτική», αναφέρει η κ.Γουργιώτου . Σύμφωνα με αυτή η Παναγία η Σικελιά χτίστηκε από τον Γενουάτη άρχοντα Benedetto Zaccaria, ο οποίος ήταν κύριος της Χίου από το 1304. Αρχικά ο B. Zaccaria είχε σταλεί στην Κωνσταντινούπολη ως πρεσβευτής της Γένοβας, για να διεκδικήσει από τους Βυζαντινούς προνόμια για τους Γενοβέζους εμπόρους. Αργότερα, το 1275, νυμφεύθηκε την αδελφή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου και το 1282 έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διπλωματική επιχείρηση των Βυζαντινών, η οποία, μεταξύ άλλων, συνέβαλε στην εξέγερση των Σικελών εναντίον των Γάλλων κατακτητών του νησιού.
«Σικελικός Εσπερινός»
Η εξέγερση εκείνη, που έμεινε γνωστή στην ιστορία ως «Σικελικός Εσπερινός», έσωσε το Βυζάντιο από την επιβουλή του Καρόλου του Ανδεγαυού (Charles d’Anjou), του υπερφιλόδοξου βασιλέα της Σικελίας, ο οποίος είχε τεθεί επικεφαλής μεγάλου συνασπισμού με στόχο την κατάκτηση της βυζαντινής πρωτεύουσας. Όταν λοιπόν επέστρεψε ο Benedetto Zaccaria στη Χίο, μετά το αίσιο τέλος της σικελικής επιχείρησης, ίσως θέλησε να κτίσει μια εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία για να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του. Είναι πολύ πιθανόν να την ονόμασε Παναγία Σικελιά ή Σικελιώτισσα, είτε σε ανάμνηση της σικελικής του επιτυχίας, είτε διότι ήθελε να στεγάσει κάποια εικόνα που έφερε μαζί του από τη Σικελία. Ίσως να επρόκειτο για τη δυτικότροπη Παναγία την Γαλακτοτροφούσα που υπάρχει στο Ναό. Την εκκλησία πρέπει να την έκτισε πριν από το 1307, χρονολογία του θανάτου του, οπότε η Παναγία η Σικελιά πιθανόν χρησιμοποιήθηκε ως ταφικός ναός. Αν η υπόθεση αυτή είναι σωστή, μπορεί να γίνει με σχετική ακρίβεια η χρονολόγηση της ίδρυσης της Σικελιάς μεταξύ 1282-3 και 1307. Κατά πόσον υπάρχει πραγματική σχέση ανάμεσα σε αυτή τη μικρή αλλά σημαντική βυζαντινή εκκλησία της Χίου με την Σικελία, μένει να αποδειχθεί. «Η εκδοχή αυτή», καταλήγει η συντάκτρια της μελέτης, «μου φάνηκε γοητευτική και αποτέλεσε το έναυσμα για να βυθιστώ στα καλά κρυμμένα μυστικά του παρελθόντος, τότε που όργωναν το Αιγαίο εμπορικά και πειρατικά καράβια, τότε που το Βυζάντιο κινούσε με διπλωματία και επιδεξιότητα τα νήματα της ιστορίας, τότε που η ευγνωμοσύνη έκτιζε εκκλησίες-κομψοτεχνήματα. Ευχαριστώ ιδιαίτερα την ιστορικό Αθηνά Ζαχαρού-Λουτράρη για την πολύτιμη βοήθειά της στη εξερεύνηση αυτής της γοητευτικής terra incognita για μένα, που είναι οι ιστορικές πηγές».
Πηγή: Γ. Ξανθάκης, Πολίτης Χίου
Είναι η δεύτερη φορά μέσα σε λίγες μέρες που βλέπω την συγκεκριμένη ανάρτηση του κυρίου Ξανθάκη από την εφημερίδα Πολίτης της Χίου.
ΑπάντησηΔιαγραφήΜε λύπη μου, για μια ακόμη φορά διαπιστώνω ότι ο καθένας μπορεί να δηλώνει «ερευνητής» και απλώς να αντιγράφει τη δουλειά για την οποία καποιοι αφιέρωσαν χρόνια από τη ζωή τους και πολύ κόπο και αυτή η αντιγραφή να αναπαράγεται ανεξέλεγκτα. Στην προκειμένη περίπτωση, στην μεταπτυχιακή εργασία μου, στο ΑΠΘ το 2000, για την Αρχιτεκτονική της Παναγίας Σικελιάς στη Χίο, διατύπωσα την υπόθεση για την πιθανή σχέση της με τη Σικελία, για τους κτήτορες κλπ. Ενα εκλαϊκευμένο άρθρο δημοσίευσα στο τοπικό περιοδικό Πελλιναιο, από όπου η κ Πόπη Χαλκια Στέφανου αντέγραψε ακριβως τις αποψεις μου και τις δημοσίευσε σε βιβλίο της, χωρις να αναφέρει καν ότι ήταν δικες μου. Προσφατως συναδελφος μου υπέδειξε την ανάρτηση της κ Γουργιωτου σε ηλεκτρονική σελίδα. Η κ Γουργιωτου, στην ανάρτησή της επικαλειται στη βιβλιογραφία το όνομά μου, απο σχετικό άρθρο που δημοσίευσα στα «Βυζαντινά» και την κ Χαλκιά βέβαια που είχε αντιγράψει το ΠΕΛΙΝΝΑΙΟ, παρουσιαζοντας ωστόσο τις υποθεσεις μου γενικά ως μια «γοητευτική εκδοχή», απαξιωντας προφανώς να αναφέρει το όνομα μου. Και τώρα, για μια ακόμη φορά συναδελφος μου έστειλε το άρθρο του κ Ξανθάκη στο blog σας, αν και σε σχόλιό μου στην εφημερίδα που το ανάρτησε του επεσήμανα τα προηγούμενα.
Δεν ξέρω τελικά τι είναι χειρότερο, η κλοπή της πνευματικής ιδιοκτησίας ή το ότι αναπαράγονται ως de facto γεγονότα, απλές υποθέσεις ενός ερευνητή, του οποίου μάλιστα το όνομα δεν αναφέρεται πουθενά;
Νομίζω ότι πολύ εύκολα μπορείτε να επιβεβαιώσετε τα γραφόμενά μου και να πράξετε αυτό που η επιστημονική δεοντολογία απαιτεί.
Σας ευχαριστώ
Άννα Μισαηλιδου
Δρ Αρχαιολόγος Εφορείας Αρχαιοτήτων Χίου