Τι οδήγησε στην παρακμή της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας - και τι μπορούμε να μάθουμε από αυτήν;

Μια αναχρονιστική απεικόνιση της μάχης της Νινευή μεταξύ των Βυζαντινών και των Περσών το 627 μ.Χ., ζωγραφισμένη το 1452 από τον Pierro dell...

Μια αναχρονιστική απεικόνιση της μάχης της Νινευή μεταξύ των Βυζαντινών και των Περσών το 627 μ.Χ., ζωγραφισμένη το 1452 από τον Pierro della Francesca. [Credit: Wikimedia Commons, CC BY-NC-ND]

Το γιατί πέφτουν οι αυτοκρατορίες είναι ένα ερώτημα που συναρπάζει πολλούς. Αλλά στην αναζήτηση μιας απάντησης, η φαντασία μπορεί να οργιάσει. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εμφανιστεί προτάσεις που αποδίδουν την άνοδο και την πτώση αρχαίων αυτοκρατοριών, όπως η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, στην κλιματική αλλαγή και στις ασθένειες. Αυτό έχει προκαλέσει συζητήσεις σχετικά με το αν «το 536 μ.Χ. ήταν η χειρότερη χρονιά για να είσαι ζωντανός».

Εκείνη τη χρονιά, μια ηφαιστειακή έκρηξη δημιούργησε ένα πέπλο σκόνης που εμπόδιζε τον ήλιο σε ορισμένες περιοχές του κόσμου. Αυτό, σε συνδυασμό με μια σειρά ηφαιστειακών εκρήξεων κατά την επόμενη δεκαετία, υποστηρίζεται ότι προκάλεσε μείωση της παγκόσμιας θερμοκρασίας. Μεταξύ 541 και 544 μ.Χ., σημειώθηκε επίσης η πρώτη και πιο σοβαρή καταγεγραμμένη εμφάνιση της ιουστινιάνειας πανώλης στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (που αναφέρεται επίσης ως Βυζαντινή Αυτοκρατορία), κατά την οποία πέθαναν εκατομμύρια άνθρωποι.

Μελέτες δείχνουν ότι δεν υπάρχουν γραπτές αποδείξεις για τις επιπτώσεις του πέπλου σκόνης στην ανατολική Μεσόγειο, ενώ υπάρχει εκτεταμένη συζήτηση σχετικά με την έκταση και τη διάρκεια της ιουστινιάνειας πανώλης. Όμως, παρ' όλα αυτά, εξακολουθούν να υπάρχουν πολλοί στην ακαδημαϊκή κοινότητα που υποστηρίζουν ότι οι αλλαγές στο κλίμα και το ξέσπασμα της πανώλης ήταν καταστροφικά για την ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Η έρευνά μας, η οποία δημοσιεύθηκε τον Νοέμβριο, δείχνει ότι οι ισχυρισμοί αυτοί είναι λανθασμένοι. Προέκυψαν από τη χρήση μεμονωμένων ευρημάτων και μικρών περιπτώσεων που προβάλλονται σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Η Ανατολική Ρωμαϊκή ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία έφτασε στη μεγαλύτερη έκτασή της τον 6ο αιώνα. Το ανοιχτό μωβ χρώμα αντιπροσωπεύει τα στρατιωτικά της κέρδη από το 533 έως το 565 μ.Χ., μια περίοδο κατά την οποία η αυτοκρατορία υποτίθεται ότι καταστράφηκε από την κλιματική αλλαγή και την πανούκλα.
[Credit: Simeon Netchev/Εγκυκλοπαίδεια Παγκόσμιας Ιστορίας]

Η χρήση μεγάλων συνόλων δεδομένων από τεράστιες περιοχές που προηγουμένως κυβερνούσε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παρουσιάζει ένα διαφορετικό σενάριο. Τα ευρήματά μας αποκαλύπτουν ότι δεν υπήρξε μείωση τον 6ο αιώνα, αλλά μάλλον ένα νέο ρεκόρ στον πληθυσμό και το εμπόριο στην ανατολική Μεσόγειο.

Χρησιμοποιήσαμε τόσο δεδομένα μικροοικονομικής όσο και μεγάλης κλίμακας από διάφορες χώρες και περιοχές. Τα δεδομένα μικροκλίμακας περιλάμβαναν την εξέταση μικρών περιοχών και την παρουσίαση του πότε σημειώθηκε η μείωση σε αυτή την περιοχή ή τον τόπο. Εξετάστηκαν εκ νέου μελέτες περίπτωσης, όπως η τοποθεσία της αρχαίας πόλης Elusa στη βορειοδυτική έρημο Negev στο σημερινό Ισραήλ.

Προηγούμενες έρευνες υποστήριζαν ότι η περιοχή αυτή παρακμάζει στα μέσα του 6ου αιώνα. Μια εκ νέου ανάλυση του άνθρακα 14, μιας μεθόδου για τον έλεγχο της ηλικίας ενός αντικειμένου από οργανικό υλικό, και των κεραμικών δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν για τη χρονολόγηση της τοποθεσίας έδειξε ότι το συμπέρασμα αυτό ήταν λανθασμένο. Η παρακμή άρχισε μόλις τον 7ο αιώνα.

Τα δεδομένα μεγάλης κλίμακας περιλάμβαναν νέες βάσεις δεδομένων που καταρτίστηκαν με τη χρήση αρχαιολογικών ερευνών, ανασκαφών και ευρημάτων ναυαγίων. Οι βάσεις δεδομένων ερευνών και ανασκαφών, οι οποίες αποτελούνταν από δεκάδες χιλιάδες θέσεις, χρησιμοποιήθηκαν για να χαρτογραφηθούν οι γενικές αλλαγές στο μέγεθος και τον αριθμό των θέσεων για κάθε ιστορική περίοδο.

Η βάση δεδομένων ναυαγίων έδειξε τον αριθμό των ναυαγίων για κάθε μισό αιώνα. Αυτό χρησιμοποιήθηκε για να αναδειχθεί η μεταβολή στον όγκο του ναυτικού εμπορίου.

Αλλαγές στο ναυτικό εμπόριο (150-750 μ.Χ.)

Γράφημα που συγκρίνει το ποσοστό των ναυαγίων σε κάθε μισό αιώνα, επί του συνολικού αριθμού των ναυαγίων στο συγκεκριμένο μισό της Μεσογείου, σύμφωνα με τις βάσεις δεδομένων Harvard και OXREP. Το πορτοκαλί αντιπροσωπεύει τη δυτική Μεσόγειο, το μπλε την ανατολική Μεσόγειο.
[Credit: Lev Cosijns και Haggai Olshanetsky]

Τα αποτελέσματά μας έδειξαν ότι υπάρχει υψηλή συσχέτιση στα αρχαιολογικά αρχεία για πολλές περιοχές, που καλύπτουν το σημερινό Ισραήλ, την Τυνησία, την Ιορδανία, την Κύπρο, την Τουρκία, την Αίγυπτο και την Ελλάδα. Υπήρξε επίσης ισχυρή συσχέτιση μεταξύ των διαφόρων τύπων δεδομένων.

Τόσο οι μικρότερες μελέτες περίπτωσης, όσο και τα μεγαλύτερα σύνολα δεδομένων, έδειξαν ότι δεν υπήρξε μείωση του πληθυσμού ή της οικονομίας στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία του 6ου αιώνα. Στην πραγματικότητα, φαίνεται ότι υπήρξε αύξηση της ευημερίας και της δημογραφίας. Η μείωση σημειώθηκε τον 7ο αιώνα, και έτσι δεν μπορεί να συνδεθεί με την ξαφνική κλιματική αλλαγή ή την πανούκλα που συνέβη περισσότερο από μισό αιώνα πριν.

Φαίνεται ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εισήλθε στον 7ο αιώνα στο απόγειο της δύναμής της. Αλλά οι λανθασμένοι υπολογισμοί των Ρωμαίων και η αποτυχία τους απέναντι στους Πέρσες αντιπάλους τους έφεραν ολόκληρη την περιοχή σε μια καθοδική πορεία. Αυτό άφησε τις δύο αυτοκρατορίες αδύναμες και επέτρεψε την άνοδο του Ισλάμ.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξε αλλαγή του κλίματος κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σε ορισμένες περιοχές του κόσμου. Για παράδειγμα, υπήρξε μια ορατή αλλαγή στον υλικό πολιτισμό και μια γενική παρακμή και εγκατάλειψη χώρων σε ολόκληρη τη Σκανδιναβία στα μέσα του 6ου αιώνα, όπου αυτή η αλλαγή του κλίματος ήταν πιο εκτεταμένη.

Και η σημερινή κλιματική κρίση είναι έτοιμη να επιφέρει πολύ μεγαλύτερες αλλαγές από αυτές που παρατηρήθηκαν στο παρελθόν. Η απότομη απόκλιση από τις ιστορικές περιβαλλοντικές διακυμάνσεις έχει τη δύναμη να αλλάξει ανεπανόρθωτα τον κόσμο όπως τον ξέρουμε.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Olshanetsky, Haggai and Cosijns, Lev. Challenging the Significance of the LALIA and the Justinianic Plague: A Reanalysis of the Archaeological Record, Klio, vol. 106, no. 2, 2024, pp. 721-759. https://doi.org/10.1515/klio-2023-0031

Πηγή: Lev Cosijns, Haggai Olshanetsky, The Conservator