Ραντεβού στη μάντισσα

Εικόνα 1:    Ψηφιδωτό του Διοσκουρίδη του Σάμιου, που μεταφέρθηκε από τη Σάμο στη  βίλλa του Κικέρωνα στην Πομπηία. Τώρα βρίσκεται στο Αρ...

Εικόνα 1:    Ψηφιδωτό του Διοσκουρίδη του Σάμιου, που μεταφέρθηκε από τη Σάμο στη  βίλλa του Κικέρωνα στην Πομπηία. Τώρα βρίσκεται στο Αρχαιολ. Μουσείο της Νάπολης, Ιταλία. Εικονίζει επίσκεψη δύο γυναικών σε μάγισσα-μάντισσα. Όλες φορούν θεατρικές μάσκες. Στο πλάι μπροστά ένα παιδί, βοηθός της μάντισσας; Το ψηφιδωτό παριστάνει μια σκηνή από την κωμωδία του Μενάνδρου (Αθήνα, 342-292 π.Χ.), «Συναριστώσαι». Χρονολογείται το 125 - 100 π.Χ. 

(Τιμώ) -- Έλα Σαμία. Φτάσαμε στη μάντισσα Λαμπώ (1). Χτύπα την πόρτα. Τι; Διστάζεις; Άντε καλέ! Ήρθαμε ως εδώ. Δε θα πισωγυρίσουμε με άδεια χέρια! Χτύπα σου λέω!

(Σαμία) -- Μήπως να το ξανασκεφτούμε βρε Τιμώ; Αν μας πει ότι ο Νικήρατος δε θα γυρίσει σε μένα πια; Και αν πει σε σένα ότι δε θα πάρεις τα εταιρικά σου (2); Δε θα΄ναι χειρότερα, αν τα ξέρουμε όλα αυτά; Καλύτερη η άγνοια, όταν φοβάσαι το κακό! Kαι πιότερο, όταν είσαι ανήμπορος να το αποφύγεις!

(Τιμώ) -- Τι λες μωρέ Σαμία; Χίλιες φορές να ξέρω! Ν’ αγωνιώ και να ελπίζω κάθε μέρα, περιμένοντας; Θάνατος είν’ τούτο δω και ανήμποροι οι πεθαμένοι! Αν είναι να με κλέψει ο Πιστόξενος που τόσες φορές τον δέχτηκα τζάμπα, στανικά βέβαια απ’ την αναδουλειά, έτσι νομίζεις θα το αφήσω; Είπε θα με πληρώσει στα Ηραία (3). Τούτα ήρθαν και παρήλθαν. Αλλά εγώ θα τα πάρω τα εταιρικά και  η μάντισσα Λαμπώ θα ξέρει πότε. Αλλιώς, μαύρη γη που τον έφαγε (4)! Μήτε ο Βάκχος (5) δε τον σώζει! Χτύπα το ρόπτρο τώρα! 

(Λαμπώ) -- Καλώς τες τις κυράδες μου! Κοπιάστε στο σπιτικό μου! Τι ζητάτε; Ποιες είστε και ποια έγνοια σάς έφερε σε μένα;

(Τιμώ) -- Λαμπώ, η φήμη σου ότι όλα τα γνωρίζεις, τα πριν, τα τωρινά και τα μελλούμενα, έφτασε στα πέρατα της Σάμου. Aπό τότε πού ‘ρθες στην πόλη (6), όλοι σε σένα τρέχουνε να πεις και να προπείς, άλλοι κρυφά και άλλοι φανερά. Έτσι και γω, Τιμώ με λένε, με τη φίλη μου τη Σαμία ήρθαμε να μάθουμε τα μελλούμενα. Η Σαμία με το φίλο της και γω με έναν πελάτη μου. Ερχότανε πολλές φορές στον οίκο μου και…

(Λαμπώ) -- Σταμάτα Τιμώ. Άλλα μη λες. Θα δείξει ο θείος Δαίμων (7). Τον βλέπεις εδώ στο φυλαχτάρι μου; Κατάστηθα τον φοράω. Δώρο της μάνας μου της Λάμπουσας, που απ’ αυτήν πήρα την τέχνη της μαντικής και χρόνια τώρα την εξασκώ σε πόλεις και χωριά, στη Σάμο και αλλού. Όπου πήγα, ο Δαίμων μίλησε και είπε τα σωστά. Αλλά θέλει χρήμα πρώτα, αλλιώς δε φανερώνεται! Πόσα φέρατε; 

Εικόνα 2: ρωμαϊκό χρυσό περίαπτο ( κρεμαστό φυλακτό) του 2ου-3ου αι. μ.Χ.,  με ανθρωπόφιδο δαίμονα σχετιζόμενο με τη νύχτα, όπως δείχνουν τα αστέρια που τον περιβάλλουν.

(Τιμώ) -- Όσα είχαμε Λαμπώ. Να! Οι κόποι και των δυονών μας, τέσσερα χάλκινα. Μη μας θωρείς έτσι! Άλλα δεν έχουμε. Μας τά ’φαγαν παλιάνθρωποι. Είδανε γυναίκες μόνες, προστάτης από οικογένεια κανείς και κάμαν τα δικά τους. Γι’ αυτό και ήρθαμε σε σένα. Να μας πεις πότε θα μας πλερώσουν… Μη φεύγεις. Στάσου. Σε παρακαλώ!...Να ένα ακόμα έχουμε. Δώσε μωρή Σαμία! Δώσε αυτό που κρύβεις στο πουγκί στα στήθια. Το ξέρω πως έχεις ένα ακόμα!

(Σαμία) -- Ορίστε πάρτο. Το φύλαγα για το γάμο μου με το Νικήρατο! Τώρα πώς θα παντρευτώ; Θέλω να ετοιμάσω τις θυσίες, φαγητά για τους καλεσμένους..

(Τιμώ) -- Πάψε πια Σαμία. Αφού ο Νικήρατος σ’ απαράτησε! Τι γάμους και χαρές λες τώρα! Πιο γρήγορα και απ’ τον Ερμή πέταξε μακριά σου και μην τον είδατε το γαμπρό! Ακόμα και αν γυρίσει, το χάλκινο δε σε σώζει. Θες πολλά ακόμα! Πάρτο Λαμπώ.

Εικόνα 3: Χάλκινο νόμισμα της Σάμου του  193-217 μ.Χ. Στον εμπροσθότυπο προτομή της Ιουλίας Δόμνας. Στον οπισθότυπο τετράστυλος ναός με ασπίδα στο αέτωμα και καθιστό λατρευτικό άγαλμα ΄Ηρας στο εσωτερικό του. Πέριξ της παράστασης αναγράφεται CA MI ΩN. Σπάνιο νόμισμα. Coin ID #12134
http://www.asiaminorcoins.com/gallery/displayimage.php?pid=12134

(Λαμπώ) – Γλωσσούδες είστε και οι δύο! Ελάτε τώρα να δούμε τι θα κάνουμε! Με πέντε χάλκινα μόνο, θα θέλει ο Δαίμονας να δείξει; Θα δούμε. Ό,τι πει! Κάμετε ησυχία να ετοιμάσω τα πρεπούμενα. Βάζω στο τραπέζι τη μαγική μου κρυστάλλινη σφαίρα. Εκεί θα φανεί ο Δαίμονας και θα κάμει μαντική. Εγώ μόνο θα σας μεταφέρω ό,τι δω και ό,τι ακούσω. Τίποτ’ άλλο. Σμίκρεεε! Πού είναι ο δούλος μου; Ααα, εδώ είσαι βρε; Φέρε μου την πυξίδα (8) και το δαφνέλαιο να βουτήξω τα χέρια μου (9), το θυμιατήρι καίει, θέλω ακόμα ένα ματσάκι φύλλων δάφνης στο τραπέζι. Καινούργιο ματσάκι. Τράβα το παραπέτο να σκοτεινιάσει. Ο κάνθαρος είναι εδώ. Κρασί έχω δίπλα μου. Όλα εντάξει. Ησυχία τώρα να ξεκινήσουμε. Τι θέλετε να ρωτήσω;

(Τιμώ) – Ένας πελάτης μού χρωστάει πολλά εταιρικά. Για καιρό ερχότανε τζάμπα, με την υπόσχεση ότι θα ξοφλήσει μαζεμένα. Πιστόξενο τον λένε. Θέλω να μάθω πότε θα με πληρώσει. Τη Σαμία την εγκατέλειψε ο Νικήρατος και θέλει να μάθει αν θα ξαναγυρίσει και αν θα παντρευτούν.

Εικόνα 4: Ρωμαϊκό ανάγλυφο του 70 μ.Χ. με άνδρα που καίει θυμίαμα σε θυμιατήρι.
RISD Museum. Los Angeles.

Εικόνα 5: λεπτομέρεια του αναγλύφου.

Εικόνα 6: Ρωμαϊκή κρυστάλλινη σφαίρα του 4ου αι. μ.Χ., με καρκινική επιγραφή (παλίνδρομη) ΑΒΛΑΘΑΝΑΛΒΑ= είσαι ο πατέρας μας,  και άγκυρα. Προέρχεται από γυναικείο τάφο στο Aarslev της Δανίας. Η επιγραφή σχετίζεται με το θεό Abrasax. Nationalmuseet Κοπεγχάγης. 

(Λαμπώ) – Ωραία λοιπόν! Θα ρωτήσω για το Νικήρατο και τον πελάτη. Εσείς κόρες αμίλητες. Ό,τι ακούσετε και δείτε, τούτο θα’ ναι η απάντηση. Ναι ή όχι. Και το νόχι απάντηση είναι.

(Λαμπώ) – Άμπρακατάμπρα (10), αμπλαναθανάλμπα, άναμπλαθανάμπρα, αραχάρα ηφθισήκηρε (11), στη γη και στο νερό, θεοί φοβεροί, Νυξ, Έρεβος, Abrasax, Abrasax, Abrasax, θύω σοι τόδ’ άρωμα, σε παρακαλώ, ελθέ μοι. Δείξε μας τη δύναμή σου και επάκουσόν μου: έχει χρήματα ο Πιστόξενος; Σκέφτεται τα χρέη του;…Βλέπω, βλέπω κάτι, μια μαύρη σκιά…κοντοστέκεται, σα να ψάχνει το πουγκί του, άδειο είναι…πού πήγε; Χάθηκε απ’ τη σφαίρα. Δε τον βλέπω πια. 

(Λαμπώ) – Άμπρακατάμπρα, αμπλαναθανάλμπα, άναμπλαθανάμπρα, αραχάρα ηφθισήκηρε, στη γη και στο νερό, θεοί φοβεροί, Νυξ, Έρεβος, Abrasax, Abrasax, Abrasax, θύω σοι τόδ’ άρωμα, σε παρακαλώ, ελθέ μοι. Δείξε μας τη δύναμή σου και επάκουσόν μου: ο Νικήρατος θα ξαναγυρίσει στη Σαμία; Τι βλέπω; Νερό, πολύ νερό. Θάλασσα είναι; Ναι. Σαν τρικυμία φαίνεται, αλλά είναι θολά όλα. Δεν ξεκαθαρίζει. Ναυτικός είναι; Σάλπαρε; Ο Δαίμονάς μου λέει: Θα γυρίσει και δε θα γυρίσει.

(Λαμπώ) – Κόρες, αμέτε τώρα στο καλό. Κουράστηκα, ζαλίστηκα. Ο Δαίμονας απάντησε και ό,τι είπε, αυτά είναι.

------------------------------------------------------

(1) Λαμπώ = λογοπαίγνιο με το όνομα Λάμπουσα (φωτεινή, φανερή). Η Λάμπουσα ήταν Σίβυλλα, δηλαδή μάντισσα από την Κολοφώνα. Τη θεωρούσαν κόρη του μάντη Κάλχα. Υπήρχε και η Σίβυλλα των Ερυθρών που ονομαζόταν Ηροφίλη. Ο Ιερώνυμος τοποθετεί την ακμή της γύρω στο 744 π.Χ. Μια επιγραφή από τις Ερυθρές μας πληροφορεί ότι η Σίβυλλα έζησε περίπου 900 χρόνια. Σύμφωνα με τον Παυσανία έζησε ένα διάστημα στους Δελφούς, στη Δήλο, στην Κλάρο και στη Σάμο. Ίσως η παραμονή αυτής της Σίβυλλας στη Σάμο δημιούργησε την παράδοση της Σαμίας Σίβυλλας, που την ακμή της ο Ιερώνυμος τοποθετεί στο 712 π.Χ. 

(2) εταιρικά = πληρωμή της πόρνης εδώ. Εταιρικά, όμως, λεγόταν ο φόρος που πλήρωναν οι πόρνες στον αυτοκράτορα.

(3) Ηραία = μεγάλες γιορτές της Σάμου στην αρχή της άνοιξης, αφιερωμένες στην Ήρα σε ανάμνηση της ιερογαμίας της με τον Δία. 

(4) μαύρη γη = οι κατάρες σχετίζονταν με τη γη, το χώμα και τις χθόνιες θεότητες.

(5) Βάκχος = έτερο όνομα του Διονύσου, συνηθέστερο στη ρωμαϊκή εποχή, συνδεδεμένο με την ιδιότητά του ως θεός του κρασιού. Είναι ο θεός που πήγε στον Κάτω Κόσμο και επέστρεψε. Με αυτή την έννοια χρησιμοποιείται εδώ.

