Έφη Σαπουνά–Σακελλαράκη: «Το μινωικό ανάκτορο στις Αρχάνες είναι συγκρίσιμο μόνο με την Κνωσό»

Με την αρχαιολογία πάντοτε ανακαλύπτεις κάτι καινούργιο. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO] Η αρχαιολόγος και επίτιμη διευθύντρια Αρχαιοτήτων μιλ...

Με την αρχαιολογία πάντοτε ανακαλύπτεις κάτι καινούργιο. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

Η αρχαιολόγος και επίτιμη διευθύντρια Αρχαιοτήτων μιλά για τις ανασκαφές στις Αρχάνες Ηρακλείου και αφηγείται στιγμιότυπα από το χρονικό της κοινής της ζωής με τον σύζυγό της, κορυφαίο αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη.

Η Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη αποτελεί μια ξεχωριστή μορφή στον χώρο της αρχαιολογίας. Εδώ και πολλά χρόνια μαζί με τον σύζυγό της, διακεκριμένο αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη έχουν φέρει στο φως ένα μεγάλο κομμάτι του αρχαίου πολιτισμού μας. Έρευνες, συγγραφή πολυάριθμων τόμων, αρχαιολογικές σκαπάνες, σπουδαία ευρήματα, διαλέξεις, ιστορικές φιλίες, ταξίδια, επιτυχίες, απογοητεύσεις, διενέξεις αλλά και προδοσίες υφαίνουν το νήμα της μυθιστορηματικής ζωής τους. Τα τελευταία δεκατρία χρόνια, από τότε που έφυγε από τη ζωή ο σύζυγός της, η Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη ζει μοναχικά στο σπίτι της στη Δροσιά. Έχει επιλέξει να αφιερώσει το υπόλοιπο της ζωής της σε θέματα που αφορούν θαμμένους αρχαιολογικούς θησαυρούς. 

Όταν τη συνάντησα, είχε μόλις επιστρέψει στην Αθήνα από την Κρήτη, έχοντας ολοκληρώσει ένα τμήμα της φετινής ανασκαφικής δραστηριότητας στις Αρχάνες Ηρακλείου. Στη διάρκεια της συζήτησής μας είναι εμφανές το πάθος που έχει για τη δουλειά της.    

Έχει εργαστεί στα Μουσεία Ακρόπολης, Ολυμπίας, Ναυπλίου, Ηρακλείου και Κέρκυρας. Υπηρέτησε στις ανασκαφές της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αρχαία Αγορά Αθηνών ως γραμματέας, στο Τμήμα Αρχείων του υπουργείου Πολιτισμού και στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων. Σημαντική υπήρξε η συμμετοχή της στις ανασκαφές της Ζάκρου, των Αρχανών και της Ζωμίνθου, τις οποίες διηύθυνε μαζί με τον σύζυγό της. Για την ανασκαφή των Αρχανών βραβεύτηκαν από την Ακαδημία Αθηνών. Ως έφορος Αρχαιοτήτων Ευβοίας έκανε σημαντικές ανασκαφές σε όλο το νησί, στη Σκύρο και στις βοιωτικές ακτές.

Στο διαμέρισμά της υπάρχουν παντού φωτογραφίες με επώνυμους φίλους από τον κοινωνικό κύκλο του ζευγαριού, όπως ο Μάνος Χατζιδάκις, η κουμπάρα της, Μαρίνα Καραγάτση, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Κλοντ Πικάσο, η Μελίνα Μερκούρη, ο Άγγελος Δεληβορριάς, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Γιάννης Κουνέλλης, ο Νίκος Κούνδουρος, ο Σπύρος Βασιλείου κ.ά. Το βλέμμα μου κεντρίζουν οι τεράστιες βιβλιοθήκες, οι πίνακες ζωγραφικής, τα προσωπικά αντικείμενα και οι πολυσέλιδες εκδόσεις αρχαιολογικών ανακαλύψεων.     

Η Παλόμα Πικάσο και η Φρανσουάζ Ζιλό με τον καθηγητή Γιάννη Σακελλαράκη. [Credit: Αρχείο Έφης Σαπουνά Σακελλαράκη]

Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλάει για τα σπουδαία ευρήματα που ήρθαν στο φως από την ανασκαφή στις Αρχάνες, αναφέρεται στην αρχαιολογία και στην κριτική που ασκείται πολλές φορές στους λειτουργούς της, στους κόλπους της κοινότητας αυτής και στις ανταγωνιστικές σχέσεις που πολλές φορές επικρατούν αλλά και σε όσα δεν θα ξεχάσει από τον σύζυγό της.   

— Έχετε μόλις επιστρέψει, ολοκληρώνοντας τις ανασκαφές στην Κρήτη. Πείτε μας λίγα λόγια για την ανασκαφική σας δραστηριότητα.

Πράγματι, οι έρευνες επανεκκίνησαν, μετά από διακοπή δύο σχεδόν δεκαετιών, στο πλαίσιο τριετούς ερευνητικού προγράμματος. Οι φετινές ανασκαφές, οι οποίες αξίζει να επισημάνουμε ότι υποστηρίζονται από την Περιφέρεια Κρήτης και τον Δήμο Αρχανών Αστερουσίων, δίνουν ήδη νέα στοιχεία για τη μορφή και λειτουργία του μινωικού ανακτόρου, το οποίο μπορούμε πλέον να πούμε ότι είναι συγκρίσιμο μόνο με εκείνο της Κνωσού, στο μέγεθος και την ποιότητα της κατασκευής. Όλο αυτό το διάστημα και εξαιτίας των ακραίων φαινομένων ήταν μια επίπονη διαδικασία, αφού η αρχαιολογική ανασκαφή εξελίσσεται μέσα στον οικισμό των Αρχανών, και συγκεκριμένα στην περιοχή της Τουρκογειτονιάς, κάτω από την οποία εκτείνεται σε όλη του την έκταση το μινωικό ανάκτορο των Αρχανών.

Η κ. Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη εποπτεύει την αρχαιολογική ανασκαφή που εξελίσσεται στον οικισμό των Αρχανών.
 [Credit: Αρχείο Έφης Σαπουνά Σακελλαράκη]

— Ποια είναι τα σπουδαιότερα ευρήματα και τι σηματοδοτεί για τη συνέχεια αυτή η ανασκαφή;

Για δύο μήνες εργαστήκαμε σκληρά και έχουμε στόχο να συνεχίσουμε τις έρευνες χωρίς να ενοχλήσουμε τους κατοίκους του χωριού. Αυτός είναι και ο λόγος που προχωρήσαμε στη χορηγία του Ιδρύματος Ψύχα, προκειμένου να αγοραστούν ετοιμόρροπα κτίσματα, γύρω από τον κεντρικό πυρήνα, τα οποία δωρίστηκαν στο ελληνικό Δημόσιο και εξασφάλισαν τη διενέργεια μελλοντικών ανασκαφών, χωρίς να θιγούν οι κάτοικοι της κωμόπολης. Νοτιότερα έχει αποκαλυφθεί ο θεατρικός χώρος, δυτικότερα το αρχείο με Γραμμική Α γραφή, η έφιππη Θεά και ο γνωστός «Οικίσκος των Αρχανών», ενώ έχει εντοπιστεί τεράστιος πλούτος ευρημάτων σε τοιχογραφίες, χρυσελεφάντινα ειδώλια και αγγεία.

Ουσιαστικά, ο συνδυασμός με το βασιλικό νεκροταφείο στον λόφο Φουρνί, ο οποίος απέδωσε χρυσά, ελεφάντινα και άλλα κτερίσματα, η γειτνίαση με το ιερό κορυφής του Γιούχτα αλλά και με τον ναό της ανθρωποθυσίας στα Ανεμόσπηλια δείχνει τη σημασία των Αρχανών για τη μινωική αρχαιολογία. Αναμφίβολα, είναι ένας χώρος που δίνει μια νέα διάσταση στην εξουσία της Κνωσσού. Παράλληλα, γνωρίζουμε πλέον ότι η άποψη του Άρθουρ Έβανς ότι πρόκειται για το «Summer Palace of Knossos» δεν ισχύει. Άλλωστε, η αρχαιολογική σκαπάνη ανέδειξε τη συνέχεια του ρωμαλέου κτιρίου με κεραμική της παλαιοανακτορικής εποχής (1900 π.Χ.), αλλά και όστρακα της μυκηναϊκής περιόδου, εξέλιξη που αποτυπώνει τη συνεχή χρήση του χώρου αλλά και το γεγονός ότι είχε διαταραχτεί σε διάφορες περιόδους.

Πορτρέτο της κ. Σαπουνά-Σακελλαράκη από το προσωπικό της αρχείο.
[Credit: Αρχείο Έφης Σαπουνά Σακελλαράκη]

— Μιλήστε μας λίγο για τις «ανθρωποθυσίες» στις Αρχάνες.

Κοιτάξτε, η αποκάλυψη της ανθρωποθυσίας στα Ανεμόσπηλια το 1979 από τον αείμνηστο σύζυγό μου, Γιάννη Σακελλαράκη, ο οποίος μίλησε ανοιχτά για μια ανθρωποθυσία στη μινωική εποχή, προκάλεσε θυελλώδεις αντιδράσεις και δεν μας βγήκε σε καλό, όσον αφορά την πανεπιστημιακή πορεία μας. Τα οστά αυτά ήταν ανθρώπινα. Ο σκελετός ανήκε σε άνδρα 18 ετών, ύψους 1,65, και βρέθηκε πάνω σε χτιστό βωμό, διπλωμένος στο πλευρό και πιθανότατα με δεμένα πόδια. Δίπλα του βρέθηκε ένας άλλος σκελετός που ανήκε ξανά σε άνδρα, αυτήν τη φορά μεγαλύτερης ηλικίας, περίπου 37 ετών και ύψους 1,78. Επίσης, ο άνδρας αυτός φορούσε δύο insignia (εμβλήματα), δηλαδή ένα δαχτυλίδι ασημένιο, επενδυμένο με σίδερο, και μια σφραγίδα από φλεβωτό αχάτη που πάνω έφερε παράσταση πλοίου με τον κωπηλάτη του. Άρα, ίσως πρόκειται για κάποιον ιερέα του ναού.

Η στάση, όμως, αυτού του σκελετού παρουσίαζε μια βασική ιδιαιτερότητα. Βρέθηκε ανάσκελα, με τα χέρια στο στήθος και το ένα πόδι λυγισμένο, μια στάση που ερμηνεύεται ως στάση οπισθοχώρησης σε κάτι που πέφτει από πάνω και σκοτώνει τον άνθρωπο. Επίσης, σε αυτό το δωμάτιο βρέθηκε και ένας σκελετός κοπέλας, 28 ετών περίπου και ύψους 1,45, η οποία έπασχε από μεσογειακή αναιμία. Οι σεισμοί που γίνονταν στο νησί δημιουργούσαν μεγάλες καταστροφές και οι ιερείς του ναού κατέφυγαν σε μια ακραία προσπάθεια εξιλασμού της θεότητας, στη θυσία ενός ανθρώπου, ώστε να σταματήσουν τις συμφορές. Οι υπόλοιποι άνθρωποι που βρέθηκαν νεκροί μέσα στον ναό ήταν θύματα κάποιου φονικού σεισμού.

Φωτογραφία αρχείου από ανασκάφη. Στο κέντρο η κ. Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη και ο Γιάννης Σακελλαράκης. [Credit: Αρχείο Έφης Σαπουνά Σακελλαράκη]

[Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

— Και τελικά τι συνέβη;

Ο Γιάννης ήταν υποψήφιος στην Αθήνα κι εγώ ήμουν υποψήφια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Έκτοτε, ακολούθησε ο μεγάλος ξεσηκωμός. Η ανθρωποθυσία παρουσιάστηκε θριαμβευτικά στην Αθήνα και στην Αμερική, στο Metropolitan Museum και σε ένα σεμινάριο στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας. Η ύπαρξη του βωμού και τα υπολείμματα «ξόανου» ήταν η ένδειξη ότι εκεί γίνονταν ανθρωποθυσίες. Ουδέποτε υπήρξε πιο τεκμηριωμένη ανασκαφή. Ωστόσο, οι επικριτές μας, οι οποίοι μας αντιμετώπισαν σαν να είχαμε κάνει το μεγαλύτερο έγκλημα, δεν είχαν ανοίξει καν τα σχετικά λεξικά στο λήμμα «ανθρωποθυσία». Μας κατηγόρησαν για ψεύδη, ύβρη και ασέβεια προς τον μινωικό κόσμο.

Η ανακάλυψή μας λοιπόν εξελίχθηκε σε δίκη. Κι είναι αλήθεια ότι ελάχιστοι τότε μας υπερασπίστηκαν. Ευτυχώς, υπήρξαν άνθρωποι που αντιλήφθηκαν ότι είχαμε δίκιο, όπως ο διευθυντής της Αγγλικής Σχολής, ο Hector Catling, μια σημαντική μορφή, που είπε τότε: «You are picking holes», «ψάχνετε ψύλλους στ' άχυρα τη στιγμή που έχουν δοθεί τέτοια στοιχεία». Και ο διευθυντής της Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής, ο Klaus Kilian, σημείωσε: «Θέλετε να διαβάσετε ένα βιβλίο που δεν έχει γραφεί ακόμα». Τέλος πάντων, η συζήτηση κατέληξε μ' έναν θρίαμβο δικό μας, αλλά παρ’ όλα αυτά χάσαμε και οι δύο τις έδρες μας. Φυσικά, το αφιέρωμα του «National Geographic» που ακολούθησε, το 1981, έκανε το εύρημα παγκοσμίως γνωστό. 

— Γιατί επιλέξατε να ταφεί ο σύζυγός σας στη Ζώμινθο;

Ήταν προσωπική του επιθυμία. Είχε ζητήσει τα οστά του να ταφούν στην κρητική Ζώμινθο, την οποία και ανακάλυψε. Ο τάφος του βρίσκεται σε μια κυκλική ξηρολιθιά, η οποία περιβάλλεται από αρωματικά φυτά του εμβληματικού βουνού, ενώ στο κέντρο, όπου αναπαύεται ο Γιάννης, υπάρχει μια πλάκα με την εξής επιγραφή: «Ο Ψηλορείτης δε ρωτά, στην έγνοια μπλιό δεν μπαίνει, τον ζηλευτό του άρχοντα στις αγκάλες του ζεσταίνει». Ο Γιάννης δεν έφυγε ποτέ. Είναι πανταχού παρών. Έχουν περάσει δεκατρία χρόνια από τον θάνατό του και είναι σαν χθες.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ζωμίνθου.

— Τι σας έχει διδάξει η αρχαιολογία;

Με την αρχαιολογία πάντοτε ανακαλύπτεις κάτι καινούργιο. Θεωρώ την αρχαιολογία υπηρέτρια της Ιστορίας. Μέσω αυτής έχεις τη δυνατότητα να εξερευνήσεις το κρυμμένο παρελθόν, να έρθεις σε επαφή με αθέατες πτυχές και να αναζητήσεις τα ανθρώπινα ίχνη. Συγχρόνως, μου προσφέρει τη δυνατότητα να είμαι περισσότερο οχυρωμένη απέναντι σε δύσκολες καταστάσεις και γεγονότα της καθημερινότητας. Κι όλα αυτά επειδή γνωρίζω ότι υπάρχει μια αδιάλειπτη συνέχεια στις ανθρώπινες κοινωνίες.  

— Ποιο είναι το αγαπημένο σας εύρημα;

Το τεράστιο σύμπλεγμα του Ηρακλή με το λιοντάρι από τούς Ωρεούς. Το υπερφυσικού μεγέθους σύμπλεγμα του Ηρακλή με λέοντα από τον Νέο Πύργο Ωρέων αποτελεί ένα αριστούργημα της αρχαϊκής πλαστικής. Πρόκειται για ναξιακό έργο του 560-550 π.Χ. και στην αριστερή πλευρά του σώματος του λιονταριού φέρει αναθηματική επιγραφή «Κυλίων Ανέθεκεν» της ίδιας εποχής, σε ευβοϊκό αλφάβητο. 

Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, «Σύμπλεγμα Ηρακλή με Λέοντα από τους Ωρεούς Ιστιαίας»

Μάλιστα, για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν ήταν στα χέρια μας, αφού είχε αμέσως απαχθεί από τον τότε πρόεδρο της κοινότητας Αθ. Πατσούρα, ο οποίος το είχε κρατήσει στα γραφεία της κοινότητας χωρίς να ενημερώσει καμία αρμόδια υπηρεσία. Όταν το πήραμε από ένα υπόγειο ταβέρνας όπου το είχαν βάλει, το κουβαλήσαμε πάνω σε μια καρότσα σκεπασμένο. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής σκεφτόμουν την εξέλιξη αυτού του ευρήματος. Από τη δόξα μιας άλλης εποχής, ήταν τοποθετημένο σε μια καρότσα και τυλιγμένο με μια κουρελού. Όπως και να 'χει, πάντως, η Εύβοια αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της ζωής μου και ως έφορος Αρχαιοτήτων Ευβοίας διενήργησα σημαντικές ανασκαφές σε όλο το νησί, στη Σκύρο και στις βοιωτικές ακτές.

