Ο Ερμής οδηγεί το άρμα στο μυστικό

Μοναδικής ωραιότητας, όπως και σημασίας, είναι το υπέροχο ψηφιδωτό που αποκάλυψε η ανασκαφή στην Αμφίπολη.

Μοναδικής ωραιότητας, όπως και σημασίας, είναι το υπέροχο ψηφιδωτό που αποκάλυψε η ανασκαφή στην Αμφίπολη.

Πρόκειται για το μόνο ψηφιδωτό δάπεδο που έχει αποκαλυφθεί ποτέ σε μακεδονικό τάφο και ίσως, όταν ολοκληρωθεί η ανασκαφή μέσα στις επόμενες ημέρες, δώσει ενδείξεις για τον νεκρό που είχε ταφεί εκεί.

Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για ένα έργο με μεγάλο ενδιαφέρον, που μας φέρνει πιο κοντά στην αποκάλυψη του μυστικού του τάφου. Δεν αποκλείεται να ήταν ορατό και προσβάσιμο κατά την αρχαία εποχή, αν και εφόσον το ταφικό μνημείο ήταν ανοιχτό μέχρι και τον δεύτερο θάλαμο. Η είδηση της αποκάλυψης του ψηφιδωτού έκανε τον γύρο του κόσμου και μεταδόθηκε και από το CNN.

Το ψηφιδωτό καλύπτει όλη την επιφάνεια του δευτέρου θαλάμου, μαζί με τα διακοσμητικά του πλαίσια. Η παράσταση έχει εμβαδόν 4,5 μ. μήκος επί 3 πλάτος. «Είναι κατασκευασμένο από μικρά βότσαλα, λευκού, μαύρου, γκριζωπού, μπλε, κόκκινου και κίτρινου χρώματος. Την κεντρική παράσταση περιβάλλει διακοσμητικό πλαίσιο, πλάτους 0,60 μ., το οποίο συντίθεται από διπλό μαίανδρο, τετράγωνα και τρέχουσα σπείρα», όπως αναφέρει το δελτίο Τύπου του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Το φόντο της παράστασης είναι σε αποχρώσεις γκρι - μπλε. Ο «φωτισμός» του ψηφιδωτού επετεύχθη με τη χρήση γαλάζιων ψηφίδων ανάμεσα σε πιο σκούρες. Μία τέτοια γαλάζια ψηφίδα σχηματίζει το μάτι ενός από τα άλογα.

Aριστερά, ο θεός Ερμής που κρατά κηρύκειο ως ψυχοπομπός.
Στο κέντρο, άρμα με δύο λευκά άλογα σε κίνηση.
Δεξιά, ο γενειοφόρος άνδρας με στεφάνι δάφνης στο κεφάλι.
Πολλά μέρη από το φθαρμένο τμήμα έχουν βρεθεί στην αμμώδη επίχωση
και τις επόμενες μέρες θα γίνει προσπάθεια συγκόλλησης και αποκατάστασής του.
Μέχρι στιγμής δεν έχουν εντοπιστεί πουθενά τα κεφάλια των σφιγγών του πρώτου υπέρθυρου

Η κεντρική παράσταση «απεικονίζει άρμα σε κίνηση, που σύρεται από δύο λευκά άλογα, το οποίο οδηγεί γενειοφόρος άνδρας, με στεφάνι δάφνης στο κεφάλι. Μπροστά από το άρμα απεικονίζεται ο θεός Ερμής ως ψυχοπομπός, ο οποίος φορά πέτασο, μανδύα, φτερωτά σανδάλια και κρατά κηρύκειο. Η σύνθεση έχει κατεύθυνση από ανατολικά προς τα δυτικά.

Η παράσταση διακρίνεται για την εξαίρετη τέχνη στην απόδοση των λεπτομερειών των χαρακτηριστικών, τόσο των μορφών όσο και των αλόγων, όπως και για την αρμονία των χρωμάτων. Η σύνθεση είναι σύγχρονη του ταφικού συγκροτήματος και χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ.

Το ψηφιδωτό έχει υποστεί φθορά στο κέντρο, σε σχήμα κύκλου, διαμέτρου 0,80 μ. Ωστόσο, πολλά μέρη από το φθαρμένο τμήμα έχουν βρεθεί στην αμμώδη επίχωση. Τις επόμενες μέρες θα γίνει προσπάθεια συγκόλλησης και αποκατάστασής του, προκειμένου να συντεθεί, στο μέτρο του δυνατού, η συνολική εικόνα της παράστασης.

