Τέτη Χατζηνικολάου: Μουσεία με τον σφυγμό της εποχής

«Οι σπουδές (σ.σ. στην Ιταλία) αποτέλεσαν για μένα το σημείο καμπής. Ηλθα σε επαφή, μεταξύ άλλων, με τη μουσειολογία - μουσειογραφία, τις θε...

«Οι σπουδές (σ.σ. στην Ιταλία) αποτέλεσαν για μένα το σημείο καμπής. Ηλθα σε επαφή, μεταξύ άλλων, με τη μουσειολογία - μουσειογραφία, τις θεωρίες συντήρησης των έργων τέχνης, προστασίας και αναστήλωσης των μνημείων. Η Ιταλία της δεκαετίας του ’70 ήταν ένα εργαστήριο ιδεών», λέει η Τέτη Χατζηνικολάου. [Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Εκτός από το πλατύ χαμόγελό της είναι απόλαυση να ακούς τις αφηγήσεις της Τέτης Χατζηνικολάου για το ξεχασμένο ανθρώπινο πρόσωπο της Αθήνας όπου γεννήθηκε, μεγάλωσε και μέχρι σήμερα παραμένει στην ίδια γειτονιά. Πατησίων 63, δίπλα από το σπίτι της Μαρίας Κάλλας, που τότε λειτουργούσε ως σχολή χορού. Λέει ότι το τμήμα από το Πολυτεχνείο μέχρι την πλατεία Αμερικής, αντίθετα με σήμερα, τότε «ήταν το κέντρο της ζωής».

Εδώ τελείωσε το Τοσίτσειο – Αρσάκειο, που τότε βρισκόταν Αχαρνών και Σουρμελή και ο αδελφός της το ιστορικό Β΄ Γυμνάσιο Αρρένων. Το ιατρείο του πατέρα και το σπίτι τους ήταν στην ίδια πολυκατοικία της Πατησίων, στο ύψος της πλατείας Αιγύπτου, στο κέντρο εργαζόταν και η μητέρα, στην Ιονική Τράπεζα.

«Πηγαίναμε με τα πόδια στο παράρτημα του Γαλλικού Ινστιτούτου στα Εξάρχεια, αργότερα στη Σίνα, στο Ινστιτούτο Γκαίτε στην Ομήρου και στη Φειδίου και φυσικά στη γειτονική μας Casa d’ Italia. Η Πατησίων ήταν γεμάτη κινηματογράφους –σήμερα επιβιώνουν μόνο το Αλεξάνδρα και το Αελλώ–, ζαχαροπλαστεία, καταστήματα. Αγαπούσαμε πολύ το σινεμά. Στις προβολές 2 μ.μ.-4 μ.μ. και 4 μ.μ.-6 μ.μ. πηγαίναμε μόνοι μας, συχνά βλέπαμε το έργο δύο φορές. Οι γονείς μάς περίμεναν στην έξοδο. Το ίδιο συνέβαινε και με τις πρωινές μουσικές εκδηλώσεις στα θέατρα Αλάμπρα και Βεάκη στην οδό Στουρνάρη. Τα καλοκαίρι πηγαίναμε εξοχή στα Βριλήσσια στο σπίτι του παππού. Τους άλλους μήνες το Μουσείο, το Πεδίον του Αρεως με το άλσος και το Green Park ήταν η έξοδός μας και η ανερχόμενη τότε Φωκίωνος Νέγρη λίγο πιο πέρα. Λόγω της θέσης του σπιτιού μας βρισκόμασταν στην καρδιά των γεγονότων: διαδηλώσεις, ο Ανένδοτος, η κατάληξη της πορείας ειρήνης του Γρηγόρη Λαμπράκη στο Πάρκο (έμενε κι εκείνος στη γειτονιά), το Πολυτεχνείο αργότερα… Αλλά το κεφάλαιο αυτό είναι μια ολόκληρη ιστορία».

Oι σπουδές

Παρακάμπτοντας την κρυφή επιθυμία του πατέρα της, δεν ακολούθησε την Ιατρική. Η συνομιλήτριά μου αγαπούσε την Ιστορία, τις ξένες γλώσσες, την αρχιτεκτονική, της άρεσε να παρατηρεί τα νεοκλασικά, ιδιαίτερα τις κρυμμένες αυλές τους. Η Φιλοσοφική ήταν φυσικό επακόλουθο. Αριστούχα στο σχολείο μπήκε εύκολα, αποφοίτησε γρήγορα από το τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών, ταξίδεψε πολύ. Μετά τη Μεταπολίτευση συνέχισε με υποτροφία του ιταλικού κράτους στο μεταπτυχιακό τμήμα εξειδίκευσης (Corso di Perfezionamento) στη μεσαιωνική και νεότερη Ιστορία της Τέχνης του Πανεπιστημίου Sapienza. «Οι σπουδές αυτές αποτέλεσαν για μένα το σημείο καμπής. Ηλθα σε επαφή, μεταξύ άλλων, με τη μουσειολογία / μουσειογραφία, τις θεωρίες συντήρησης των έργων τέχνης, προστασίας και αναστήλωσης των μνημείων. Η Ιταλία της δεκαετίας του ’70 ήταν ένα εργαστήριο ιδεών». Τα επόμενα χρόνια συνέχισε με υποτροφίες στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών (Τέχνη και Πολιτισμός) και το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης.

Δεν είναι τυχαίο που ασχολήθηκε με την προστασία των νεότερων μνημείων. Από το 1978 στο υπουργείο Πολιτισμού, τη νεοσύστατη τότε Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού με αρμοδιότητα τα Ιστορικά – Λαογραφικά Μουσεία και τις Συλλογές (1993-1997) και στη συνέχεια διευθύντρια στην ίδια Διεύθυνση, σήμερα Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (1997-2011), είναι μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου Νεοτέρων Μνημείων και του Συμβουλίου Μουσείων του υπουργείου Πολιτισμού, επιστημονική σύμβουλος σε Μουσεία Νεότερου Πολιτισμού, μέλος του Δ.Σ. της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος του ελληνικού τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM). Και είναι πάντα παρούσα στις διεθνείς συναντήσεις των μουσείων στις οποίες εξετάζονται οι νέες προκλήσεις. Μια απ’ αυτές είναι και η τεχνητή νοημοσύνη.

Πόσο θα βοηθήσει στην ανάπτυξη των μουσείων και ποια είναι τα ηθικά διλήμματα; «Είναι ήδη προφανές ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να συμβάλει στην αύξηση της αποτελεσματικότητας σε ζητήματα ανάλυσης δεδομένων, έρευνας κοινού, μάρκετινγκ, βελτίωσης της εμπειρίας του επισκέπτη ή ακόμη και στη μουσειοπαιδαγωγική. Είναι γνωστή η εφαρμογή της σε μουσεία ζωολογίας, όπως στο Κέμπριτζ ή και σε μουσεία τέχνης, όπως το Μουσείο Νταλί στη Φλόριντα. Από την άλλη πλευρά είναι σοβαρά τα ερωτήματα που εγείρονται σχετικά με τις ανακρίβειες στη δημιουργία περιεχομένου, στην ασφάλεια των δεδομένων κ.ά. Επίσης η απουσία του βιώματος, καθώς και η έλλειψη δημιουργικότητας και ενσυναίσθησης, εφόσον δεχόμαστε ότι στο κέντρο της μουσειακής λειτουργίας τοποθετείται πάντοτε ο άνθρωπος».

Η Τέτη Χατζηνικολάου θεωρεί ότι θα χρειαστεί η υιοθέτηση ενός κώδικα δεοντολογίας και επισημαίνει ότι το θέμα της ΑΙ θα απασχολήσει έντονα το ICOM και γενικότερα τη διεθνή μουσειακή κοινότητα στο άμεσο μέλλον. Αναφέρει το ΑΙ4Culture, πλατφόρμα του Network of European Museum Organisations, που δημιουργήθηκε με σκοπό την ενδυνάμωση της ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς με ενσωμάτωση εργαλείων της ΑΙ και προσθέτει ότι τα ελληνικά μουσεία, όπως το Επιγραφικό Μουσείο, το Μουσείο Ηρακλειδών άρχισαν να ασχολούνται με την πολιτιστική χρήση της τεχνητής νοημοσύνης. Και μας θυμίζει την απήχηση της ημερίδας «Homo ex MachinAI».

Ενα καινούργιο μουσείο της πόλης που ξεχωρίζει είναι το Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, που άνοιξε πριν από έναν χρόνο και συγκροτείται από 18 κτίρια στην Πλάκα. Τονίζει ότι είναι «το πρώτο και μοναδικό μέχρι σήμερα κρατικό μουσείο με λαογραφικό προσανατολισμό (έτος ίδρυσης 1918). Η πορεία του ακολούθησε την πορεία του νέου ελληνικού κράτους, αντανακλώντας την εκάστοτε κρατούσα ιδεολογία».

Σε μια χώρα με τόσο πολλά μουσεία, τι λείπει; «Ενα μουσείο κοινωνικών θεμάτων, συγκεκριμένα μουσείο Μετανάστευσης, το οποίο επρόκειτο να γίνει στον Πειραιά. Σκεφτείτε, η Ελλάδα χώρα που έστελνε μετανάστες με καράβια από τον Πειραιά στην Αμερική, γίνεται η ίδια χώρα υποδοχής μεταναστών». Για την περιφέρεια που γέμισε λαογραφικά μουσεία, λέει ότι πρέπει να μας απασχολήσει ότι είναι μη βιώσιμα και ότι «πολλά απ’ αυτά δεν αντανακλούν την ταυτότητα του τόπου τους». Δίνει όμως και μια εικόνα για το τι απασχολεί τους συναδέλφους της στο εξωτερικό: «Eκεί τα μουσεία προβληματίζονται με την κατασπατάληση των πόρων και ήδη συζητούν την επανάχρηση υλικών στις επανεκθέσεις».

