Από το πλοίο του Θησέα στο σήμερα – Τα μυστικά της αρχαίας ναυπήγησης

Κατά τη διάρκεια της πρώτης δοκιμής στη θάλασσα, στον νότιο λιμένα της Χαλκίδας. «Ο,τι ονειρευτήκαμε έγινε πραγματικότητα στον πιο ολοκληρωμ...

Κατά τη διάρκεια της πρώτης δοκιμής στη θάλασσα, στον νότιο λιμένα της Χαλκίδας. «Ο,τι ονειρευτήκαμε έγινε πραγματικότητα στον πιο ολοκληρωμένο βαθμό» λέει ο Νικόλας Βλαβιανός. [Credit:ΝΙΚΟΛΑΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ]

Με αφορμή τη δυνατότητα να συμμετάσχει κανείς στην αρματωσιά ενός παραδοσιακού σκαριού, μιλήσαμε με τον Νικόλα Βλαβιανό - εμπνευστή και κατασκευαστή αντιγράφου σκάφους που αρμένιζε στο Αιγαίο πριν από 200 χρόνια - για την αρχαία τέχνη της ναυπήγησης ξύλινων πλεουμένων.

Με τον Νικόλα Βλαβιανό, γεννημένο στην Αθήνα το 1957, εμπειροτέχνη ναυπηγό, και που παρότι έχει ναυπηγήσει μερικά επιτυχημένα σκαριά, δεν θεωρεί τον εαυτό του «καραβομαραγκό», η συζήτηση, σε ένα διάλειμμα της δουλειάς του, σχετικά με τη ναυπήγηση ξύλινων σκαφών, γρήγορα θα φθάσει και σε ένα από τα αγαπημένα του θέματα. Αυτό που θίγει ο Πλούταρχος σχετικά με το πλοίο του Θησέα.

Οπως εξιστορεί στο βιβλίο του «Θησέας, στίχοι 46-119», ο γιος και διάδοχος του βασιλιά της Αθήνας Αιγέα πήγε στην Κρήτη με κάποιο πλοίο, σκότωσε τον Μινώταυρο και έσωσε τα δεκατέσσερα παιδιά από την Αθήνα που προορίζονταν για θυσία. Για να τον τιμήσουν οι Αθηναίοι, διατήρησαν το πλοίο του στο λιμάνι, αλλάζοντας κάθε κομμάτι που φθειρόταν με ένα καινούργιο αλλά ολόιδιο.

Με το πέρασμα των ετών όλα τα αρχικά κομμάτια είχαν πια αντικατασταθεί και διατηρήθηκε από τους Αθηναίους μέχρι την εποχή του Δημητρίου του Φαληρέως (κυβέρνησε το διάστημα 317-307 π.Χ.), όταν και είχαν αλλάξει κάθε σάπιο ξύλο με άλλο καινούργιο αλλά ολόιδιο. Από τότε απασχολούσε φιλοσόφους και μη το ερώτημα: Είναι αυτό το πλοίο του Θησέα;

Και είναι μια αγαπημένη αναφορά του συνομιλητή μας διότι εδώ και πολλά χρόνια έχει θέσει ερωτήματα που δύσκολα μπορούν να απαντηθούν με τις συνθήκες που επικρατούν στην Ελλάδα.

Η αρχή της ναυπήγησης ξεκινά από τη μεταφορά των διαστάσεων από το σχέδιο των ναυπηγικών γραμμών στο «πινακάκι» για τον σχεδιασμό σε φυσικό μέγεθος στη «σάλα». Ο Ν. Βλαβιανός επί το έργον.