Το ψηφιδωτό δάπεδο, ανατολικά και δυτικά, δεν έχει αποκαλυφθεί στο σύνολό του, καθώς η ανασκαφή είναι ακόμη σε εξέλιξη στα τμήματα αυτά. Αναμένεται να αποκαλυφθεί πλήρως μέσα στο επόμενο διήμερο - τριήμερο και τότε οι ανασκαφείς θα είναι σε θέση να το «διαβάσουν» καλύτερα. Ολα εξαρτώνται από το αν υπάρχει άλλη μορφή πίσω από τον γενειοφόρο στεφανωμένο άντρα. Αν όχι, τότε ο Ερμής θα ερμηνευθεί ως ψυχοπομπός και η στεφανωμένη ανδρική μορφή θα «μιλήσει» για τον νεκρό που έχει ταφεί εκεί. Αυτό συμβαίνει στον τάφο της Κρίσεως, όπως ονομάζεται ένα από τα μνημεία της αρχαίας Μίεζας και όπου ο Ερμής κρατά κηρύκειο πανομοιότυπο με αυτό που βρέθηκε στην Αμφίπολη. Στον τάφο της Κρίσεως εικονίζεται ο νεκρός, που θα πρέπει να ήταν στρατιωτικός.

Αν εμφανιστεί γυναικεία μορφή και μάλιστα σε στάση «αντίστασης», τότε ο Ερμής ήταν προπομπός και έχουμε παράσταση με την αρπαγή της Περσεφόνης, την οποία συναντάμε και σε τοιχογραφία στον λεγόμενο τάφο της Περσεφόνης, στις Αιγές.

Πρόκειται, πάντως, και πάλι για ένα ζωγραφικό θέμα που απαντάται σε ταφικό μνημείο. Η ανασκαφική ομάδα δεν ταυτίζει το πρόσωπο του γενειοφόρου άνδρα με νεκρό ή θεό, περιμένοντας να ολοκληρωθεί η ανασκαφή. Οπως αναφέρουν, ενδεχομένως να έχει αποτυπωθεί και κάποια άλλη μυθολογική σκηνή, κάτι που συμβαίνει σε μακεδονικούς τάφους.

Στα νότια του ψηφιδωτού δαπέδου και ανάμεσα στα βάθρα των Καρυατίδων αποκαλύφθηκε πώρινο κατώφλι, καλυμμένο με λευκό κονίαμα. Στα βόρεια του δαπέδου αποκαλύφθηκε το μαρμάρινο κατώφλι της θύρας, που οδηγεί στον τρίτο χώρο, διακοσμημένο με ιωνικό κυμάτιο, στο κάτω μέρος του. Δηλαδή, αυτήν τη στιγμή έχουμε και τα δύο κατώφλια των θυρών στους τοίχους που ορίζουν τον δεύτερο θάλαμο, και μάλιστα στη θέση τους, όπως άλλωστε αναμενόταν.

Συνεχίζονται οι εργασίες - «Τείχος» χώματος στον τρίτο θάλαμο

Με αποκάλυψη του υπόλοιπου δαπέδου στον δεύτερο θάλαμο θα συνεχιστεί τις επόμενες ημέρες η ανασκαφική διαδικασία στον λόφο Καστά στην Αμφίπολη. Μέχρι στιγμής έχει αποκαλυφθεί όλο το δάπεδο με την ψηφιδωτή παράσταση και τις διακοσμητικές ταινίες κατά μήκος του θαλάμου και πρέπει να αποκαλυφθεί και κατά το πλάτος.

Η σταδιακή αφαίρεση μέρους της επίχωσης θα συνεχιστεί και τις επόμενες ημέρες. Οι φωτογραφίες από τη θύρα στον τρίτο διαφραγματικό τοίχο δείχνουν ακριβώς από πίσω ένα «τείχος» χώματος, το οποίο σιγά σιγά πρέπει να κατέβει.

Ακριβώς κάτω από αυτό το θύρωμα, προς το εσωτερικό του τρίτου χώρου, εντοπίστηκαν ακόμη δύο τμήματα από τα μαρμάρινα θυρόφυλλα.

Η ομάδα δεν μπορεί αυτήν τη στιγμή να πει με βεβαιότητα αν έχουμε όλα τα μέρη από τα δύο θυρόφυλλα, τις επόμενες ημέρες όμως θα κάνει τις μετρήσεις και τις ταυτίσεις ώστε να ξέρουν τι άλλο πρέπει να περιμένουν. Μέχρι στιγμής δεν έχουν εντοπιστεί πουθενά τα κεφάλια των σφιγγών του πρώτου υπέρθυρου, ούτε όμως και τα τμήματα της μαρμάρινης ψευδοροφής από τον δεύτερο θάλαμο - εκτός από ένα.

Επομένως, η διερεύνηση στα χώματα θα συνεχιστεί. Ας σημειωθεί πως χώμα έχει σταλεί στην Ελβετία για αναλύσεις, προκειμένου να διαπιστωθεί η προέλευσή του και τα γεωλογικά του χαρακτηριστικά και όχι για υποτιθέμενη χρονολόγηση.

Τέλος, όταν ολοκληρωθούν οι εργασίες στον δεύτερο θάλαμο, θα συνεχιστούν με μεγαλύτερη ένταση οι αποχωματώσεις στον τρίτο. Αυτές θα δείξουν αν υπάρχει ράμπα ή σκάλα στο δάπεδο και αν έχει θύρα το τέταρτο θύρωμα.

Οι ζωγραφιές λύνουν τα μυστήρια

Αν δεν υπήρχαν οι μακεδονικοί τάφοι, λίγα θα γνωρίζαμε από την αρχαία ελληνική ζωγραφική και ιδίως από τη ζωγραφική της Μακεδονίας.

Η Αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άρχοντα του Κάτω Κόσμου.

Η φθαρτότητα των υλικών δεν επέτρεψε να φτάσουν ως τις μέρες μας ζωγραφικά έργα. Όσα έμειναν, έμειναν επειδή διατηρήθηκαν στις ειδικές συνθήκες των καταχωμένων τάφων. Μέχρι την ανακάλυψή τους, γνωρίζαμε μονάχα τα ψηφιδωτά δάπεδα οικιών από την Πέλλα και την Όλυνθο, που αντανακλούσαν τα επιτεύγματα αυτής της ζωγραφικής.

Έργο του Νικήμαχου ήταν, πιθανώς, η πολυπρόσωπη σύνθεση κυνηγιού με δέκα κυνηγούς, η οποία βρίσκεται στην πρόσοψη του τάφου του Φιλίππου Β' στις Αιγές, σε μια ζωφόρο 5,6μ. μήκος. Από εικονογραφική άποψη η τοιχογραφία του κυνηγιού παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Οι περισσότεροι από τους κυνηγούς είναι γυμνοί ή φορούν μόνο χλαμύδες. Κοντό χιτώνα φορούν μόνο ο έφιππος αγένειος κυνηγός στο κέντρο της παράστασης και ο έφιππος γενειοφόρος που επιτίθεται με το δόρυ του στο πληγωμένο λιοντάρι στη δεξιά πλευρά. Οι επιστήμονες τους έχουν ταυτίσει με τον Φίλιππο και τον Αλέξανδρο.

Στον τάφο του Αλεξάνδρου Δ', γνωστό ως «τον τάφο του πρίγκιπα», υπήρχε ζωγραφική παράσταση στην ιωνική ζωφόρο, αλλά ήταν επάνω σε ξύλο και χάθηκε. Στον προθάλαμο, όπως σημειώνει η έφορος και ανασκαφέας Αγγελική Κοτταρίδη, έχει παράσταση αρματοδρομίας, «ίσως μια έμμεση αναφορά στους αγώνες με τους οποίους τιμούσαν τους νεκρούς ήρωες από την εποχή του έπους. Είκοσι ένα κόκκινα άρματα που τα σέρνουν λευκά άλογα και τα οδηγούν νεαροί ηνίοχοι με μακριούς ανεμίζοντες χιτώνες κινούνται επάνω σε βαθυγάλαζο φόντο».

