«Locationes Censoriae», οι συμβάσεις που επέτρεψαν την κατασκευή των μεγάλων δημόσιων έργων της Ρώμης

Άποψη της Ρώμης ζωγραφισμένη από τον Oreste Betti το 1906. [Credit: Fondazione Cariplo / Wikimedia Commons] Μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύ...

Άποψη της Ρώμης ζωγραφισμένη από τον Oreste Betti το 1906.
[Credit: Fondazione Cariplo / Wikimedia Commons]

Μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Hungarian Journal of Legal Studies αποκαλύπτει ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες σχετικά με το σύστημα των δημόσιων συμβάσεων στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία, αναδεικνύοντας τη λεπτή αλληλεπίδραση μεταξύ της κρατικής εξουσίας και των ιδιωτικών συμφερόντων κατά τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων της αρχαίας Ρώμης.

Η έρευνα, που διεξήχθη από την Anna Tarwacka του Πανεπιστημίου Cardinal Stefan Wyszynski στη Βαρσοβία, εξετάζει σε βάθος τις λεγόμενες locationes censoriae, δημόσιες συμβάσεις που διαχειρίζονταν οι ρωμαίοι δικαστές για την εκτέλεση δημόσιων έργων και την είσπραξη φόρων. Οι συμβάσεις αυτές, οι οποίες βρίσκονταν στην καρδιά της λειτουργίας του ρωμαϊκού κράτους, αποκαλύπτουν ένα πολύπλοκο πλέγμα σχέσεων μεταξύ δικαστών, συγκλήτου, ιδιωτών εργολάβων και του ρωμαϊκού λαού.

Σύμφωνα με τη μελέτη, οι δικαστές που εκλέγονται κάθε πέντε χρόνια, έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην ανάθεση και την εποπτεία αυτών των συμβάσεων. Είχαν την εξουσία να καθορίζουν τους όρους των συμφωνιών, καθώς και να τις συνάπτουν και να τις εκτελούν εκ μέρους του ρωμαϊκού λαού. Αυτή η πρακτική, η οποία φαίνεται να χρονολογείται από τις πρώτες ημέρες της λογοκριτικής δικαστικής εξουσίας, ήταν απαραίτητη για την αστική και οικονομική ανάπτυξη της Ρώμης.

Η έρευνα αναδεικνύει την ποικιλία των έργων που εκτελούνταν μέσω αυτών των συμβάσεων, από την κατασκευή και την επισκευή δημόσιων κτηρίων έως την είσπραξη φόρων για τη χρήση πλωτών ποταμών, λιμανιών, κήπων, ορυχείων και δημόσιων εκτάσεων. Η κλίμακα αυτών των επιχειρήσεων ήταν τέτοια που, σύμφωνα με τον ιστορικό Πολύβιο, ένα μεγάλο μέρος της ρωμαϊκής κοινωνίας συμμετείχε, είτε ως εργολάβοι, είτε ως εταίροι, είτε ως εγγυητές.

Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πτυχή που αποκαλύπτεται από τη μελέτη είναι η άνοδος των societates publicanorum, των εταιρειών των τελώνων που σχηματίστηκαν από μέλη του ιππικού τάγματος. Αυτές οι συλλογικές οντότητες ήταν καλύτερα εξοπλισμένες για να αντιμετωπίσουν το βάρος της εκπλήρωσης των συμβάσεων από ό,τι οι μεμονωμένοι πολίτες, οδηγώντας στη συσσώρευση πλούτου και πολιτικής εξουσίας από τους ιππείς. Ωστόσο, το σύστημα αυτό είχε και τα μειονεκτήματά του, όπως οι εκμεταλλευτικές πολιτικές στις επαρχίες που εξαθλίωσαν σε μεγάλο βαθμό τις περιοχές αυτές κατά τη διάρκεια της παρακμής της Δημοκρατίας.

Το aerarium, το δημόσιο ταμείο που προέκυπτε από την είσπραξη των φόρων, φυλασσόταν στο ναό του Κρόνου. [Credit: Marcok / Wikimedia Commons]

Το άρθρο εξετάζει τους διάφορους τύπους συμβάσεων που μπορούσαν να συνάπτουν οι δικαστές, συμπεριλαμβανομένων των sarta tecta tuenda locare για τη συντήρηση και επισκευή δημόσιων κτιρίων, opera publica για όλους τους τύπους δημόσιων έργων και vectigalia locare για την είσπραξη φόρων. Ο συγγραφέας σημειώνει ότι υπάρχει κάποια ακαδημαϊκή συζήτηση σχετικά με την ακριβή ερμηνεία ορισμένων από αυτούς τους όρους, όπως η ultro tributa, η οποία θα μπορούσε να αναφέρεται είτε σε κονδύλια που διατέθηκαν στους δικαστές για δημόσιες δαπάνες είτε σε έργα που οι εργολάβοι δεσμεύονταν να εκτελέσουν στη χαμηλότερη δυνατή τιμή.

Μια συναρπαστική πτυχή της διαδικασίας σύναψης συμβάσεων ήταν η δημόσια δημοπρασία, η οποία λάμβανε χώρα παρουσία του ρωμαϊκού λαού. Ένας κήρυκας (praeco) διεξήγαγε τη δημοπρασία μέχρι να οριστεί η τιμή, είτε η υψηλότερη (στην περίπτωση των vectigalia) είτε η χαμηλότερη (για την ultro tributa). Ο επιτυχών πλειοδότης έπρεπε να παράσχει προσωπική και υλική εγγύηση (predibus prediisque) για να διασφαλίσει την εκπλήρωση της σύμβασης.

Η έρευνα παρέχει επίσης πληροφορίες σχετικά με την προστασία των εργολάβων σε αυτό το σύστημα. Ενώ παραδοσιακά δίνεται μεγαλύτερη προσοχή στις συνέπειες για τους εργολάβους που δεν ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους, η μελέτη δείχνει ότι υπήρχαν έμμεσοι μηχανισμοί προστασίας των εργολάβων. Αυτοί θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν τη δυνατότητα διαμαρτυρίας με επίκληση των όρων της σύμβασης, εάν ένας υπάλληλος επέβαλε υπερβολικά αυστηρές απαιτήσεις ή τη δυνατότητα προσφυγής σε σημαίνοντα πρόσωπα για βοήθεια.

Ιδιαίτερη σημασία είχε ο κεντρικός ρόλος που διαδραμάτιζε η Γερουσία στην εποπτεία αυτών των συμβάσεων. Σύμφωνα με τον Πολύβιο, η Σύγκλητος είχε την ανώτατη εξουσία σε όλα τα θέματα που αφορούσαν τις δημόσιες συμβάσεις. Μπορούσε να χορηγεί παρατάσεις, να χαλαρώνει τους όρους της σύμβασης σε περίπτωση ατυχήματος ή ακόμη και να απαλλάσσει εντελώς τον ανάδοχο, εάν η σύμβαση αποδεικνυόταν αδύνατο να εκπληρωθεί.

Η μελέτη παραθέτει διάφορα ιστορικά παραδείγματα που καταδεικνύουν αυτή τη δυναμική. Σε μια περίπτωση, η Σύγκλητος διέταξε την επαναδημοπράτηση των συμβολαίων μετά από παράπονα των τελώνων για τις υπερβολικά υψηλές τιμές που είχαν ορίσει οι δικαστές Cato και Flaccus. Σε ένα άλλο περιστατικό, οι τελώνες, δυσαρεστημένοι με τον αποκλεισμό τους από μια συγκεκριμένη δημοπρασία από τους δικαστές, ζήτησαν πρώτα τη βοήθεια της Συγκλήτου και, ελλείψει αυτής, απευθύνθηκαν σε έναν εκπρόσωπο των πληβείων.

Τα παραδείγματα αυτά αναδεικνύουν το πολύπλοκο δίκτυο συμφερόντων και εξουσιών γύρω από τις locationes censoriae. Μολονότι οι δικαστές διέθεταν ευρείες εξουσίες, δεν λειτουργούσαν σε πολιτικό κενό. Η Σύγκλητος, οι εκπρόσωποι των πληβείων, ακόμη και ο ρωμαϊκός λαός μπορούσαν να επηρεάσουν τη διαδικασία σύναψης δημόσιων συμβάσεων, δημιουργώντας ένα σύστημα ελέγχων και ισορροπιών που, αν και ατελές, προσπαθούσε να συμβιβάσει τα συμφέροντα του κράτους με εκείνα των ιδιωτών εργολάβων.

Η έρευνα προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την αλληλεπίδραση μεταξύ του κράτους και των ιδιωτικών συμφερόντων στην αρχαιότητα. Σε μια εποχή που οι συζητήσεις σχετικά με τις δημόσιες συμβάσεις και την οικονομική ρύθμιση παραμένουν επίκαιρες, αυτή η ιστορική μελέτη παρέχει ένα συναρπαστικό σημείο σύγκρισης, αποκαλύπτοντας τόσο τις ομοιότητες όσο και τις διαφορές μεταξύ των αρχαίων και των σύγχρονων πρακτικών.

Η μελέτη υπογραμμίζει την εκλέπτυνση και την πολυπλοκότητα του ρωμαϊκού διοικητικού συστήματος, αμφισβητώντας τις απλουστευτικές αντιλήψεις για τη διακυβέρνηση στον αρχαίο κόσμο. Οι locationes censoriae αναδεικνύονται ως ένας περίπλοκος μηχανισμός που όχι μόνο διευκόλυνε την εκτέλεση δημόσιων έργων και την είσπραξη φόρων, αλλά χρησίμευε και ως πεδίο διαπραγμάτευσης μεταξύ διαφορετικών πολιτικών και οικονομικών παραγόντων στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Tarwacka, A. (2024). Between coercion and protection. Locationes censoriae in the times of the Roman Republic. Hungarian Journal of Legal Studies, 65(1), 3-17. doi.org/10.1556/2052.2024.00529

Πηγή: LBV Magazine