Η λατρεία του Σαβάζιου και το άγαλμα της Κυβέλης

Ο αφιερωματικός τόμος «Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χαιρώνειας». Αγνωστες όψεις της Χαιρώνειας, της πόλης που γέννησε (κυριολεκτικά) τον Πλούταρχ...

Ο αφιερωματικός τόμος «Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χαιρώνειας».

Αγνωστες όψεις της Χαιρώνειας, της πόλης που γέννησε (κυριολεκτικά) τον Πλούταρχο και (μεταφορικά) τον στρατηλάτη Αλέξανδρο, φωτίζει ο 23ος τόμος του εκδοτικού προγράμματος «Ο Κύκλος των Μουσείων».

Ο ξακουστός δαμαστής αλόγων και γιος του Απόλλωνα, Χαίρων, της έδωσε το όνομά του. Ως Αρνη βρίσκεται ανάμεσα στις πόλεις της Βοιωτίας που συμμετείχαν στον Τρωικό Πόλεμο. Και αν και κατοικήθηκε ήδη από το 6000 π.Χ. από ημινομάδες και υπήρξε παρούσα σε κάθε πτυχή του μύθου και σε κάθε σελίδα της Ιστορίας, ξέφυγε από το φάσμα της λήθης και της ανωνυμίας καθώς στο χώμα της έγιναν δύο σπουδαίες γέννες. Η πρώτη συνδέεται με μία από τις σημαντικότερες μάχες, που πυροδότησαν συγκλονιστικές εξελίξεις. Ηταν εκείνη η πολεμική αντιπαράθεση μεταξύ των Μακεδόνων υπό τον Φίλιππο και των συνασπισμένων δυνάμεων των Βοιωτών, Αθηναίων, Κορινθίων και άλλων, στην οποία έκανε την πρώτη του εμφάνιση ως στρατηγός ο μετέπειτα στρατηλάτης Αλέξανδρος και η οποία έριξε το σπέρμα για να γεννηθεί εν συνεχεία η ελληνιστική οικουμένη.

Η δεύτερη είναι κυριολεκτική, καθώς σε τούτη την πόλη, που βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του βοιωτικού κάμπου, γεννήθηκε ένας από τους σημαντικότερους και πολυγραφότατους ιστορικούς και φιλοσόφους του αρχαίου κόσμου (τα συγγράμματά του υπολογίζονται σε τουλάχιστον 227), ο Πλούταρχος. Είναι η Χαιρώνεια. Και το γεμάτο ενδιαφέρουσες ιστορίες παρελθόν της μαζί με εκείνο των γειτονικών Ορχομενού και Λιβαδειάς, όπως μαρτυρούνται από αγγεία και ειδώλια, μαρμάρινα γλυπτά και αντικείμενα καθημερινής χρήσης, επιγραφές και νομίσματα σε συνδυασμό με τα κατάλοιπα της επώνυμης μάχης του 338 π.Χ. – πολλά εκ των οποίων αδημοσίευτα –, έχουν χωρέσει στο μικρό μουσείο που βρίσκεται στη σκιά του περίφημου Λέοντα, ο οποίος δεσπόζει πάνω από το ταφικό μνημείο των γενναίων Ιερολοχιτών. 

O Λέων, επιτύμβιο μνημείο, τοπόσημο της Χαιρώνειας, το οποίο στήθηκε από τους Θηβαίους στη βόρεια πλευρά του πολυανδρίου του Ιερού Λόχου.

Και είναι αυτό το μουσείο, που ανεγέρθηκε το 1907, στο οποίο είναι αφιερωμένος ο 23ος τόμος του εκδοτικού προγράμματος «Ο Κύκλος των Μουσείων». Ενα εγχείρημα που εμπνεύστηκε ο Βαγγέλης Χρόνης και πραγματοποιείται με την υποστήριξη της Lamda Development, σε επιμέλεια των εκδόσεων Ολκός. Τα κείμενα υπογράφει η προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και αναπληρώτρια προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, Ελενα Κουντούρη, οι φωτογραφίες είναι του Σωκράτη Μαυρομμάτη, ενώ την έκδοση προλογίζει, όπως κάθε χρόνο, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. 