Οι προβληματισμοί

Κρίσεις, προσφυγικό, πόλεμοι, πόλωση, τα μουσεία προβληματίζονται για τον ρόλο τους σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει; «Από τη δεκαετία του 1970 τα μουσεία αφουγκράζονται τις ανάγκες της κοινωνίας και ακολουθούν τον σφυγμό της. Από πλευράς του ICOM αυτό αντικατοπτρίζεται τόσο στις πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει με την επεξεργασία βασικών αρχών, τη διαμόρφωση τριετούς στρατηγικού προγράμματος, την οργάνωση συνεδρίων, τη σύμπραξη με άλλους διεθνείς οργανισμούς και με πολλές άλλες δράσεις ευαισθητοποίησης. Μία από αυτές είναι ο εορτασμός της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων για τον οποίο την τελευταία και πλέον δεκαετία επιλέγεται ένα θέμα σχετικό με κοινωνικά ζητήματα αιχμής», λέει η πρόεδρος του ελληνικού τμήματος του ICOM και συνεχίζει ότι αυτή η στροφή προς την κοινωνία αποτυπώθηκε και στον νέο ορισμό του μουσείου που ψηφίστηκε στη γενική συνέλευση του ICOM στην Πράγα το 2022. «Πέρα από τις βασικές μουσειακές λειτουργίες (έρευνα, συλλογή, τεκμηρίωση, συντήρηση, έκθεση κ.λπ.), έννοιες όπως αειφορία, πρόσβαση χωρίς αποκλεισμούς, συμμετοχή των κοινοτήτων περιλαμβάνονται στον νέο ορισμό».

Τα μουσεία θέλουν να προσελκύσουν καινούργιο κοινό και να απευθυνθούν σε ομάδες στο φάσμα του κοινωνικού αποκλεισμού.

Πέρα από τα αρχαία

Αγαπάμε πράγματι περισσότερο τα αρχαιολογικά μουσεία; Εχει αλλάξει η νοοτροπία, διαφωνεί η Τέτη Χατζηνικολάου και εξηγεί ότι για πολύ μεγάλο διάστημα, για λόγους ιστορικούς, η έννοια του μουσείου ταυτίστηκε με τις αρχαιότητες. Aλλωστε ο αρχαιολογικός πλούτος της χώρας, ο εμπλουτισμός των συλλογών με νέα ευρήματα, η ανακαίνιση μουσείων αυξάνουν το ενδιαφέρον του κοινού. Η ίδια χαίρεται όταν βλέπει ουρές στα εκδοτήρια, ακόμη περισσότερο ενδιαφέρουσες εκθέσεις, όπως ξεχωρίζει τη Χαιρώνεια που παρουσιάστηκε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Επισημαίνει ότι τα τελευταία χρόνια το ευρύτερο κοινό «ενδιαφέρεται και για άλλες κατηγορίες: Πινακοθήκες, μουσεία σύγχρονης τέχνης, επιστημών, τεχνολογίας, βιομηχανικά και πολλά άλλα μουσεία με εξειδικευμένο θεματικό περιεχόμενο. Και βέβαια τα ιστορικά μουσεία που παρουσιάζουν πλέον και ζητήματα σύγχρονης Ιστορίας, καθώς και τραυματικά γεγονότα, τη “δύσκολη ιστορία”,τα οποία παρέμεινανγια δεκαετίες στη σιωπή».

Η συνάντηση

Στου «Βλάσση» στα Ιλίσια απολαύσαμε λαχανοντολμάδες, κοτόπουλο με ψητά λαχανικά, μια πράσινη σαλάτα, από ένα ποτήρι κρασί και εσπρέσο στο τέλος. Επέμενε για τον λογαριασμό με επιχείρημα τη γιορτή της και ας μεσολαβούσαν πολλές ημέρες μέχρι τότε. Μίλησε με νοσταλγία για το 1983 που ιδρύθηκε το ελληνικό τμήμα του ICOM, τη διεκδίκηση της επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα από τη Μελίνα Μερκούρη, την πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης το 1985, την ανάπτυξη της μουσειολογίας σε διεθνές επίπεδο, σε συνδυασμό με το κλίμα ανανέωσης της πρώτης περιόδου της Μεταπολίτευσης που, όπως λέει η Τέτη Χατζηνικολάου, «αποτέλεσαν το ιδανικό πλαίσιο για το ξεκίνημα και τα πρώτα βήματα. Από εκεί και πέρα σημασία είχε και η συγκυρία. “Φτιάχνουν οι Ελληνες κυκλώματα και ιστορία οι παρέες”, τραγουδούσε ο Διονύσης Σαββόπουλος εκείνη τη δεκαετία».

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή