Η μικρή εκκλησία με τα 12 μακρόστενα παράθυρα έγινε στάχτη στην πυρκαγιά του 1890 και στα αποκαΐδια θάφτηκε η ιστορία της Φιλικής Εταιρείας ...
Η μικρή εκκλησία με τα 12 μακρόστενα παράθυρα έγινε στάχτη στην πυρκαγιά του 1890 και στα αποκαΐδια θάφτηκε η ιστορία της Φιλικής Εταιρείας στη Θεσσαλονίκη.
Ήταν μια σχετικά μικρή τρίκλιτη ξυλόστεγη μεταβυζαντινή βασιλική. Διόλου εντυπωσιακή, μα τόσο χαρακτηριστική για την πόλη. Ένας μικρός και ταπεινός ναός αφιερωμένος στον Αϊ Δημήτρη, τον άγιο που η πόλη τιμά εδώ και πολλά πολλά χρόνια. Από τα μικρά και στενά παράθυρα έμπαινε το φως και μαζί με αυτό των κεριών απλώνοντας γύρω και πάνω κι έδινε χρώμα και ένταση στις εικόνες των αγίων, της Παναγίας, του Παντοκράτορα μα κυρίως του Αϊ Δημήτρη, έφιππου πάνω στο κόκκινο άλογο με τη σιδερένια πανοπλία και το δόρυ στο χέρι έτοιμος να σκοτώσει τον εχθρό.
Έτσι θα ήταν ο λησμονημένος πια παραθαλάσσιος ναός του Αγίου Δημητρίου που στα 1890 ήταν ο μητροπολιτικός ναός της Θεσσαλονίκης για τους Χριστιανούς κατοίκους της, βρισκόταν στη θέση όπου σήμερα ορθώνεται ο ναός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και έγινε στάχτη από τη μεγάλη πυρκαγιά εκείνου του Αυγούστου. «Η εκκλησία αυτή αποτελούσε σύμβολο της ορθοδοξίας στην πόλη και κέντρο γύρω από το οποίο συσπειρωνόταν ο ελληνισμός στα χρόνια εκείνα που τα χριστιανικά έθνη της Βαλκανικής προετοιμάζονταν για τον Μακεδονικό Αγώνα», αναφέρει η Θάλεια Μαντοπούλου, ομότιμη καθηγήτρια Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ, η οποία και μελετά αυτή την ιστορία εδώ και πολλά χρόνια.
Σημειώνεται, όπως άλλωστε είναι ήδη γνωστό, πως την εποχή εκείνη η φερώνυμη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, η οποία βρίσκεται από σήμερα στο επίκεντρο του εορτασμού για τον πολιούχο, την απελευθέρωση της πόλης και την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, είχε μετατραπεί σε τζαμί το 1491, μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς. Έγινε γνωστό ως «Kasimiye Camii» και η χριστιανική λατρεία περιορίστηκε σε έναν μικρό χώρο του ναού, ενώ το 1912 επέστρεψε στη λατρεία ως χριστιανική εκκλησία.
Ο φιλόλογος Πέτρος Παπαγεωργίου (1859-1914), ο οποίος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ανάδειξη του ιστορικού παρελθόντος της Θεσσαλονίκης χαρακτήρισε τον παραθαλάσσιο ναό του Αγίου Δημητρίου ως «μουσείο», αφού μέσα σε αυτόν φυλάσσονταν η θαυματουργή βυζαντινή εικόνα του Αγίου Δημητρίου, πολλά κειμήλια, αλλά και τα αρχεία της ελληνικής κοινότητας. Τίποτα δεν διασώθηκε από την καταστροφική πυρκαγιά του 1890, πλην του λειψάνου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, το οποίο βρίσκεται σήμερα στη Μητρόπολη.
Ένα φιρμάνι και η επιγραφή «1699, Αυγούστου 9»
Η κ. Μαντοπούλου έψαξε πολύ σε αρχεία και πηγές για να βρει πότε ακριβώς ιδρύθηκε η εκκλησία αυτή και εντόπισε μια περιγραφή της στα 1679 από τον περιηγητή De la Croix, γραμματέα της γαλλικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, σύμφωνα με την οποία τότε ο παραθαλάσσιος ναός του Αγίου Δημητρίου ήταν η μητρόπολη της Θεσσαλονίκης.