Αυθαιρεσιών το ανάγνωσμα

«Με ποια κριτήρια λέμε ότι εξελίσσεται η παραδοσιακή ναυπηγική στην Ελλάδα;» ρωτάει ο κ. Βλαβιανός. «Αναφέρουν  ότι η παράδοση εξελίσσεται και διαμορφώνεται. Η παράδοση όμως δεν είναι συνήθεια και μόδα, ούτε και η παραδοσιακή ναυπηγική στην Ελλάδα. Και μάλιστα όταν δεν υπάρχουν καν προδιαγραφές ή ελάχιστες απαιτήσεις για τη ναυπήγηση, μετασκευή και τον χαρακτηρισμό του ως παραδοσιακού ή ιστορικού, ενός ξύλινου σκάφους. Παρ’ όλες τις όσες (αυθαίρετες;) τροποποιήσεις, όπως είναι ο αταίριαστος εξαρτισμός του, οι υπερκατασκευές αλλά και η αλλαγή της χρήσης του, π.χ. από ψαράδικο σε τουριστικό, εντάσσεται στο νηολόγιο. Κάτι το οποίο ναυπηγικά δεν στέκει. Κάποιοι επικαλούνται τη Χάρτα της Βαρκελώνης», λέει, «αλλά ποιος έχει κατανοήσει το τι αναφέρει;».

Εδώ εμφανίζει ο συνομιλητής μας και το ομοιόθετο με το πλοίο του Θησέα δίλημμα: Οταν βγήκε η οδηγία της Ευρωπαϊκής Ενωσης για ελάττωση των αλιευτικών σκαφών κάθε χώρας, με κίνητρο την προείσπραξη του τριπλάσιου(!) της αξίας του αλιευτικού πλοίου και υποχρέωση την κατάθεση της αδείας του και καταστροφή του, ποιο ακριβώς σκάφος καταστρεφόταν; Ερχόμενο από ποια παράδοση;

Τα 30 τελευταία χρόνια, εκείνος μαζί με την ομάδα του συλλόγου Πρωτέας, ασχολείται με τη διάσωση και διατήρηση της ναυτικής κληρονομιάς και με τη ναυπήγηση ενός σκάφους με ρίζες τουλάχιστον από την εποχή  της Τουρκοκρατίας. Το σκάφος εκτελούσε καταδρομικές αποστολές κατά του εχθρού αλλά και λαθρεμπόριο στο Αιγαίο. Είναι σε σχέδια ενός γάλλου αντιναυάρχου, του Παρίς (Parish) από το 1835 με βάση ένα σκάφος που είχαν αιχμαλωτίσει οι Τούρκοι.

Στο εργαστήριο-ναυπηγείο όπου έγιναν οι εργασίες του σκαρώματος (ναυπήγηση) της γάστρας. Σε αυτή τη φάση έχει ολοκληρωθεί το πέτσωμα και το καλαφάτισμα.

«Μέδων-Πλειόνη»

Σε πρώτη προσέγγιση ο τρόπος ναυπήγησης του πλοίου αυτού με το όνομα «Μέδων-Πλειόνη», με μήκος 13 μέτρα, εκτόπισμα 10,7 τόνους, από μια ομάδα ενθουσιωδών εθελοντών και ψυχή και σχεδιαστή της ομάδας τον συνομιλητή μας, φαίνεται να είναι ακραία εμπειρικός, χωρίς καμία χρήση υπολογιστή,  ψηφιακών σχεδίων και υδροδυναμικών προσομοιώσεων. Πρόκειται δηλαδή για μια εντελώς ανιμιστική προσέγγιση ενός σκάφους (παμ)παλαιού σχεδιασμού;

Η απάντηση είναι όχι. Οπως εξηγεί, «τα σχεδιαστικά προγράμματα στους υπολογιστές παρέχουν μεγάλη βοήθεια σήμερα στον κατασκευαστικό κλάδο. Είναι ένα εργαλείο το οποίο στη ναυπηγική δίνει απίστευτες δυνατότητες. Θεωρώ όμως πως στην παραδοσιακή ναυπηγική η χρήση του είναι περιορισμένη διότι τα μοντέλα υπάρχουν και έχουν μελετηθεί πολύ πριν από εμάς. Δεν θα σχεδιάσουμε από την αρχή ένα παραδοσιακό σκάφος, εκτός αν θέλουμε να προχωρήσουμε σε ερευνητική προσομοίωση».

