Παιδικές και εφηβικές φωνές από τη ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη

[Credit: Αλέξανδρος Αβραμίδης, Θεσσαλονικέων Πόλις] Η Θεσσαλονικιά ερευνήτρια Αλεξάνδρα Σιδερίδου ρίχνει φως στη ζωή και τον πόνο της απώλει...

ΥΠΠΟ: Αποκαθίστανται το Υπασπιστήριο και το συγκρότημα του Χοιροστασίου, στο Τατόι

Παιδικές και εφηβικές φωνές από τη ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη

[Credit: Αλέξανδρος Αβραμίδης, Θεσσαλονικέων Πόλις]

Η Θεσσαλονικιά ερευνήτρια Αλεξάνδρα Σιδερίδου ρίχνει φως στη ζωή και τον πόνο της απώλειας παιδιών και εφήβων της ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης μεταξύ του 1ου και των αρχών του 4ου αιώνα μ.Χ. Ανακαλύπτει τα ίχνη τους ανάμεσα στα αρχαία μνημεία της πόλης, από το αίθριο των ανακτόρων και γύρω από την Αψίδα του Γαλερίου, μέχρι τη Ρωμαϊκή αγορά και τις περίφημες «Μαγεμένες».

Η φιλόλογος και ερευνήτρια στο Université Rennes 2 μελέτησε 124 επιγραφές που αφορούν παιδιά, 49 ταφές και ταφικά σύνολα, καθώς και 34 ανάγλυφα και ολόγλυφα αγάλματα, ανασυνθέτοντας τη ζωή των ελεύθερων και υπόδουλων παιδιών στη ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας.

Το έργο της, καρπός επτά ετών έρευνας, αποτελεί τη διδακτορική της διατριβή με τίτλο Το παιδί στην Κάτω Μακεδονία. Μαρτυρίες από γραπτές και εικονογραφικές πηγές (Βέροια, Θεσσαλονίκη και τα περίχωρά τους, 1ος-4ος αι. μ.Χ.). Τα επιτύμβια μνημεία των παιδιών στη ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τους μικρούς κατοίκους της πόλης από τον 1ο έως τις αρχές του 4ου αι. μ.Χ.

Παιδικές ζωές χαραγμένες στην πέτρα

Η έρευνα επικεντρώνεται στις διαφορετικές εκφάνσεις της ζωής και του θανάτου παιδιών διαφορετικών ηλικιών, φύλου και καταγωγής, από τη γέννηση έως και τα 20 τους χρόνια.

Η Αλεξάνδρα Σιδερίδου παραθέτει δύο ιστορίες κοριτσιών, όπως τις ανακάλυψε χαραγμένες σε επιγραφές, τη μία μια μαρμάρινη σαρκοφάγο.

Μεγέθιν: ένα κορίτσι στις πύλες του Άδη

Σε μία από αυτές, αναφέρεται η Μεγέθιν, ένα νεαρό κορίτσι 15 ετών που πέθανε παρθένος, πριν διαβεί το νυφικό θάλαμο, όπως αναφέρεται στην επιγραφή, και ανήκε σε ανώτατη οικονομική τάξη. Η επιγραφή μαρτυρά τον πόνο της οικογένειάς της, θρηνεί το γεγονός ότι δεν πρόλαβε να παντρευτεί και ότι η μοίρα την άρπαξε και την οδήγησε στις πύλες του Άδη.

Νίκη: ένα βρέφος προς πώληση

Σε άλλη επιγραφή που βρέθηκε στη Σκύδρα, διασώζεται η ιστορία της Νίκης, μιας νεαρής δούλης, μόλις δύο μηνών, πιθανώς γεννημένη από τη δούλα μητέρα της στον οίκο του ιδιοκτήτη της, προτού πουληθεί σε νέο ιδιοκτήτη σε τόσο μικρή ηλικία…

Δούλοι, απελεύθεροι Ρωμαίοι πολίτες

Έπειτα από μια δεκαετία στη Γαλλία, η Αλεξάνδρα Σιδερίδου επέστρεψε εν μέσω κορονοϊού στη γενέτειρά της, τη Θεσσαλονίκη, γεμάτη όρεξη να μεταδώσει την αγάπη της για την αρχαιολογία και την ιστορία, εργαζόμενη παράλληλα ως καθηγήτρια σε γυμνάσιο της πόλης.

Σε μια προσπάθεια να αναλύσει την κοινωνική διαστρωμάτωση της Θεσσαλονίκης αλλά και της Βέροιας (δούλοι, απελεύθεροι, Ρωμαίοι πολίτες), κατέγραψε πάνω από 400 ονόματα παιδιών και εφήβων. Διαπίστωσε ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά παιδικής θνησιμότητας, με πιο συχνές ηλικίες θανάτου τα 12 έως 15 έτη.

Μελέτησε επίσης επιτύμβιες επιγραφές που έδιναν παρηγοριά στους γονείς, οι οποίοι πίστευαν στη μεταθανάτια ζωή των παιδιών τους στον Άδη.

Όσο για τα παιδιά δούλους, αυτά δεν γνώριζαν ούτε παιδική ηλικία ούτε εφηβεία. Κανένας τέτοιος διαχωρισμός δεν γίνεται μέσα από τις επιγραφές που μελετήθηκαν, ενώ σε πολλές περιπτώσεις χαρακτηρίζονται απλά ως «σώματα», ανεξάρτητα από την ηλικία ή το φύλο τους.

Ο θησαυρός των ταφικών μνημείων του μετρό

Η συνάντηση με την Αλεξάνδρα έγινε στη στάση Αγία Σοφία του μετρό Θεσσαλονίκης καθώς, κατά τη διάρκεια των εργασιών ολόκληρης της γραμμής, βρέθηκαν πάνω από 3.000 τάφοι που ακόμη δεν έχουν μελετηθεί.

Η ερευνήτρια στη στάση Αγία Σοφία του μετρό. 
[Credit: Αλέξανδρος Αβραμίδης, Θεσσαλονικέων Πόλις]

«Σίγουρα ανάμεσά τους θα βρίσκονται και παιδιά, τα οποία έζησαν κατά τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες. Γνωρίζουμε ότι θάβονταν στους ίδιους χώρους με τους ενηλίκους. Αναμένουμε λοιπόν τι θα προκύψει από τα στοιχεία, στα οποία θα ήθελα πάρα πολύ να έχω πρόσβαση και να συμβάλω με τις γνώσεις μου», τονίζει η ερευνήτρια.

Η κοινωνική θέση των παιδιών και η σκληρή μοίρα των δούλων

Τα παιδιά της περιόδου εκείνης χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες:

• Ελεύθερα παιδιά, που γεννήθηκαν από ελεύθερες οικογένειες.
• Παιδιά απελεύθερων, των οποίων οι γονείς ήταν δούλοι που κάποια στιγμή απελευθερώθηκαν.
• Παιδιά δούλοι, που συχνά αναφέρονται απλώς ως «σώματα», ως περιουσιακά στοιχεία.

«Το παιδί στη Θεσσαλονίκη, το ελεύθερο και το απελεύθερο των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, είχε μια καλή ζωή, γιατί η πόλη, ειδικά τον 3ο αιώνα, ήταν το διοικητικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο της ρωμαϊκής Μακεδονίας. Τα παιδιά-δούλοι, τα περισσότερα μακεδονικής καταγωγής, ζούσαν συνήθως με τη μητέρα ή και τα αδέρφια τους στο σπίτι του ιδιοκτήτη τους. Υποθέτουμε ότι συμμετείχαν στις δουλειές του σπιτιού, ενώ σε πολλές επιγραφές βλέπουμε ότι ήταν αφιερωμένα σε θεότητες. Οι ιδιοκτήτες τους, δηλαδή, έκαναν τάμα σε κάποια θεότητα, και σε αντάλλαγμα ο δούλος τους πιθανώς βοηθούσε στις δουλειές στο ιερό». 

Ο νεαρός Νεικαγόρας παρουσιάζεται με τη μορφή του θεού Έρωτα. Έφυγε στον Άδη σε ηλικία 15 ετών, προκαλώντας «στοναχάς και δάκρυ» (θρήνο και δάκρυα) στους γονείς του. [Credit: Ανάρτηση της ερευνήτριας στο Facebook στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης).

Ο Καλόκαιρος και η Κοπρία

Τα ονόματα των παιδιών συνδέονται με την ιστορία της Μακεδονίας (Αντίγονος), προέρχονται από θεούς (Αφροδείσιος), συνδέονται με τη μυθολογία (Ηρακλέων), με τη νίκη και τον πόλεμο (Νικηφόρος), με τις εποχές (Καλόκαιρος), με ονόματα ζώων (Λέων).

Υπήρχαν όμως και τα λεγόμενα «κοπρώνυμα», που μπορεί να ακούγονταν αστεία σε όσους δεν κατάγονταν από τη Μακεδονία.

«Εχουμε την περίπτωση της Κοπρίας, μιας Μακεδόνισσας, στην επιτύμβια επιγραφή της οποίας αναγράφεται: “οι γονείς μου με ονόμασαν έτσι, και να μην με κατηγορήσει κανείς γι’ αυτό”. Συμπεραίνουμε ότι το όνομά της προκάλεσε κάποιου είδους παρενόχληση, εξ ου και η ανάγκη της διευκρίνισης στην επιγραφή» λέει η δρ. Σιδερίδου.

Επιτύμβια στήλη στο Αρχαιολογικό μουσείο Βέροιας με την εικόνα 17χρονου μονομάχου και περιγραφή της επιγραφής του: Ο Σουλπίκις, πέθανε στο άνθος της νιότης του, μόλις 17 χρονών στη Βέροια τον 3ο αι., πριν γνωρίσει τη δόξα. Πέθανε κατά τη διάρκεια μιας μονομαχίας και, γνωρίζοντας την αβεβαιότητα του επαγγέλματός του, εμπιστεύτηκε τα χρήματα της ανέγερσης της επιτύμβιας στήλης του από μάρμαρο, ακριβή για τα δεδομένα της εποχής, σε δύο αγαπημένα του πρόσωπα, τη Μεδία και τον Ιειουλιανό! [Credit: Αλεξάνδρα Σιδερίδου]

Η θλίψη στις επιτύμβιες επιγραφές

Τα επιτύμβιες επιγραφές παιδιών άνω των 10 ετών αποκαλύπτουν τον βαθύ πόνο της απώλειας και τη στενή σχέση ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας.

Η παρηγοριά για τους γονείς, χαραγμένη και αυτή στα επιτύμβια μνημεία, πηγάζει από την πίστη στη μεταθανάτια ζωή των παιδιών τους, συχνά υπό την προστασία κάποιου θεού.

«Η ιδιαιτερότητα στη ρωμαϊκή περίοδο είναι ότι η οικογένεια στο επιτάφιο μνημείο εικονίζεται ολόκληρη, γονείς και παιδιά, ζώντες και νεκροί, ακόμα κι αν δεν έχουν πεθάνει όλοι. Πρέπει όμως να μείνει στην αιωνιότητα αυτό που έλεγαν οι Ρωμαίοι gens, η γενιά». 

Πηγή: Ν. Καραθάνου, Θεσσαλονικέων Πόλις