Το θέατρο Οψεις της Χαιρώνειας που δεν είναι αντιληπτές με την πρώτη ματιά στον επισκέπτη φωτίζει τούτη η νέα έκδοση, όπως είναι επί παραδείγματι το θέατρο, που στέκει στο βάθος, πίσω από το μουσείο. Με ευθύγραμμο κοίλον και χωρητικότητα 1.000 θεατών, ανεγέρθηκε ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. και ήταν σε λειτουργία ως το 267 μ.Χ., οπότε και καταστράφηκε από τους Ερούλους.

Η λατρεία του Σαβάζιου – όπως μαρτυρά ένα αναθηματικό ανάγλυφο –, του φρυγικού θεού της βλάστησης και των δούλων, αλλά και του Σαράπιδος, το ιερό του οποίου βρισκόταν ενδεχομένως κάτω από τη σημερινή εκκλησία της Παναγίας, στο κέντρο του σύγχρονου οικισμού της Χαιρώνειας. Το άγαλμα της Κυβέλης, έργο του άγνωστου από άλλες πηγές αθηναίου γλύπτη Ερμεία Ανθεστηρίου και η λατρεία της στη Λιβαδειά, με τους οπαδούς της να αυτομαστιγώνονται και να αυτοευνουχίζονται, σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς. Τα λόγια που φέρεται να φώναξε ο αιχμάλωτος στα χέρια του Φίλιππου μετά τη μάχη της Χαιρώνειας αθηναίος ρήτορας Δημάδης – «Αφού η τύχη σε προόρισε να κάνεις έργα του Αγαμέμνονα, εσύ γιατί την ντροπιάζεις κάνοντας έργα του Θερσίτη;» –, κατηγορώντας τον για μικρόψυχη συμπεριφορά επειδή αρνήθηκε να ταφούν οι αντίπαλοί του, και χάρη στα οποία ο μακεδόνας βασιλιάς άλλαξε γνώμη.

Πήλινο ειδώλιο όρθιας γυναικείας μορφής με τα χέρια διπλωμένα κάτω από το στήθος, γνωστό ως η «θεά της Χαιρώνειας», 6500-5400 π.Χ.
[Credit: Σωκράτης Μαυρομμάτης]

Η πολυκύμαντη ιστορία του Λέοντα που βανδαλίστηκε ήδη από την ύστερη αρχαιότητα, όπως και το γεγονός ότι η Χαιρώνεια δεν έχει συνδεθεί μόνο με τη μάχη του 338 π.Χ., αλλά αποτέλεσε το θέατρο μιας εκ των δύο καθοριστικών μαχών του Α’ Μιθριδατικού Πολέμου (88-84 π.Χ.), όπου ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης ΣΤ’ Ευπάτωρ νικήθηκε από τον ύπατο Λεύκιο Κορνήλιο Σύλλα.

Η ιστορική μάχη

Και πράγματι τα ιστορικά τεκμήρια της περιοχής και το πολυκύμαντο παρελθόν της διασχίζουν τους αιώνες, με εξέχουσα θέση ανάμεσά τους τα υλικά κατάλοιπα της μάχης της Χαιρώνειας του 338 π.Χ., μεταξύ των νοτίων Ελλήνων, Αθηναίων και Θηβαίων κυρίως και του Μακεδονικού βασιλείου υπό την ηγεσία του Φιλίππου Β΄.

Μια μάχη, η οποία σφράγισε τη μετάβαση από την Κλασική στην Ελληνιστική εποχή, καθώς δεν επρόκειτο απλώς για σύγκρουση στρατών αλλά  διαφορετικών κοσμοθεωριών. Με την επίσημη, για πρώτη φορά παρουσία του Αλέξανδρου ως διοικητή του επίλεκτου σώματος των Εταίρων να σηματοδοτεί την αρχή της πολεμικής του δραστηριότητας και των μετέπειτα κατορθωμάτων του.