Τότε ποιος είναι οδηγός του στην επιλογή των υλικών και την επεξεργασία τους; Ενα κείμενο γραμμένο 2.300 χρόνια πριν. Το «Περί Φυτών Ιστορία (τόμοι Α, Β, Γ)» (πόσοι άραγε να το έχουν διαβάσει προσεκτικά;), του Θεόφραστου από την Ερεσό της Λέσβου (370-287 π.Χ. περίπου), φίλου του Αριστοτέλη, με μαθητές μεταξύ άλλων τον Μένανδρο και τον Δημήτριο τον Φαληρέα. Κάτι απροσδόκητο σε πρώτη προσέγγιση.

Αλλά όπως λένε όσοι γνωρίζουν, πρόκειται για μια ενδελεχέστατη περιγραφή των ιδιοτήτων της ξυλείας που προκύπτει από κάθε δέντρο της τότε ελληνικής γης. Αυτό ακολουθήθηκε με ευλάβεια από τον κ. Βλαβιανό που θεωρεί ότι είναι αυστηρά καθορισμένο πότε ακριβώς πρέπει να κοπούν τα δέντρα που θα δώσουν την ξυλεία  για το σκάφος. Για παράδειγμα, εποχή υλοτόμησης των κωνοφόρων είναι η άνοιξη και των φυλλοβόλων μόλις ρίξουν τα φύλλα τους.

Από Μάρτη σε Σεπτέμβρη

Συνήθως ο Μάρτιος είναι ο μήνας της κοπής και μέχρι τον Σεπτέμβριο με τα πρωτοβρόχια θα πρέπει το σκαρί να είναι έτοιμο να πέσει στο νερό. Δρυς για την καρένα (του «Μέδων-Πλειόνη» είναι μάλιστα όχι τυχαία από τη Δωδώνη), Ορεινό και Πεδινό Καραγάτσι (Φτελιά), Καρυδιά, Φράκτος, Δεσποτάκι, Κυπαρίσσι, Ρόμπολο (πεύκο), τα ξύλα που «κάνουν».

Υπάρχει τόσο βάθος γνώσης για όποιον θέλει να μην κόβει ό,τι να ‘ναι. Ακόμη και για το πώς πρέπει να μεγαλώσει ένα δέντρο που η ξυλεία του προορίζεται για ναυπήγηση είναι γνωστό. Δηλαδή με ποια κλίση θα το κρατούμε ως προς τη γη(!), αν θα είναι ισόβενο (ίνες παράλληλες, μη διακοπτόμενες από ρόζους), να μην περιέχει άμμο όπως γίνεται με αφρικανικά ξύλα (π.χ. το ιρόκο). Προδιαγραφές που θυμίζουν αυτές για τα λεπτοφτιαγμένα «καπάκια» των εγχόρδων μουσικών οργάνων.

Αλλά μήπως και ένα σκάφος δεν μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε και ως ένα μουσικό όργανο; Που ανάλογα με τις ικανότητες αυτού που το χειρίζεται μπορεί να ανταποκριθεί αρμονικά ή φάλτσα;

Ο Ν. Βλαβιανός μας έδωσε την εντύπωση ενός πολύ σοβαρού μαέστρου, με την ικανότητα όμως να μπορεί να παίζει και όλα τα όργανα της αόρατης ορχήστρας. Αποφασισμένος να τη διευθύνει για ακόμη περισσότερα χρόνια και μέχρι να γίνει το πλοίο του υποδειγματικά αξιόπλοο.

INFO 

Σύμφωνα με πρόσκληση της ομάδας του σκάφους «Μέδων-Πλειόνη» καλούνται όποιοι θέλουν, από Ιούνιο έως Αύγουστο στη Χαλκίδα, να συμμετάσχουν στο αρμάτωμα του πλοίου, που θα κάνει στη συνέχεια ταξίδια μέσα στο Αιγαίο μεταφέροντας βιολογικά προϊόντα. Δηλώσεις συμμετοχής στη διεύθυνση: nikolas.vlavianos@argoshmh.org

Ενα ταξίδι στον κόσμο των ξύλινων σκαριών

Νικόλας Βλαβιανός. Θαλασσινά καΐκια και βάρκες του τόπου μας. Εκδόσεις ΑΡΤΕΟΝ, Αθήνα, σελίδες 114, τιμή 27,87 ευρώ

Ο συγγραφέας του βιβλίου γεννήθηκε στην Αθήνα αλλά από νεαρή ηλικία ανέπτυξε έντονο ενδιαφέρον για τη θάλασσα, τις παραδοσιακές τέχνες και τη ναυπηγική, αντλώντας έμπνευση από την οικογένειά του: τον αρχιτέκτονα πατέρα του Αντώνη Ν. Βλαβιανό και τον παππού του Νικόλα Α. Βλαβιανό από την Αμοργό, ο οποίος του μετέδωσε τις γνώσεις του στην ξυλουργική. Τα πρώτα του ναυτικά μαθήματα τα έλαβε στην ιστιοφόρο κωπήλατη βάρκα του παππού του Βασίλειου Χαλδαίου, στην Αίγινα.

Σπούδασε ξυλοναυπηγική και ναυπηγική θαλαμηγών στην επαγγελματική σχολή Bootsbau Berufsschule στη Ζυρίχη της Ελβετίας. Στη συνέχεια παρακολούθησε σπουδές στη διάσωση ιστορικών πλοίων-μνημείων στο Columbia University των Ηνωμένων Πολιτειών ως ειδικός σπουδαστής (non-degree candidate). Είναι κάτοχος του τίτλου Master of Steam and Sails (κυβερνήτης πλοίων έως 600 GRT) από τη U.S. Coast Guard, ενώ διαθέτει και πιστοποίηση Open Water Diver.

Το βιβλίο που εκδίδεται από τον οίκο Αρτέον (πρωτοκυκλοφόρησε το 2013 και επανακυκλοφόρησε πρόσφατα, με πολλές προσθήκες) περιέχει ένα μέρος από τις γνώσεις που έχει αποκομίσει ο συγγραφέας, 68 ετών σήμερα, από την πολύχρονη καθημερινή ενασχόλησή του με την ναυπήγηση, την επισκευή ξύλινων σκαφών και την αρματωσιά τους (πανιά, σχοινιά, κατάρτια και εξαρτήματα). Εφαρμόζοντας κάθε φορά τεχνικές που είναι το απόσταγμα των εμπειριών του από όλα αυτά τα χρόνια.

Πέρα από την εκτεταμένη αναφορά στους διάφορους τύπους ξύλινων σκαφών και την εξάρτησή τους ο αναγνώστης παίρνει στα χέρια του ένα κείμενο που αναφέρεται και στην επιλογή των ξύλων, όταν το δέντρο είναι ακόμη στο δάσος όπου γεννήθηκε, στην επεξεργασία τους, στα εργαλεία για κάθε κομμάτι της ναυπήγησης, στα ξύλα για τα κατάρτια, στα υφάσματα για τα πανιά και στην όλη διαρρύθμιση των τμημάτων του σκάφους, ορατών και μη.

Περιγράφονται επίσης εργασίες που ο μη ειδικός αναγνώστης δεν φαντάζεται τη σημασία και τη δυσκολία τους. Οπως για το πόσο λεπτή δουλειά είναι η συναρμογή των ξύλων που καλύπτουν τον σκελετό ερχόμενα συνεχώς σε επαφή με το νερό και την με όρους και μεθόδους «μικροχειρουργικής» εργασία του καλαφατίσματος. Του κλεισίματος δηλαδή ερμητικά της κάθε χαραμάδας με έως και τρεις διαδοχικές στρώσεις στουπί και κάποιο κολλώδες υλικό όπως η πίσσα ή το ρετσίνι.

Διάσπαρτος στις σελίδες του βιβλίου είναι ένας τεράστιος λεκτικός πλούτος από ναυτικούς όρους και συνώνυμες λέξεις και συχνά από διάφορες γλώσσες. Που δυστυχώς όμως δεν βρίσκονται συγκεντρωμένες και στο τέλος του βιβλίου σε ένα αλφαβητικό ευρετήριο. Παρ’ όλα αυτά, πρόκειται για ένα βιβλίο χωρίς περιττές ή φιλολογίζουσες σελίδες, κατά κάποιον τρόπο είναι και eye opener, για όποιον βρεθεί σε θαλασσινό περιβάλλον αυτόν τον καιρό. Τελικά ένα πραγματικό απόκτημα.

Πηγή: Αλ. Γαλδαδάς, Το Βήμα