Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στη Νάξο - Μέρος 6ο

Κούρος Απόλλωνας Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου. Διαβάστε εδώ το 2ο Μέρος του αφιερώματος τη...

Κούρος Απόλλωνας

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Διαβάστε εδώ το 2ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Διαβάστε εδώ το 3ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Διαβάστε εδώ το 4ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Διαβάστε εδώ το 5ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Τρία κολοσσιαία Ναξιακά αγάλματα: οι Κούροι των Μελάνων και ο Διόνυσος (ή Απόλλωνας) του Απόλλωνα

Δύο από τις αρχαιότερες θέσεις εξόρυξης μαρμάρου, κατά τους ιστορικούς χρόνους, βρίσκονται στη Νάξο. Πρόκειται για τις Μέλανες, στο εσωτερικό του νησιού, και τον Απόλλωνα, στο βορειοανατολικό του άκρο. Και οι δύο θέσεις διατηρούν εκτεταμένα ίχνη αρχαίας λατόμησης καθώς και κατά χώραν ημίεργα κολοσσιαία αγάλματα.

Και τα τρία γλυπτά θα έφευγαν χονδρικά σχηματισμένα από τα λατομεία για να μην πληγωθεί κατά τη μεταφορά η τελική τους επιφάνεια, η οποία και θα δουλευόταν επί τόπου στη θέση που θα στήνονταν. Από το λατομείο κατέβαιναν μέχρι το σημείο φόρτωσής τους πάνω σε ξύλινα έλκηθρα συγκρατούμενα από σχοινιά που χαλάρωναν σταδιακά, γλιστρώντας πάνω σε στρώμα από τσακίδια μαρμάρου (λατύπη), που παράγονταν άφθονα από τη χονδρική λάξευση των διαφόρων έργων. Ωστόσο, τελικά, λόγω ατυχήματος που τους προκάλεσε φθορές, εγκαταλείφθηκαν από τους αρχαίους χρόνους και τα τρία, ημιτελή, στις αρχικές θέσεις της χονδρικής επεξεργασίας τους, όπου μπορούν να τα θαυμάσουν οι επισκέπτες.

Το κολοσσιαίο άγαλμα στον Απόλλωνα

Tα λατομεία στον Απόλλωνα εκτείνονται ημικυκλικά σχεδόν, στην πλαγιά του βουνού και σε κοντινή απόσταση από τον μικρό κόλπο, όπου είναι κτισμένο το σύγχρονο τουριστικό χωριό.

Χαρακτηριστικά ίχνη αρχαίας λατόμησης διασώζονται γύρω και πάνω από τον κατά χώραν ευρισκόμενο κολοσσιαίο ημίεργο άγαλμα, μέχρι ψηλά στην κορυφή του υψώματος, όπου και υπάρχει χαραγμένη στους βράχους επιγραφή ΟΡΟΣ ΧΩΡΙΟΥ ΙΕΡΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ (τέλη 5ου με αρχές 4ου αιώνα π.Χ.).

Η θέση της επιγραφής στο άκρο του όγκου των μαρμάρινων στρωμάτων στον οποίο λειτούργησαν τα αρχαία λατομεία, δείχνει μάλλον ότι ολόκληρη η περιοχή θεωρήθηκε ιερός χώρος του Απόλλωνα, δηλαδή ανήκε στον θεό. Μία δεύτερη υπόθεση είναι ότι ενδεχομένως επρόκειτο για χώρο υπαίθριας λατρείας των λατόμων. Στην περίπτωση αυτή, μπορεί να αντιπαραβληθεί με το μοναδικής σημασίας για τις αρχές της αρχαίας αρχιτεκτονικής και πλαστικής «Ιερό των Πηγών» στο Φλεριό, στα λατομεία των Μελάνων. Τρίτη πιθανή ερμηνεία είναι ότι η επιγραφή όριζε την έκταση που ανήκε σε ιερό του Απόλλωνα, επειδή δεν αναφέρει όρος ιερού αλλά όρος χωρίου ιερού. Αν τούτο ισχύει, τότε πιθανώς και το ίδιο το λατομείο ανήκε στο ιερό του Απόλλωνα, που είτε το εκμεταλλευόταν απευθείας, είτε το εκμίσθωνε σε ιδιώτες. Ο αρχαίος μόλος, κατάλοιπα του οποίου σώζονται στον παρακείμενο όρμο του Απόλλωνα, πιθανότατα εξυπηρετούσε την εξαγωγή των μαρμάρινων έργων των λατόμων, των οποίων εγκαταστάσεις έχουν επίσης επισημανθεί στην περιοχή, αλλά και τη διακίνηση και άλλων προϊόντων. Πυκνά ίχνη λατόμησης υπάρχουν επίσης και στα δύο πρανή του υψώματος γύρω από τον άλλο κόλπο που βρίσκεται λίγο βορειότερα και είναι γνωστός ως Αφόρμους.

Τόσο το σύγχρονο τουριστικό ψαροχώρι όπου βρίσκονται τα αρχαία λατομεία, όσο και ο ημίεργος κολοσσός, που κείται μέχρι σήμερα στη θέση όπου είχε υποστεί την πρώτη χοντρική λάξευση μετά την απόσπαση του όγκου μαρμάρου από το μητρικό πέτρωμα, οφείλουν κατά πάσα πιθανότητα το όνομά τους στην προαναφερθείσα επιγραφή («όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος»).

Ο ημίεργος κολοσσός έχει ύψος 10,45 μ. και μέγιστο πλάτος 2, 63 μ., διαστάσεις που το καθιστούν το μεγαλύτερο γνωστό γλυπτό των αρχαϊκών χρόνων.

Συνήθως αναφέρεται ως «Κούρος», στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για ενδεδυμένη μορφή με κοντή γενειάδα και μαλλιά που φθάνουν μέχρι τους ώμους, σε όρθια μετωπική στάση, με το αριστερό πόδι μπροστά και με τα δύο χέρια λυγισμένα στο ύψος της μέσης. Με βάση ανάλογες παραστάσεις μπορεί να υποτεθεί ότι η μορφή θα κρατούσε στο αριστερό χέρι σκήπτρο και στο δεξί κάποιο συμβολικής αξίας αντικείμενο, πιθανώς αγγείο.

Περαιτέρω, το κολοσσιαίο μέγεθος που συνεπάγεται και υψηλό κόστος, υποδηλώνει μάλλον δημόσια παραγγελία παρά ιδιωτική. Δεν αποκλείεται να απεικόνιζε θεό, τον Απόλλωνα ή τον Διόνυσο, που και οι δύο λατρεύονταν στη Νάξο.

Εάν πρόκειται για τον θεό Διόνυσο, θα κρατούσε τα διονυσιακά σύμβολα, δηλαδή τον κάνθαρο στο δεξί και πιθανόν τον θύρσο στο αριστερό χέρι, που θα ήταν από χαλκό. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να παραγγέλθηκε γύρω στο 540 π.Χ. από την πόλη της Νάξου για το κεντρικό ιερό του θεού προστάτη της πόλης στα Ύρια (αφού το ύψος του αντιστοιχεί με το ύψος του τέταρτου ναού των Υρίων που ιδρύθηκε την ίδια εποχή). Αν υποτεθεί ότι αναπαριστούσε τον θεό Απόλλωνα, τότε πιθανόν προοριζόταν για τον μεγάλων διαστάσεων ναό του Απόλλωνος Δηλίου (Πορτάρα), που ξεκίνησε να οικοδομείται τo 530 π.Χ χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί.

Γεγονός είναι ότι ο ημιτελής χαρακτήρας του γλυπτού καθιστά δύσκολη την χρονολόγησή του. Το σώμα στερείται οιασδήποτε καμπυλότητας, ωστόσο τα βασικά στοιχεία της μορφής έχουν ήδη καθοριστεί: χαρακτηριστικά του προσώπου, περίγραμμα κοντής κόμης, υποδημάτων κ.ά. Ορισμένα τυπολογικά στοιχεία, όπως ο τρόπος που φοριέται το ιμάτιο και τα μαλλιά που φθάνουν ως τον αυχένα, αποτελούν γνωρίσματα της ύστερης αρχαϊκής εποχής.

Έχει υποστηριχτεί ότι η εγκατάλειψη του κολοσσού στο λατομείο οφείλεται σε μεγάλη ρωγμή που διατρέχει κατακόρυφα το αριστερό τμήμα του αγάλματος από το κεφάλι έως το στήθος, αν και δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε πότε ακριβώς προκλήθηκε και ούτε είναι και η μόνη που υπάρχει σε αυτό. Ο λόγος εγκατάλειψης του γλυπτού θα μπορούσε ωστόσο να είναι ιστορικός: το 500 π.Χ. το νησί κατάφερε να αποκρούσει τον περσικό κίνδυνο και ίσως τότε η πόλη να αποφάσισε να προσφέρει στον θεό αυτό το λαμπρό ανάθημα. Όμως το 490 π.Χ. το νησί καταλήφθηκε από τους Πέρσες με συνέπεια την καταστροφή και λεηλασία του και τον εξανδραποδισμό των κατοίκων. Ίσως στους χαλεπούς χρόνους που ακολούθησαν, εγκαταλείφθηκαν τα μεγαλεπήβολα σχέδια και τα δαπανηρότατα αναθήματα, μεταξύ των οποίων και το κολοσσιαίο άγαλμα στον Απόλλωνα.

Όποιος και εάν ήταν ο λόγος εγκατάλειψης του γλυπτού, γεγονός είναι ότι η εύρεσή του κατά χώραν παρέχει πολύ σημαντικές αρχαιολογικές πληροφορίες. Για παράδειγμα, η τάφρος εξόρυξής του παρακολουθεί το περίγραμμα της μορφής. Επίσης ενδιαφέρον στοιχείο είναι η χάραξη του περιγράμματος του κλειστού άκρου δεξιού χεριού του θεού με διπλή μάλιστα γραμμή. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι η μορφή σχεδιάστηκε στο βράχο πριν αρχίσουν οι εργασίες λατόμησης του αναγκαίου για τη σμίλευση του αγάλματος μαρμάρινου όγκου. Δεύτερον, ο καθορισμός των αναλογιών και των βασικών μορφών του αγάλματος στο λατομείο φανερώνουν ότι μαρμαρογλύπτες και λιθοξόοι εργάζονταν επί τόπου στο λατομείο μέχρι να προχωρήσουν αρκετά τα γλυπτά τους και να τα ελαφρύνουν από περιττό βάρος ώστε να είναι ευκολότερη η μεταφορά τους. Τέλος, τόσο το συγκεκριμένο όσο και τα λοιπά ημίεργα γλυπτά των αρχαϊκών χρόνων από το νησί της Νάξου, καθώς σώζονται σε διαφορετικά στάδια εργασίας το καθένα, επιτρέπουν στους επιστήμονες να παρακολουθήσουν βήμα προς βήμα τη δουλειά ενός αρχαίου γλύπτη.

Ο Κούρος του Φαραγγιού

Ο κούρος του Φαραγγιού, και οι γύρω του λατομίες, αρκετά ψηλότερα στα υψώματα νότια του Φλεριού Μελάνων, είναι προσβάσιμα από διάδρομο πρόσβασης που ξεκινά από τον Κούρο του Φλεριού και μπορούν να ακολουθήσουν οι επισκέπτες μέσω κατάλληλης σήμανσης.

Ο Κούρος έχει μείνει στην αρχική του θέση, στο έδαφος, από την εποχή της κατασκευής του (πρώτο μισό του 6ου π.Χ. αιώνα) οπότε και εγκαταλείφθηκε ημιτελής, μάλλον εξαιτίας ατυχήματος κατά τη μετακίνησή του από το λατομείο προς τον τελικό προορισμό του όπου και θα γινόταν η τελική επεξεργασία του. Το ατύχημα πρέπει να ήταν η θραύση του έργου στα σκέλη, όταν ο όγκος του – από κακό υπολογισμό της σκληρότητας του εδάφους που έφραζε το μέτωπο ενός υψηλού απότομου βράχου, ο οποίος λαξεύθηκε ελαφρά για την ομαλότερη ολίσθηση του έργου – ‘κρεμάστηκε’ ανάμεσα στην κεφαλή και τα πόδια.

Κούρος Φαραγγιού

Πρόκειται για γυμνή ανδρική μορφή σε προχωρημένο στάδιο εργασίας: σώζεται από την κεφαλή μέχρι το γόνατο του δεξιού σκέλους, ενώ το αριστερό σκέλος λείπει λοξά προς τα πίσω από τη μέση του μηρού και κάτω. Τα μαλλιά που έπεφταν δεξιά και αριστερά από το κεφάλι στο στήθος είναι σχηματισμένα στο στάδιο αυτό της εργασίας ως λεπτές μάζες. Το πρόσωπο έχει αποσπασθεί ολόκληρο, άγνωστο πότε. Το σωζόμενο μήκος του κούρου είναι 3,83 μ. και το συνολικό του ύψος θα έφθανε τα 5,50

Το άγαλμα αυτό, γνωστό στους ειδικούς τουλάχιστον από το τέλος του 19ου αιώνα, «επαναποκαλύφθηκε» μετά από πυρκαγιά το 1990, που έκαψε τη θαμνώδη βλάστηση στην περιοχή των λατομείων, προκαλώντας ταυτόχρονα μικρές φθορές στην επιδερμίδα του. Την επόμενη χρονιά ο Μανώλης Κορρές εντόπισε στους γύρω μαντρότοιχους (και συγκόλλησε στην αρχική τους θέση) δύο τεμάχια του δεξιού μηρού. Αργότερα βρέθηκαν από τον ίδιο ερευνητή τμήματα των ποδιών και της πλίνθου του αγάλματος, που μετά την αποκατάστασή τους εκτίθενται δίπλα στο σώμα του αγάλματος.

Aπόσπασμα απο τη μελέτη "Συντήρηση και ανάδειξη του αρχαίου υδραγωγείου Μελάνων – Νάξου, αρχαίου Ιερού στις πηγές των Μελάνων και αγαλμάτων στα αρχαία λατομεία της περιοχής".

Ο Κούρος του Φλεριού

To πλησιέστερο προς τις πηγές του Φλεριού και ευκολότερα προσβάσιμο άγαλμα, είναι ο ομώνυμος κούρος (αποκαλούμενος από τους ντόπιους και «Έλληνας»), ο οποίος, μάλιστα, με την ανάπτυξη του τουρισμού εξελίχθηκε σε ένα από τα κύρια αξιοθέατα του νησιού.

Κούρος Φλεριού

Έμεινε σπασμένος στα πόδια με ατύχημα κατά την μεταφορά του χαμηλότερα στο λατομείο Κάτω από το άγαλμα, μάλιστα, διακρίνεται το στρώμα της λατύπης πάνω στο οποίο ολίσθαινε το μεταφερόμενο γλυπτό. Σώζεται πληρέστερος από εκείνον του Φαραγγιού: λείπει μόνο το προτεταμένο αριστερό πόδι, σπασμένο λίγο πιο πάνω από τα σφυρά, μαζί με το αντίστοιχο κομμάτι της πλίνθου, ενώ το δεξιό σκέλος, σπασμένο κι’ αυτό στο γόνατο, σώζεται ολόκληρο. Και το έργο αυτό ήταν κολοσσιαίο. Το πλήρες ύψος του υπολογίζεται με ακρίβεια στα 5,55 μ.

Το άγαλμα του Φλεριού κατασκευάσθηκε την ίδια εποχή του πρώτου μισού του 6ου π.Χ. αιώνα, όπως και ο κούρος του Φαραγγιού, και παρουσιάζει κι’ αυτό τα χαρακτηριστικά της ναξιακής πλαστικής τέχνης.

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Διαβάστε εδώ το 2ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Διαβάστε εδώ το 3ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Διαβάστε εδώ το 4ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Διαβάστε εδώ το 5ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στο νησί της Νάξου.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων