Πυριτιδαποθήκη, μενδρεσές, τεκές, τείχη, πύργοι. Το δυτικό και νότιο τμήμα του Κάστρου Μυτιλήνης. Διακρίνονται τα μνημεία: Πυριτιδαποθήκη...
 |
| Πυριτιδαποθήκη, μενδρεσές, τεκές, τείχη, πύργοι. Το δυτικό και νότιο τμήμα του Κάστρου Μυτιλήνης. Διακρίνονται τα μνημεία: Πυριτιδαποθήκη και θρησκευτικό συγκρότημα που συμπεριλαμβάνει το μενδρεσέ και τον τεκέ, το 2013, πριν αποκατασταθεί. Επιπλέον, διακρίνεται τμήμα της οχύρωσης, αλλά και οι μεταγενέστερες προσθήκες (από Γενουάτες και Οθωμανούς). Στο βάθος, τμήμα του νότιου τείχους και του πύργου που σήμερα αποκαλείται Πύργος της Σημαίας |
Ένα από τα μεγαλύτερα κάστρα της Μεσογείου, το Κάστρο της Μυτιλήνης, φύσει και θέσει οχυρό του βορειοανατολικού τμήματος της Μυτιλήνης, που αναφέρεται στη βυζαντινή ιστοριογραφία ήδη από τα τέλη του 5ου αιώνα, διερεύνησε από κοντά το «Ε», διαπιστώνοντας την αποκατάσταση των μνημείων του στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ.
Με τη Μαρία Παπαγεωργίου, υπεύθυνη του έργου στην ομάδα επίβλεψης και αρχαιολόγο της 14ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ξεναγηθήκαμε σε όλους τους χώρους του Κάστρου, συγκεντρώνοντας τις απαραίτητες πληροφορίες για τον επισκέπτη, αλλά και γα τον ντόπιο που αξίζει να περιηγηθεί στους χώρους που αναμορφώθηκαν.
Πέρα από τη φιλοξενία και την περιήγηση από το προσωπικό της 14ης Εφορείας και την ανάδειξη κύριων θεμάτων από την τέως προϊσταμένη, Όλγα Βάσση, αντλήσαμε πολλά στοιχεία και από τη συστηματική επεξεργασία του φορέα που συμπυκνώνεται σε δύο εκδόσεις φυλλαδίου και έχουν επιμεληθεί η 14η Εφορεία και οι αρχαιολόγοι Αθηνά - Χριστίνα Λούπου και Γεωργία Ταμπακοπούλου.
Το έργο «Αποκατάσταση Μνημείων Κάστρου Μυτιλήνης 2010 - 2014», με προϋπολογισμό 2,3 εκατ. ευρώ, περιλαμβάνει την αποκατάσταση των μνημείων στο εσωτερικό του Κάστρου, τις κρύπτες (το μεσαιωνικό καταφύγιο), το νότιο τείχος (πάνω από τις κρύπτες), την αποκατάσταση του τουρμπέ (μέρος του τεκέ), την αποκατάσταση της οικίας στο Κάτω Κάστρο και την αποκατάσταση του χαμάμ στο Κάτω Κάστρο.
«Όταν υπάρχουν φύλακες, έχουμε ανοιχτές και τις δύο πύλες (σ.σ. νότια και μεσαία), αλλά όταν έχουμε έλλειψη, ανοίγουμε μόνο την Ορτά Καπού (σ.σ. τη Μεσαία Πύλη) από το λιθόστρωτο δρόμο μετά τα Δικαστήρια», μας λέει η κ. Βάσση, την τοποθεσία της οποίας χαρακτήρισε ατυχή. Σημαντική είναι και η τοποθέτηση αμαξιδίου για τα άτομα με αναπηρίες, που επίσης θα μπορούν να ξεναγούνται.
Από τη νότια πύλη, στις κρύπτες
Το «Ε» μπήκε από τη νότια πύλη στο Κάστρο Μυτιλήνης, έχοντας την ευκαιρία να ξεναγηθεί σε όλα τα έργα που αποκαταστάθηκαν, αλλά και σε όλα τα μνημεία. Η κ. Παπαγεωργίου μίλησε για τη διάρθρωσή του σε κάτω, άνω και Μεσαίο Κάστρο και τη συμβολή των πινακίδων στην ξενάγηση των επισκεπτών χωρίς φυσική παρουσία, που τοποθετήθηκαν μετά το 2005.
Προχωρώντας μέσω του κεντρικού λιθόστρωτου από το Άνω Κάστρο προς το Μεσαίο, φτάσαμε στις κρύπτες. Ο όρος «κρύπτες» αφορά στον εντυπωσιακό υπόγειο χώρο που έρχεται σε επαφή με το νότιο τείχος. Το πιο πιθανό είναι ότι δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Περιόδου, ως καταφύγιο του άμαχου πληθυσμού σε περίπτωση πολιορκίας.
 |
| Το Άνω Κάστρο / Νότια είσοδος - κορυφή του λόφου στην περιοχή Τσαμάκια της Μυτιλήνης. |
Διαθέτει δύο κατά σειρά πύλες στη νότια πλευρά και μία στην ανατολική. Στην παραλληλόγραμμη κάτοψή του εντάσσονται δύο στοές σε κάθετη μεταξύ τους σχέση. Στη δυτική πλευρά της κύριας στοάς, ανοίγουν θολοσκεπείς και συγκοινωνούντες μεταξύ τους χώροι, που αποτελούσαν τους κοιτώνες του αμάχου, ενώ στην ανατολική υπάρχει δεξαμενή συλλογής νερού και χώροι υγιεινής.
Ενδιαφέρουσα είναι η διάταξη των φωτιστικών ανοιγμάτων στην οροφή των κρυπτών, που έχουν τέτοιο προσανατολισμό ώστε να «ακολουθούν» την πορεία του ηλίου καθ’ όλη την ημέρα, δίδοντας φως και αερισμό στους υπόγειους χώρους.
Ο υπόγειος χώρος επικοινωνούσε με τον πύργο που υψώνεται στο δυτικό του άκρο, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι διέθετε παράλληλα και υπόγεια δίοδο, που συνέδεε το Κάστρο με την εκτός των τειχών πόλη.
Πέραν των εργασιών στις κρύπτες, επισκευάστηκαν και τα αποδιοργανωμένα τμήματα του νότιου τείχους στο σημείο επαφής του με τις κρύπτες.
Χαμάμ
Στην είσοδο του Κάτω Κάστρου, στη βορειοδυτική πύλη, ο Δήμος, όπως μας λέει η ξεναγός μας, προσέφερε μια σημαντική βοήθεια, διαθέτοντας μηχανήματα και προσωπικό για τον καθαρισμό πολλών χωρών, όπως η τάφρος, που «πνίγονταν» από την πυκνή βλάστηση.
Έτσι, έχει αλλάξει μορφή το Κάτω Κάστρο τώρα κι από το δρόμο ακόμα, κατεβαίνοντας από το Υπουργείο Αιγαίου, ο τρούλος τού χαμάμ φαίνεται και «ξυπνά» άλλες εποχές.
Ένα από τα μνημεία που αποκαταστάθηκε εκτός από τον τουρμπέ, τον τεκέ και τις κρύπτες, είναι το χαμάμ του Κάτω Κάστρου.
Το μνημείο αντιμετώπιζε έντονα στατικά προβλήματα και πολλαπλές αλλοιώσεις από την αδιάλειπτη χρήση και την εγκατάλειψή του. Κατά τις εργασίες αποκατάστασής του, αποκαλύφθηκε η αρχική κάτοψη του κτηρίου με την κατεστραμμένη σήμερα αίθουσα υποδοχής του, ενώ παράλληλα ήρθαν στο φως και νέα στοιχεία σχετικά με την τοπογραφία του Κάτω Κάστρου.
Ουσιαστικά αποκαταστάθηκε η μορφή του, αφού πολλά τμήματα είχαν φθαρεί, όπως επίσης οι περιμετρικοί του τοίχοι κι ο χώρος της υποδοχής, ή του «ψυχρού δωματίου» όπως αποκαλείται. Το χαμάμ αποτελείται από πέντε χώρους.
Το φυσικό φως που μπαίνει από πάνω, είναι κεντρικό οθωμανικό στοιχείο, όπως και οι πηλινοσωλήνες που «φρόντιζαν» για τη διοχέτευση ζεστού αέρα στο χαμάμ.
 |
| Οικία των Γατελούζων - Πύργος της Βασιλοπούλας - Άνω Κάστρο |
Ο εξαγνισμός της ψυχής
Φυσικά σήμερα το χαμάμ δε θα λειτουργεί ως τέτοιο, αλλά είναι επισκέψιμο για τον καθένα που επιθυμεί να γνωρίσει τον «εξαγνισμό της ψυχής» σε μια άλλη εποχή, ενώ κάλλιστα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εκθεσιακός χώρος.
Η μουσουλμανική θρησκεία επέβαλλε την καθαριότητα του σώματος δύο φορές την ημέρα, καθώς το Κοράνι αναφέρει ότι το νερό εξαλείφει τα αμαρτήματα και -μαζί με το «λουτρό» φωτός που εισερχόταν από τα διαφώτιστα των θόλων- συντελεί στον εξαγνισμό της ψυχής και στην προετοιμασία για την προσευχή.
Χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό τους στοιχείο ήταν οι θόλοι στην οροφή, οι οποίοι διακοσμούνταν από φεγγίτες καλυμμένους με φυσητά γυαλιά, συχνά έγχρωμα.
Ο τουρμπές
Στη ανατολική γωνία του δρόμου που οδηγεί στη νοτιοανατολική πύλη του Κάστρου της Μυτιλήνης, βρισκόταν ο τουρμπές (μαυσωλείο) του Μουσά Μπαμπά, μέρος του τεκέ (μοναστήρι δερβίσηδων).
Μάλιστα μέχρι πρότινος, τον ονόμαζαν τεκέ. Τον έχτισε ο ναύαρχος του Οθωμανικού Στόλου Χαριεντίν Μπαρμπαρόσα.
Κάθε χώρος που ήταν αφιερωμένος στις λατρευτικές πρακτικές διαφόρων μουσουλμανικών θρησκευτικών ταγμάτων, ήταν γνωστός ως τεκές ή μεστζίτ ή μασγίδιο ή ασκητήριο ή ευκτήριο.
Ο τεκές του Κάστρου ήταν μία σχεδόν τετράγωνη, λιθόκτιστη, κεραμιδοσκέπαστη και μονώροφη κατασκευή, με παράθυρα σε κάθε πλευρά, προκειμένου να φωτίζεται η αίθουσα της προσευχής.
Οι στροβιλιζόμενοι δερβίσηδες (σεμαζέν) εμπνέονταν από την ιδεολογία του σουφικού Τάγματος των Μεβλεβίδων. Το Τάγμα ιδρύθηκε το 13ο αιώνα στο Ικόνιο από τον ποιητή Τζελαλεντίν Ρουμί (Mevlânâ Celâleddin Mehmed Rumi) και θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά τάγματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Μέσα από την κυκλική περιστροφή, οι δερβίσηδες επιχειρούσαν να συνδεθούν και να συντονιστούν με την κίνηση όλων των υπόλοιπων υπάρξεων και της φύσης εν γένει.
Χώρος πολιτισμού
Εκεί που δεν πιάνει το μάτι του οδηγού, αλλά πρέπει κανείς να τα περπατήσει ή να τα θυμηθεί όταν ο δρόμος ήταν ανοιχτός, είναι τα σπίτια που κατασκευάστηκαν με την έλευση των προσφύγων και ανήκουν στη 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Παλιότερα, οι αναφορές δείχνουν ότι είχαν δημιουργηθεί 80 σπίτια!
Πρόκειται για οικίες που διατηρούνται σήμερα σε ερειπιώδη κατάσταση στο Κάτω Κάστρο και εγκαταλείφθηκαν από τους χρήστες τους μόλις στα μέσα τού 1980. Σε ένα τριπλό από αυτά, πραγματικό κόσμημα, το μεγαλύτερο που έχει διασωθεί, θα βρίσκεται ο χώρος πολιτισμού. Ο τελευταίος όροφος έχει παραχωρηθεί στη Φωτογραφική Εταιρεία Μυτιλήνης.
Σε όλο το οίκημα έχει αποκατασταθεί η στέγη και ο φωτισμός και η διαρρύθμιση είναι τέτοια, που η ΦΕΜ μπορεί να οργανώσει πολλές εκθέσεις, εργαστήρια και δρώμενα. Στο χώρο ο οποίος δεν έχει παραχωρηθεί στη ΦΕΜ, σχεδιαζόταν, τουλάχιστον πριν τη συνένωση των Εφορειών Αρχαιοτήτων, να στεγαστούν τα εργαστήρια της 14ης Εφορείας.
Μετά το όμορφο και μεγάλο χώρο που θα αξιοποιηθεί για πολιτιστικές δραστηριότητες, οι επισκέπτες μπορούν περπατήσουν έξω από τα εργαστήρια συντήρησης.
Ένας... ποδηλατόδρομος!
Μελλοντικά προβλέπεται ο χώρος που θα περιηγούνται, να γίνει πλακόστρωτος και ήπιας κυκλοφορίας, ενώ στο μεγάλο του πλάτωμα μπορούν να φιλοξενηθούν υπαίθριες εκδηλώσεις.
Πρόκειται για εκείνο το σημείο απ’ όπου μέχρι προσφάτως διέρχονταν αυτοκίνητα, νταλίκες και στρατιωτικά οχήματα, κάποια από τα οποία είχαν πέσει πάνω στο χαμάμ και είχαν διαλύσει την τοιχοποιία του.
Δεν έκλεισε όμως ο δρόμος γι’ αυτόν το λόγο, αλλά για το ότι στο πλαίσιο του έργου χρειάστηκε να γίνουν έργα πάνω στο δρόμο. Σε εκείνη τη φάση του έργου (2011 - 2012) βρέθηκαν μέρη του αρχαίου τείχους στο δρόμο, το οποίο με το νέο έργο θα αναδειχτεί. Σύμφωνα με την ανασκαφέα του έργου, επρόκειτο για τείχος που ανακατασκευάστηκε και δε δημιουργήθηκε στην αρχαιότητα, αλλά κατά τους βυζαντινούς χρόνους.
Σε αυτόν το δρόμο, λοιπόν, προβλεπόταν σύμφωνα με το σχεδιασμό της 14ης Εφορείας να γίνει ποδηλατόδρομος, έργο που θα εντασσόταν σε νέο πρόγραμμα.
Η διάρθρωση του Κάστρου
Το ανάγλυφο της θέσης του Κάστρου καθόρισε την κάτοψη του οχυρού και την τριμερή διάρθρωση που διατηρεί έως σήμερα. Το Άνω Κάστρο (στην κορυφή του λόφου) παρείχε τη δυνατότητα ελέγχου του πορθμού του απέναντι οικισμού (Ευρίπου), της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής και των δύο λιμανιών (βορείου και νοτίου) της πόλης.
Το Μεσαίο Κάστρο εκτείνεται στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου, ενώ το Κάτω Κάστρο βρίσκεται στους πρόποδές του και το οχυρώνει από την πλευρά του βόρειου λιμένα της πόλης.
Το 1937, το Κάστρο Μυτιλήνης κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έκτοτε οι όποιες επεμβάσεις σε αυτό, έχουν καθαρά αναστηλωτικό χαρακτήρα.
Βυζαντινή Περίοδος 324 - 1354 μ.Χ.: Στη Βυζαντινή Περίοδο τοποθετείται η δημιουργία του Κάστρου Μυτιλήνης. Από τον 11ο αιώνα αναφέρονται επισκευές στα τείχη της Μυτιλήνης, δίχως να προσδιορίζεται εάν αυτές αφορούσαν στην ίδια την πόλη ή εάν υπήρχε ήδη ξεχωριστό κάστρο. Η πρώτη αναφορά στο Κάστρο ως ενός από τα ισχυρότερα της ανατολικής Μεσογείου εντοπίζεται σε επίσημο ενετικό κατάλογο του 1260.
Περίοδος Γατελούζων (1355 - 1462 μ.Χ.): Ο Γενουάτης Φραγκίσκος Α΄ Γατελούζος βοήθησε τον Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο με επιτυχία να ανακτήσει το θρόνο της Αυτοκρατορίας από τον Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό. Σε ανταπόδοση της ευεργεσίας του πρώτου, ο δεύτερος του έδωσε την αδελφή του Μαρία ως σύζυγο και τη Λέσβο ως προίκα. Η περίοδος της αυθεντίας των Γατελούζων θεωρείται μια ήρεμη περίοδος, κατά την οποία το Κάστρο επεκτάθηκε προς Βορρά.
Οθωμανική Περίοδος (1462 - 1912 μ.Χ.): Η σημερινή εικόνα του Κάστρου είναι αποτέλεσμα της διαχρονικής χρήσης του μνημείου. Οι Οθωμανοί στους οποίους παραδόθηκε η Μυτιλήνη και το Κάστρο μετά από ολιγοήμερη πολιορκία, προχώρησαν σε εκτεταμένα προγράμματα ενίσχυσής του.
Έλλειψη προσωπικού
Ναι μεν γίνονται έργα υποδομής και αποκατάστασης χώρου, απαιτείται όμως στη συνέχεια και το ανάλογο προσωπικό για τη συντήρηση και την καθαριότητά του.
Τώρα υπάρχει ένας άνθρωπος για την καθαριότητα και σε αυτήν, όπως και στην κοπή των χόρτων, βοηθούν και οι φύλακες που προσελήφθησαν τον Οκτώβριο και θα βρίσκονταν έως το Δεκέμβριο.
Παλιότερα τα κονδύλια δίνονταν από τον Απρίλιο, ενώ τώρα γίνονται στο τέλος του χρόνου και για όλες τις υπηρεσίες, σε μια περίοδο που δεν είναι υψηλής επισκεψιμότητας.
Και ψηφιακή περιήγηση
Αξίζει κανείς να περιηγηθεί και ψηφιακά στο Κάστρο της Μυτιλήνης. Το έργο «Παροχή Ηλεκτρονικών Υπηρεσιών Ανάδειξης και Προβολής του Κάστρου της Μυτιλήνης, των Βυζαντινών και Οθωμανικών Μνημείων και της καθημερινής ζωής της ευρύτερης περιοχής» χρηματοδοτήθηκε από το ΕΣΠΑ 2007 - 2013.
Αντικείμενό του είναι η παρουσίαση του Κάστρου της Μυτιλήνης σε μια διαχρονική προοπτική, που εστιάζει σε τρεις φάσεις: α) στη Βυζαντινή Περίοδο, περί το 600 μ.Χ., όταν κατασκευάστηκε το Κάστρο, β) στην Ύστερη Βυζαντινή Περίοδο, περί τα μέσα του 15ου αι., όταν η Λέσβος βρισκόταν υπό την ηγεμονία των Γατελούζων (Gattilusi ή Gattelusi) και πριν την κατάληψη του Κάστρου από τους Οθωμανούς, γ) στην Ύστερη Περίοδο της Οθωμανικής Κυριαρχίας, περί τις αρχές του 20ού αι., πριν την ένταξη της Μυτιλήνης και της Λέσβου στην ελληνική επικράτεια.
Σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκαν δύο ψηφιακές εφαρμογές, μία δικτυακή πύλη που παρουσιάζει ιστορικά δεδομένα και τεκμήρια για κάθε μία περίοδο και ένα σύστημα εικονικής περιήγησης-εικονικού κάστρου, όπου αποτυπώνονται με τη μορφή τρισδιάστατης αναπαράστασης και όσο το δυνατόν περισσότερες λεπτομέρειες, το Κάστρο, αλλά και ο περιβάλλων χώρος του, από την περιοχή του νότιου λιμένα της Μυτιλήνης μέχρι την περιοχή του βόρειου λιμένα, για κάθε μία περίοδο.
Πηγή: Α. Παζιάνου, EmprosNet
Δεν υπάρχουν σχόλια