«Δίπλα στον Φίλιππο, λίγα χρόνια πριν, είχε ταφεί σε κιβωτιόσχημο τάφο, που δεν γλίτωσε τη σύληση, ένα άλλο διακεκριμένο μέλος της οικογένειάς του, πιθανώς η Νικησίπολη, σύζυγος και αυτή του Φιλίππου, μητέρα της Θεσσαλονίκης. Η μοναδική τοιχογραφία από το εσωτερικό του τάφου, με την Αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άρχοντα του Κάτω Κόσμου, τη βουβή Δήμητρα και τις τρεις αδέκαστες Μοίρες, με τον Ερμή Ψυχοπομπό σε έντονη κίνηση και την τρομαγμένη νύμφη που μαρτυρεί το φοβερό γεγονός, είναι ένα μοναδικό επίτευγμα της αρχαίας ζωγραφικής τέχνης και μια σπάνια εικονογραφική μαρτυρία των αρχαίων μυστηριακών αντιλήψεων για τη μεταθανάτια ζωή» γράφει η δρ Κοτταρίδη.

Η μορφή του νεκρού από τον τάφο της Κρίσεως στη Μίεζα

Ο μακεδονικός τάφος των Ανθεμίων (πρώτο μισό του 3ου αιώνα π.Χ.) στη Μίεζα έχει ναόσχημη πρόσοψη. Στο αέτωμα σώζεται ωραία ζωγραφική παράσταση, που εικονίζει ζευγάρι ώριμης ηλικίας καθισμένο σε ανάκλιντρο συμποσίου. Και οι δύο μορφές είναι ντυμένες με χιτώνα και ιμάτιο, που ο καλλιτέχνης έχει αποδώσει με εντυπωσιακές και πλούσιες πτυχές. Στην οροφή του προθαλάμου έξι ανθέμια εναλλάσσονται με νερολούλουδα πάνω σε γαλαζοπράσινο βάθος, που θυμίζει λουλούδια να πλέουν στην επιφάνεια λίμνης.

Ο τάφος της Κρίσεως, από τους σημαντικότερους μακεδονικούς που έχουν ανασκαφεί, ήταν επίσης στη Μίεζα. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. και οφείλει την ονομασία του στη μοναδική για την αρχαία τέχνη ζωγραφική παράσταση που τον διακοσμεί με θέμα την κρίση του νεκρού. Ταινία με σταγόνες και γραπτή ζώνη με άνθη και έλικες διαχωρίζουν τις μετόπες από την ιωνική ζωφόρο που ακολουθεί. Το θέμα του διάκοσμού της είναι κάποια μάχη των Ελλήνων εναντίον των Περσών, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι οι μορφές που τη συνθέτουν είναι ανάγλυφες.

Ανάμεσα στις ακραίες παραστάδες και στους δωρικούς ημικίονες που πλαισιώνουν τη θύρα υπάρχουν τέσσερις ζωγραφικοί πίνακες, οι οποίοι αποτελούν ενιαία σύνθεση που απεικονίζει τη σκηνή της κρίσης του νεκρού. Ο νεκρός πολεμιστής οδηγείται από τον ψυχοπομπό Ερμή στους κριτές του Κάτω Κόσμου, Αιακό και Ραδάμανθυ, θέμα εξαιρετικά σπάνιο στην εικονογραφία, αλλά γνωστό από τον πλατωνικό διάλογο «Γοργίας».

Το ταφικό μνημείο του Λύσωνος και του Καλλικλέους στα Λευκάδια μπορεί να χρονολογηθεί από τα τέλη του 3ου έως τα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ. Οι ιωνικές παραστάδες, που αποδίδονται τρισδιάστατα με φωτοσκίαση πάνω στους τοίχους, δημιουργούν στο εσωτερικό του μνημείου την εντύπωση ενός πραγματικού περιστυλίου, στον υπαίθριο χώρο ενός κήπου. Μια συνεχόμενη φυτική γιρλάντα με κορδέλες και ρόδια στεφανώνει το ανώτερο μέρος του περιστυλίου, ενώ στα δύο τύμπανα των στενών πλευρών αποδίδονται ζωγραφικά τα όπλα, που συχνά συνοδεύουν ως κτερίσματα τους νεκρούς πολεμιστές: κράνη, ξίφη, καθώς και δύο διαφορετικού τύπου μακεδονικές ασπίδες. Ισως να αποτέλεσε τις αρχές ή να έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη του δεύτερου πομπηιανού στυλ.

Βοτσαλωτό δάπεδο με ρόμβους έχει επίσης άλλος μακεδονικός τάφος που έχει βρεθεί στην Αμφίπολη και ήταν συλημένος. Στις κλίνες άλλου μακεδονικού τάφου της ίδιας περιοχής υπάρχει ζωγραφική διακόσμηση με διονυσιακά θέματα.

Πηγή: Αγγ. Κώττη, Έθνος 1, Έθνος 2