Ειδώλιο ιστάμενης γυναικείας μορφής με χιτώνα και αραχνοΰφαντο ιμάτιο, τέλος του 4ου – αρχές του 3ου αι. π.Χ. [Credit: Σωκράτης Μαυρομμάτης]

«Την επαύριο της μάχης  η Μακεδονία εγκαθιδρύθηκε στην πολιτική σκακιέρα ως ηγέτιδα δύναμη δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την ελληνιστική οικουμένη», σημειώνει η συγγραφέας του τόμου δρ Έλενα Κουντούρη, προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και αν. προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών. «Τα υλικά κατάλοιπα της μάχης, τμήματα της πολεμικής εξάρτυσης και λίγα προσωπικά και χρηστικά αντικείμενα των νεκρών της μαχλθι με πλείστα άλλα αντιπροσωπευτικά τεκμήρια του πολιτισμικού βίου στις τρεις  σημαντικές πόλεις  φιλοξενούνται στο Μουσείο Χαιρώνειας και σκιαγραφούν την χρονική αλληλουχία των ιστορικών περιόδων» προσθέτει.

Το πολιτιστικό απόθεμα της περιοχής

Πήλινα και γυάλινα σκεύη, λίθινα εργαλεία, ειδώλια, μετάλλινα αντικείμενα, νομίσματα και επιγραφές, που ιχνηλατούν ενδιαφέρουσες πλευρές του δημόσιου και του ιδιωτικού βίου, από την αυγή της Προϊστορίας έως την εκκωφαντική σιωπή του τέλους της Ύστερης Αρχαιότητας εκτίθενται στο μουσείο.

Μαζί και το πλήθος των επιγραφών και των επιτύμβιων στηλών, τεκμήρια που βρίσκονται στον αύλειο χώρο του, φέροντας την ανεξίτηλη πατίνα της φθοράς του χρόνου, που ανακαλεί την ιστορία και τα πάθη τους. Γιατί όλα αυτά «μας βοηθούν να δούμε τον κόσμο με τα μάτια των ανθρώπων που αντιμετώπιζαν την ζωή διαφορετικά από εμάς και κυρίως συγκινούμαστε από την αστείρευτη ανθρώπινη έκφραση, συμπυκνωμένη στις απλές μορφές τους», όπως σημειώνει η κυρία Κουντούρη.

Κύλικα με διακόσμηση του τύπου της «Δυτικής Κλιτύος». Στο άνω μέρος των λαβών επίθετα πλαστικά κισσόφυλλα και φυτική διακόσμηση στο σώμα. 290-275 π.Χ.
[Credit: Σωκράτης Μαυρομμάτης]

Το εξαιρετικά πλούσιο πολιτιστικό απόθεμα της περιοχής περιλαμβάνει  άλλωστε, οικίες και αγρεπαύλεις, δημόσια κτήρια, αγροτικά και αστικά ιερά, θέατρα, οχυρώσεις και νεκροπόλεις, τα οποία, όπως επεξηγεί η αρχαιολόγος ως «ψήγματα πληροφοριών, προστιθέμενα στα ευρήματα μιας αιωνόβιας ανασκαφικής έρευνας  διευρύνουν τις γνώσεις μας για την εν γένει ιστορική και αρχαιολογική φυσιογνωμία της περιοχής».

Με αποτέλεσμα, τόσο το μουσείο όσο και ο τόμος, μέσα από την πλούσια εικονογράφηση και την επιστημονική τεκμηρίωση των κειμένων του να σκιαγραφεί  μία πολυδύναμη εικόνα βάθους χρόνου,  που διατρέχει πολλούς αιώνες από την Προϊστορία έως την Ύστερη Αρχαιότητα.

Η ιστορία του μουσείου

Ένα από τα παλαιότερα επαρχιακά μουσεία –ολοκληρώθηκε το 1907- το Αρχαιολογικό Μουσείο της Χαιρώνειας οφείλει την υπόστασή του σε δύο από τους σημαντικότερους και πρωτοπόρους αρχαιολόγους του 19ου και των αρχών του 2ού  αιώνα, τον Παναγιώτη Σταματάκη και τον  Γεώργιο Σωτηριάδη. Πρώτο μέλημα του Σταματάκη στην Βοιωτία ήταν η καταδίωξη  των αρχαιοκαπήλων,  οι οποίοι είχαν επιφέρει πλήρη λεηλασία την εποχή εκείνη, στις νεκροπόλεις των αρχαίων πόλεων, επιδιδόμενοι στο καταστροφικό του έργο ακόμη και καταμεσήμερο με βασικό στόχο  τις περίφημες «Ταναγραίες», τα υπέροχα γυναικεία ειδώλια, που έκτοτε ως προϊόντα αρχαιοκαπηλίας έχουν διασπαρθεί σ΄όλο τον κόσμο. Ο ίδιος εξάλλου, ανέσκαψε και τον κοινό τάφο των Θηβαίων Ιερολοχιτών και μερίμνησε για την στέγαση των ευρημάτων.

Πήλινη προτομή γυναικείας μορφής από τάφο στη Χαιρώνεια. Στο αριστερό χέρι κρατά ρόδο. 400-375 π.Χ. [Credit: Σωκράτης Μαυρομμάτης]

Η πρώτη έκθεση του μουσείου διοργανώθηκε από τον Σωτηριάδη με εκθέματα από όλες τις ανασκαφές, που διενήργησε και ο ίδιος  στην περιοχή ενώ με την πάροδο του χρόνου συγκεντρώνονταν διαρκώς και περισσότερα ευρήματα.

Μεγάλες ζημιές είχε ωστόσο, το μουσείο από τον σεισμό του 1981, κατάσταση που επιδεινώθηκε με το χρόνο, ώστε να καταστεί το 1995 μη επισκέψιμο. Εν τέλει το κτήριο αποκαταστάθηκε και εκσυγχρονίσθηκε στην δεκαετία του 2010 με πλήρη αναδιοργάνωση του αρχαιολογικού υλικού του.

Σήμερα ο επισκέπτης θα κληθεί να ακολουθήσει μία ιστορική και πολιτισμική διαδρομή στην περιοχή και όχι μόνον μέσα από τα αρχαία εκθέματα αλλά και με εποπτικό υλικό, αναπαραστάσεις παραγωγικών δραστηριοτήτων και πολυμεσική εφαρμογή.

Πήλινο ειδώλιο ιστάμενης γυναικείας μορφής τυλιγμένης σε ιμάτιο, β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. [Credit: Σωκράτης Μαυρομμάτης]

Ο Κύκλος των Μουσείων

«Η έκδοση των τόμων της σειράς  ‘‘Ο Κύκλος των Μουσείων’’ έχει ως στόχο την ανάδειξη γνωστών ή λιγότερο γνωστών, νέων και παλαιότερων μουσείων της χώρας μας. Όλων αυτών των θησαυρών, που συνθέτουν τον εθνικό αρχαιολογικό μας πλούτο», όπως επισήμανε εξάλλου, ο κ. Βαγγέλης Χρόνης, αντιπρόεδρος της LAMDA Development.

Οι τόμοι της σειράς άλλωστε, δεν έχουν εμπορικό χαρακτήρα, αλλά διανέμονται δωρεάν σε αρχαιολογικά τμήματα Πανεπιστημίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, σε αρμόδια τμήματα του υπουργείου Πολιτισμού, σε ξένες Αρχαιολογικές Σχολές και Ινστιτούτα, όπως επίσης και σε επιλεγμένες εγχώριες και διεθνείς βιβλιοθήκες και οργανισμούς.

Να σημειωθεί, ότι ο τόμος εκδόθηκε από τις Εκδόσεις Ολκός με την εκδοτική επιμέλεια της κυρίας Ειρήνης Λούβρου, υπεύθυνης για την τελειότητα του αποτελέσματος. Συνεργάτης στην επιτέλεση του έργου και την άρτια απόδοση της εικόνας των αρχαιοτήτων ο ειδικός φωτογράφος αρχαίων Σωκράτης Μαυρομμάτης.

Η έκδοση είναι διαθέσιμη σε ψηφιακή μορφή, στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα, στην ιστοσελίδα της LAMDA Development.

Πηγή: Μ. Αδαμοπούλου, Τα Νέα, Μ. Θερμού, MonoNews