Παλαιότερες αναφορές λένε πως οικοδομήθηκε το 1525 στη θέση προγενέστερου ναού, ο οποίος καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1510.
«Η οριστική απάντηση στο ερώτημα για το πότε οικοδομήθηκε ο ναός είναι το έτος 1699. Ένα φιρμάνι του ιεροδικείου Θεσσαλονίκης, γραμμένο στις 29 Ιουνίου αναφέρει ότι άρχισαν να καταρρέουν και να καταστρέφονται οι τοίχοι και η στέγη της εκκλησίας και δόθηκε άδεια επισκευής. Παρά το γεγονός ότι η άδεια αφορούσε επισκευή, οι Χριστιανοί κατεδάφισαν τον ναό και έχτισαν στη θέση του έναν νέο. Η πρακτική αυτή είναι γνωστή από άλλους μεταβυζαντινούς ναούς της πόλης». Οι εργασίες πρέπει να έγιναν με εντατικούς ρυθμούς, καθώς σε 40 ημέρες εμφανίστηκε ο νέος ναός, όπως μαρτυρούσε η επιγραφή «1699, Αυγούστου 9», η οποία υπήρχε σε έναν τοίχο του. Ας μην ξεχνάμε πως την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι νόμοι για την οικοδόμηση εκκλησιών ήταν αυστηροί και τα χρονικά περιθώρια σφιχτά.
Η πολύχρονη έρευνα της κ. Μαντοπούλου την έφερε μπροστά σε μία φωτογραφία, η οποία ανακαλύφθηκε στα αρχεία της Γενναδείου Βιβλιοθήκης και έχει τίτλο «Englisches Concilat. Hachdern Brande von Salonique» (Το αγγλικό προξενείο μετά την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης).
Σε αυτήν εικονίζεται η συνοικία της Μητροπόλεως με το αγγλικό προξενείο στην οικία Χαρίση και τον Λευκό Πύργο να αχνοφαίνεται πάνω δεξιά. «Αριστερά διακρίνεται μία καμένη εκκλησία και δεξιά ένα άθικτο μονώροφο οίκημα με δίριχτη στέγη. Από τη σύγκριση με περιγραφές σε ιστορικά ντοκουμέντα, προκύπτει ότι πρόκειται για το οίκημα που αρχικά στέγαζε τα γραφεία του ελληνικού προξενείου. Το οίκημα αυτό είχε χτιστεί στα 1889 και σωζόταν ως τους σεισμούς του 1978, οπότε έδωσε τη θέση του στο νέο κτήριο του 43ου Δημοτικού Σχολείου. Η ταύτιση αυτή βεβαιώνει ότι η κατεστραμμένη εκκλησία είναι ο παραθαλάσσιος ναός του Αγίου Δημητρίου», αναφέρει η καθηγήτρια του ΑΠΘ.
Ο Άγιος Δημήτριος ήταν μια τρίκλιτη ξυλόστεγη μεταβυζαντινή βασιλική. Ήταν ένα κτίσμα χαμηλό, αρκετά απλό, με μεγάλα ανοίγματα στο εσωτερικό του, το οποίο αποτελούνταν από τον νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το ιερό βήμα, ενώ ένας εσωτερικός εξώστης είχε τη θέση του γυναικωνίτη. Δώδεκα μικρά παράθυρα άφηναν τις αχτίδες του φωτός να πέφτουν πάνω στις λιτά διακοσμημένες εικόνες. Κατάνυξη και δέος για τους πιστούς που προσέρχονταν για να προσευχηθούν στον κύριο υπέρ υγείας και... ελευθερίας της πατρίδας.
Σύμφωνα με την κ. Μαντοπούλου «σπουδαιότατο κειμήλιο ήταν ο πατριαρχικός θρόνος που από όλους τους μητροπολίτες της Ανατολής μόνο ο της Θεσσαλονίκης είχε το δικαίωμα να χρησιμοποιεί. Αυτό μαζί με τον τίτλο του Παναγιωτάτου περιλαμβάνονταν στα ειδικά προνόμια τα οποία απολάμβανε ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Ο θρόνος έστεκε πάνω σε μια μαρμάρινη εξέδρα που βρισκόταν στον κυρίως ναό και προς τη νοτιοδυτική πλευρά του. Η τελευταία έφερε ουρανό που τον υποβάσταζαν τέσσερις μικροί κίονες με ωραία ανάγλυφα κοσμήματα και μάλλον έκλεινε γύρω γύρω με θωράκια. Αναφέρεται πλάκα με ανάγλυφη παράσταση της Παναγίας με τον Χριστό, ενώ τρία σκαλοπάτια οδηγούσαν στον θρόνο που ήταν πλουσιότατα διακοσμημένος».