Ο Γιάννης Σακελλαράκης με τη Μελίνα Μερκούρη. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO] 

 Ο Γιάννης Σακελλαράκης και ο Μάνος Χατζιδάκις σε αρχαιολογική ανασκαφή.
[Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

— Τι σας ενοχλεί σήμερα στην ελληνική κοινωνία;

Ο νεοπλουτισμός και το απύθμενο μίσος για την πρόοδο του άλλου. Ένας ατελείωτος φθόνος. Απουσιάζει η αρχοντιά και η ευγένεια. Μια αγνωμοσύνη εκ μέρους όλων όσων έχουν ευεργετηθεί. Το ζήσαμε και εμείς με τον σύζυγό μου όταν διαπιστώσαμε ότι στην Αθήνα είχαν δημιουργηθεί, ειδικά τα χρόνια που λείπαμε, διάφορες κλίκες, στις οποίες δεν θελήσαμε να εμπλακούμε.

— Οι αρχαιολόγοι βρίσκονται συχνά στο στόχαστρο της κριτικής. Εσείς πώς το αντιμετωπίζετε;

Οι αρχαιολόγοι βρίσκονται συχνά στο στόχαστρο της κριτικής αλλά με άδικα επιχειρήματα περί «εχθρών της προόδου και της ανάπτυξης». Οι αρχαιολόγοι πάντοτε έχουν τον ρόλο του κακού. Αυτό συμβαίνει γιατί είναι εκείνοι που πρέπει να απαγορεύσουν κάθε είδους δραστηριότητα όταν ανακαλυφθούν αρχαία ευρήματα και κρίνονται απαραίτητες οι ανασκαφικές εργασίες. Προφανώς, αυτό δημιουργεί επανειλημμένα αντιδράσεις. Δεν διαφωνώ ότι υπάρχουν και αρχαιολόγοι που είναι πολύ σχολαστικοί, γραφειοκράτες και θέτουν πολλαπλά εμπόδια χωρίς λόγο. Οι αρχαιολόγοι, όμως, είναι ήρωες, ιδεολόγοι και κυρίως δεν είναι υστερόβουλοι. Η πολιτικολογία δεν συμβαδίζει με τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις. Ο αρχαιολόγος χρειάζεται χρόνο για τις έρευνές του και όχι να του λες «βιάσου».

Οι αρχαιολόγοι, όμως, είναι ήρωες, ιδεολόγοι και κυρίως δεν είναι υστερόβουλοι.
[Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

— Πώς είδατε τη συζήτηση που κυριαρχεί για το κτίριο της οδού Ερμού;

Προσωπικά, διαφωνώ με την απόφαση του υπουργείου. Το κτίριο πρέπει να μείνει στη δικαιοδοσία του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων. Πάντως, πιστεύω ότι η αλήθεια είναι κάπου στη μέση, διότι, από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να προτάσσεις τις κομματικές σου ταμπέλες όταν καθήκον σου είναι να προστατεύεις την εθνική μας κληρονομιά. Επίσης, να σας πω ότι ποτέ δεν θέλησα να είμαι μέλος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, γι’ αυτό και δεν γράφτηκα ποτέ.

— Τι θυμάστε από τις τελευταίες στιγμές με τον σύζυγό σας;

Δεν θα ξεχάσω ποτέ όταν την τελευταία εβδομάδα της ζωής του, ξαπλωμένος στο κρεβάτι, μου ζήτησε να του φέρω το «Μονόγραμμα» του Οδυσσέα Ελύτη, προκειμένου να μου διαβάσει ένα απόσπασμα. Με εκείνη την αξέχαστη φωνή του, που ομόρφαινε καθετί που έλεγε, θυμάμαι να αφηγείται: «Θα πενθώ πάντα –μ’ ακούς;– για σένα, μόνος στον Παράδεισο». Αυτό. Δεν θέλω να πω κάτι άλλο, παρά μόνο ότι το λιγότερο που μπορούσα να κάνω για τον ίδιο είναι να μην αφήσω τίποτα από το έργο του που να μην το ολοκληρώσω. Το όφειλα στη μνήμη του.

— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;

Την αγάπη για τα πάντα. Ξέρετε, οι άνθρωποι που δεν αγάπησαν στη ζωή τους είναι μονίμως δυστυχείς.

Πηγή: Γ. Πανταζόπουλος, LiFO