(6) οι μάντεις και οι μάντισσες μέχρι τα κλασικά χρόνια απελάμβαναν τιμές και θεωρούνταν αξιόπιστα πρόσωπα, διαμεσολαβητές ανάμεσα στο θείο και στα ανθρώπινα, που μπορούσαν να προλέγουν τα μελλούμενα προς όφελος των ανθρώπων και των πόλεων. Η τέχνη του μάντη ονομάζεται θειάζειν ή ἐνθεάζειν, ο προλέγων τα μέλλοντα είναι ο οιωνιστής ή θεοπρόπος, θεοπροπία είναι η προφητεία/μαντεία. Θεοπροπέω σημαίνει προφητεύω και θεωρός λέγεται αυτός που πάει να ζητήσει χρησμό από μαντείο. Η μαντεία ήταν κληρονομική, εξασκείτο σε πολύ κλειστό κύκλο και μεταδιδόταν προφορικά σε κάθε γενιά της οικογένειας. Οι μάντεις θεωρούσαν ότι κατάγονται από τον Απόλλωνα. Ήταν πλανόδιοι ή συνδεδεμένοι με κάποιο μαντείο, επηρέαζαν την προσωπική ζωή των ανθρώπων, αλλά και την πολιτική πόλεων και ηγετών. Οι ιέρειες των μαντείων ονομάζονταν Σίβυλλες, χρησμοδοτούσαν σε κατάσταση έκστασης και τη ρωμαϊκή περίοδο οι προβλέψεις τους καταγράφονταν σε βιβλία. Ο ρωμαϊκός συγκρητισμός (ανακάτεμα των θρησκειών) και η έξαρση της λαϊκής θρησκείας οδήγησε τους ανθρώπους σε δεισιδαιμονίες,  προλήψεις, πίστη σε μάγους, μάντισσες κλπ., δηλαδή σε ένα περιβάλλον ψευτοθρησκείας, όπου ανθούσε η αγυρτεία.

(7) Δαίμων = αρχικά σήμαινε Θεός, Μοίρα (παράγεται από το ρ. δαίω: μοιράζω στον καθένα την τύχη του). Αν και συνυπήρχε με τη λέξη Θεός, εντούτοις, ο δαίμων αναφερόταν στην απρόσωπη και απροσδιόριστη δύναμη, ενώ ο θεός στην ανθρωπόμορφη θεϊκή οντότητα. Η έννοια του δαίμονος ισοδυναμούσε με τη Μοίρα, την Ειμαρμένη.

(8) πυξίδα = κοσμηματοθήκη.

(9) δαφνέλαιο να βουτήξω τα χέρια μου = Οι μάντισσες στα διάφορα μαντεία, πριν χρησμοδοτήσουν, βουτούσαν τα νύχια τους σε υγρὸ δαφνέλαιο και πλησιάζοντας τα χέρια στη μύτη εισέπνεαν και έπεφταν σὲ καταληψία- '' μύριζαν τὰ νύχια τους'' σε συνδυασμό με τα καιγόμενα θυμιάματα. Χρησιμοποιούμε ακόμα τη φράση αυτή.

(10) Άμπρακατάμπρα, αμπλαναθανάλμπα, αναμπλαθανάμπρα = μαγικές φράσεις, γραμμένες καρκινικά, δηλαδή παλίνδρομα, καθώς διαβάζονται αριστερά-δεξιά και αντίστροφα. Η πρώτη λέξη επιβίωσε μέχρι τις μέρες μας, όταν προσποιούμαστε σε παιγνίδι ότι κάνουμε μαγικά. Οι λέξεις αυτές θεωρούνται μαγικές, λόγω της συμμετρίας τους, καθώς ενεργοποιούν δυνητικά τον αόρατο κόσμο. Χρησιμοποιούνταν κατά κόρον τον 3ο αι. μ.Χ.

(11) αραχάρα ηφθισήκηρε = μαγικές φράσεις. Βλ. Faraone – Obbink 1991, 190 κ.ε.

__________________________________

Πηγές:

• Bieber M. – Rodenwaldt G., “Die Mosaiken des Dioskurides von Samos”, Jarhbuch des kaiserlich Deutschen Archaeologischen Instituts, τόμ. 26, 1911, σελ. 1-22.
• Coarelli Filippo (εκδ.): Pompeji. Hirmer, München 2002. 
• Christopher A. Faraone and Dirk Obbink (εκδ.), Magika Hiera: Ancient Greek magic and religion, 1991.

• http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/mantises/page_001.html?prev=true
• http://en.natmus.dk/historical-knowledge/denmark/prehistoric-period-until-1050-ad/the-early-iron-age/the-aarslev-grave/a-mysterious-crystal-ball/
• http://www.hellinon.net/ANEOMENA/ArxaiesEortes.htm
• http://www.asiaminorcoins.com/gallery/thumbnails.php?album=138
• https://mpalos.blogspot.gr/2013/07/samos-and-samian-coins.html
• https://karavaki.wordpress.com/2014/01/12/sibylle/
• http://titanis.pblogs.gr/oi-daimones-sthn-arhaia-ellada.html

Βασιλική Χριστοπούλου, ΜΑ Αρχαιολόγος