Η πυρκαγιά του 1890
Οι Χριστιανοί κάτοικοι της Θεσσαλονίκης βρήκαν στις εκκλησιές το αποκούμπι τους και προσέρχονταν σε αυτές για να δεηθούν προς τον Κύριο υγεία και μακροημέρευση. Ο παραθαλάσσιος ναός του Αγίου Δημητρίου αποτελούσε ένα κόσμημα για την πόλη και σημείο συνάθροισης της κοινότητας, τις Κυριακές, τις γιορτές ή σε κάποιοι κοινωνικό γεγονός.
Κι ύστερα ήρθε εκείνος ο καυτός Αύγουστος του 1890 που τα πάντα ήταν πυρακτωμένα. Που φυσούσε ένας αέρας ζεστός και νέκρωνε ό,τι έβρισκε μπροστά του. Που λες και μια κακιά δύναμη άρπαξε το οξυγόνο από την πόλη.
Φαίνεται πως ο Αύγουστος δεν της πάει της Θεσσαλονίκης γιατί μια μεγάλη πυρκαγιά ξέσπασε τις 22-23 Αυγούστου του 1890 νότια της Εγνατίας οδού, από ένα ισραηλιτικό ρακοπωλείο πίσω από το μοναστήρι της Αγίας Θεοδώρας. Αύγουστος επίσης ήταν και το 1917 όταν φλόγες ξεπήδησαν από την κουζίνα ενός σπιτιού στην Άνω Πόλη και έκαναν στάχτη ό,τι βρήκαν στο πέρασμά τους, στο γεγονός που η ιστορία έχει καταγράψει ως «η πυρκαγιά του 1917».
Στα 1890 η πυρκαγιά πήρε γρήγορα διαστάσεις και αποτέφρωσε το 8% της περιοχής εντός των τειχών της Θεσσαλονίκης. Τότε ήταν που κάηκε η περιοχή από την οδό Αγίου Νικολάου (Kastilya Havrasi) ως την οδό Παλαιών Πατρών Γερμανού (Akce Mescid) και από τη θάλασσα ως την Εγνατία. Δρόμοι στενοί και σπίτια χαμηλά, χτισμένα με ευτελή υλικά, όπως ξύλο και τούβλα καμωμένα από λάσπη και άχυρο, βοηθούσαν στο έργο της εξάπλωσης της φωτιάς. Περίπου 3.500 σπίτια και καταστήματα κάηκαν και 6.000 οικογένειες έμειναν άστεγες. Η πυρίκαυστη περιοχή περιλάμβανε τις εβραϊκές συνοικίες Aguda, Aya Sofia, Baru, Kaldirgoc, Leviye, Pulya, τις ελληνικές Νέας Παναγίας και Μητροπολίτη και τις τουρκικές Dabag Hayredding και τμήμα της Akce Mescid. Η πυρκαγιά κατέστρεψε τις εβραϊκές συνοικίες σε ποσοστό 78%, τις ελληνικές σε ποσοστό 17% και τις τουρκικές σε ποσοστό 5%.
 |
| Σκηνή από την πυρκαγιά του 1890, από την εφημερίδα «Le Monde Illustré», 1890 |
Σύμφωνα με δημοσιεύματα στον ευρωπαϊκό τύπο της εποχής, «η μακεδονική πρωτεύουσα, η Σαλονίκη η οποία παλιά λεγόταν Θεσσαλονίκη και είχε αποκτήσει φήμη από τα ταξίδια και τα γράμματα του Απόστολου Παύλου, ένα από τα καλύτερα λιμάνια και εμπορικό κέντρο της βαλκανικής, έπεσε θύμα μιας τεράστιας πυρκαγιάς. Σε δύο μέρες η φωτιά κατέστρεψε περισσότερα από 1200 σπίτια, μεταξύ των οποίων και του Βρετανού και του Έλληνα προξένου και το σύνολο σχεδόν της εβραϊκής συνοικίας όπου τα σπίτια ήταν εύφλεκτα.. Μεγάλη ξηρασία, λειψυδρία και ο ισχυρός άνεμος της νύχτας συνέβαλαν στο ξέσπασμα μιας φωτιάς που ήταν σχεδόν αδύνατο να σβήσει, έτσι ώστε το κύριο έργο περιοριζόταν στη διάσωση ανθρώπων. Κάηκαν κυβερνητικά αρχεία τριακοσίων χρόνων, η κατοικία του Έλληνα επισκόπου και ο μητροπολιτικός ναός, το ελληνικό νοσοκομείο με 13 άρρωστους ανθρώπους και επτά συναγωγές, που έφεραν τα ονόματα Νέα Ιταλία, Παλαιά Ιταλία, Πούλια, Αργάββα, Μεσαρασδάν, Σαλτιελήμ και Βεδέλ».
