Μυστηριώδεις μεσαιωνικοί δίσκοι που βρέθηκαν στην Ουκρανία είναι ηλιακές πυξίδες που χρησιμοποιήθηκαν από τους Βίκινγκς για προσανατολισμό

Ο δίσκος του πυροφυλλιτικού σχιστόλιθου από το Listven της Ουκρανίας. [Credit: O. Veremeychyk] Μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε από τις...

Ο δίσκος του πυροφυλλιτικού σχιστόλιθου από το Listven της Ουκρανίας.
[Credit: O. Veremeychyk]

Μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε από τις επιστήμονες Olena Veremeychyk και Olga Antowska-Gorączniak αναλύει την πιθανή λειτουργία των δίσκων πυροφυλλίτη που βρέθηκαν στη νότια Ουκρανία. 

Αυτά τα μεσαιωνικά τεχνουργήματα μπορεί να χρησίμευαν ως εργαλεία, τελετουργικά αντικείμενα ή ακόμη και ως προηγμένα όργανα πλοήγησης. Η σημασία αυτής της μελέτης δεν έγκειται μόνο στα φυσικά ευρήματα αλλά και στις πολιτιστικές και τεχνολογικές επιπτώσεις που θέτουν για τις κοινότητες της εποχής.

Ο πυροφυλλίτης, μια πέτρα με αποχρώσεις που κυμαίνονται από ανοιχτό ροζ έως μωβ, έχει καταγραφεί ευρέως στην περιοχή Ovruch της Ουκρανίας. Η ευπλαστότητά του τον καθιστούσε ιδανικό για τη δημιουργία διαφόρων αντικειμένων, όπως πέτρες ακονίσματος, καλούπια, εικόνες και οι εν λόγω δίσκοι, διακοσμημένοι με ομόκεντρους δακτυλίους και ακτινωτές γραμμές, που εγείρουν ερωτήματα σχετικά με την αρχική τους λειτουργία.

Ο δίσκος του πυροφυλλιτικού σχιστόλιθου από το Liubech, το Castle Hill, Ουκρανία. [Credit: O. Veremeychyk]

Μέσω ακριβών μετρήσεων και ανάλυσης της επιφάνειας, οι ερευνητές εντόπισαν οκτώ δίσκους από βασικούς οικισμούς όπως το Κίεβο, το Λίστβεν και το Λιούμπεχ. Χρονολογούνται από τον 12ο και 13ο αιώνα, μια περίοδο που σημαδεύτηκε από έντονες πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των κατοίκων της Ρωσίας και των Σκανδιναβών εμπόρων, οι οποίοι σύχναζαν στη διαδρομή του ποταμού «Βαράγγοι προς Έλληνες».

Οι αρχικές ερμηνείες αυτών των δίσκων κυμαίνονταν από χρηστικά εργαλεία έως τελετουργικά αντικείμενα. Ορισμένοι ειδικοί τους θεώρησαν ημερολόγια, με βάση τις ακτινικές διαιρέσεις που μπορεί να αντιπροσωπεύουν τους μήνες του έτους. Άλλοι πρότειναν ότι θα μπορούσαν να είναι ακονιστήρια βελόνων, πέτρες στίλβωσης ή ακόμη και τμήματα χειροκίνητων τρυπανιών που χρησιμοποιούνταν στην κατασκευή κοσμημάτων.

Ωστόσο, μια πιο πρόσφατη προσέγγιση προτείνει ότι τουλάχιστον ορισμένοι από αυτούς τους δίσκους μπορεί να ήταν ηλιακές πυξίδες, όργανα που χρησιμοποιούσαν οι Βίκινγκς πλοηγοί για να προσανατολίζονται κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους. Η υπόθεση αυτή βασίζεται στην ομοιότητα μεταξύ των δίσκων πυροφυλλίτη και άλλων αντικειμένων που αναγνωρίστηκαν ως πυξίδες σε περιοχές όπως η Γροιλανδία και η Βαλτική Θάλασσα.

Οι δίσκοι που έχουν αναγνωριστεί μέχρι σήμερα: ξύλινοι, πέτρινοι και από οστό φάλαινας. [Credit: O. Antowska-Gorączniak]

Η ιδέα των ηλιακών πυξίδων των Βίκινγκς δεν είναι καινούργια, αλλά παραμένει αντικείμενο συζήτησης. Αυτά τα όργανα, τα οποία συνδύαζαν έναν γνώμονα (ένα ραβδί που ρίχνει σκιές) και ένα πίνακα με συγκεκριμένα σημάδια, επέτρεπαν στους πλοηγούς να καθορίζουν την κατεύθυνση και το γεωγραφικό πλάτος με βάση τη θέση του ήλιου. Αν και δεν έχουν βρεθεί γνώμονες μαζί με τους δίσκους πυροφυλλίτη, τα σκαλισμένα μοτίβα στους δίσκους υποδηλώνουν ότι μπορεί να εξυπηρετούσαν παρόμοια λειτουργία.

Στα ιστορικά παραδείγματα περιλαμβάνονται ξύλινοι δίσκοι που ανακαλύφθηκαν στη Γροιλανδία και την Πολωνία, καθώς και οστέινα αντικείμενα που βρέθηκαν σε σκανδιναβικούς οικισμούς. Τα αντικείμενα αυτά μοιράζονται ομοιότητες στο μέγεθος και τον σχεδιασμό με τους δίσκους πυροφυλλίτη, ενισχύοντας την πιθανότητα ότι θα μπορούσαν επίσης να έχουν χρησιμοποιηθεί ως όργανα πλοήγησης.

Παρά τις ομοιότητες, οι δίσκοι από πυροφυλλίτη στερούνται ορισμένων χαρακτηριστικών που χαρακτηρίζουν τις ηλιακές πυξίδες, όπως οι μόνιμες γνωμικές γραμμές που υποδεικνύουν τις ισημερίες και τα ηλιοστάσια. Η απουσία αυτή έχει οδηγήσει τους ερευνητές να εξετάσουν την πιθανότητα τα σημάδια αυτά να εφαρμόζονταν προσωρινά με υλικά όπως κάρβουνο ή κιμωλία.

Επιπλέον, οι δίσκοι παρουσιάζουν διαφορές στο μέγεθος και τον σχεδιασμό που θα μπορούσαν να αντανακλούν περιφερειακές παραλλαγές ή εξελίξεις στη χρήση τους. Για παράδειγμα, οι δίσκοι από το Wolin (Πολωνία) και τη Γροιλανδία έχουν παρόμοιες διαμέτρους με εκείνους από τη Rus, αλλά οι κεντρικές οπές τους είναι μικρότερες, γεγονός που μπορεί να υποδηλώνει διαφορές στις μεθόδους κατασκευής ή στις πρακτικές εφαρμογές.

Η ανακάλυψη αυτών των δίσκων σε καίρια σημεία κατά μήκος της εμπορικής διαδρομής μεταξύ των Βαράγγων και των Ελλήνων υποδηλώνει ότι οι τοπικές κοινότητες μπορεί να υιοθέτησαν και να προσάρμοσαν σκανδιναβικές τεχνολογίες. Οι συγγραφείς της μελέτης τάσσονται υπέρ περαιτέρω πειραμάτων και εργαστηριακών αναλύσεων για να επιβεβαιώσουν τις λειτουργίες αυτών των αντικειμένων και να ρίξουν φως στο ρόλο τους στην ιστορία της ναυσιπλοΐας και της χειροτεχνίας.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Veremeychyk, O., & Antowska-Gorączniak, O. (2024). New medieval sun compasses? The problem of the function of stone disks from southern Rus’. Sprawozdania Archeologiczne, 76(2), 383–398. doi.org/10.23858/SA/76.2024.2.3290

Πηγή: LBV Magazine