Ο παραθαλάσσιος μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου παραδόθηκε στις φλόγες και την επόμενη μέρα οι Χριστιανοί βρήκαν στη θέση του έναν σωρό αποκαΐδια. Εκτός από τα σπάνια θρησκευτικά κειμήλια κάηκε ολοσχερώς και το αρχείο της ελληνικής κοινότητας Θεσσαλονίκης στο οποίο, υπήρχαν πολύτιμα στοιχεία για τη συμμετοχή των κατοίκων της Μακεδονίας στην εθνεγερσία του 1821 και τη δράση της Φιλικής Εταιρείας στη Θεσσαλονίκη.
Από τη φωτιά σημαντικές ζημιές έπαθε και η εκκλησία της Αγίας Σοφίας που επισκευάστηκε το 1908.
Να σημειωθεί ότι δύο χρόνια μετά την πυρκαγιά και συγκεκριμένα το 1892 υπήρξε ο ανασχεδιασμός και η χάραξη νέων οδών στην καμένη περιοχή κι έτσι δημιουργήθηκαν οι οδοί Αγίας Σοφίας (Aya Sofia Cami’ i, πλάτους 18 μέτρων) στην οποία συγκεντρώθηκαν τα πλουσιότερα αρχοντόσπιτα, Τσιμισκή (Capanaca), Βασιλέως Ηρακλείου (Hamam Matalon, πλάτους 12 μέτρων).
Κι ύστερα;
Μετά την πυρκαγιά, οι Χριστιανοί της Θεσσαλονίκης αναζήτησαν νέα στέγη για την έδρα της Μητρόπολής τους. Αρχικά τη μετέφεραν στον Άγιο Νικόλαο τον Τρανό στην πλατεία Αριστοτέλους, στο ύψος της Εγνατίας, στην οδό Μητροπολίτου Γενναδίου. Στον ναό αυτό τελέστηκε η δοξολογία για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης στις 27 Οκτωβρίου 1912, αλλά μοίρα κακιά τον βρήκε και κάηκε στην καταστροφική πυρκαγιά του 1917-στη θέση του σήμερα βρίσκεται μια μικρή εκκλησία με το ίδιο όνομα. Στα 1914 είχε ήδη ολοκληρωθεί η ανέγερση του ναού Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και έκτοτε αποτελεί την έδρα της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης. Ο νέος ναός άρχισε να χτίζεται το 1891 μετά την καταστροφή του παραθαλάσσιου Αγίου Δημητρίου. Ο αρχικός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός έγινε από τον Ερνέστο Τσίλερ, ενώ αργότερα τροποποιήθηκε από τον Ξενοφώντα Παιονίδη. Πήρε το όνομά του προς τιμήν του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ο οποίος έζησε στη Θεσσαλονίκη από το 1325 έως το 1359.
Ωστόσο οι Θεσσαλονικείς σήμερα και κάθε χρόνο τέτοια μέρα συρρέουν στον Ναό του Αγίου Δημητρίου στην ομώνυμη οδό για να γιορτάσουν και να τιμήσουν τον πολιούχο τους, χωρίς να γνωρίζουν πως χρόνια πριν τέτοια μέρα, οι πρόγονοί τους προσέρχονταν και προσεύχονταν σε έναν άλλο ναό, δίπλα στη θάλασσα που επίσης έφερε το όνομα του αγίου της πόλης...
Πηγή: Μ. Ριτζαλέου, Voria
Δεν υπάρχουν σχόλια