Αυτόν τον καιρό ολοκληρώνεται με μεγάλη επιτυχία η πρώτη φάση ενός φιλόδοξου ερευνητικού προγράμματος του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρ...
Αυτόν τον καιρό ολοκληρώνεται με μεγάλη επιτυχία η πρώτη φάση ενός φιλόδοξου ερευνητικού προγράμματος του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες που αφορά την ψηφιοποίηση και λειτουργική οργάνωση του πλούσιου αλλά διάσπαρτου αρχειακού υλικού που έχει σωθεί για την εθνική Επανάσταση του 1821.
Στόχος του προγράμματος είναι να δημιουργηθεί ένα πολυεπίπεδο και πολυλειτουργικό ψηφιακό ιστορικό αρχείο που θα είναι ανοιχτό σε όλους όσοι ενδιαφέρονται να μελετήσουν τις διαφορετικές και εν πολλοίς άγνωστες πτυχές της μεγάλης εθνικής –αλλά και ευρωπαϊκής– Επανάστασης του 1821. Εξάλλου, η ψηφιοποίηση κάθε είδους πληροφορίας αποτελεί σήμερα το κυρίαρχο μοντέλο διάσωσης και διάδοσης της γνώσης, που έχει ανοίξει πρωτόγνωρες ερευνητικές και παιδαγωγικές δυνατότητες.
Μόλις ενημερωθήκαμε για την ύπαρξη αυτού του πρωτοποριακού όσο και απαραίτητου ελληνικού ερευνητικού προγράμματος, ζητήσαμε από τους ιστορικούς Αντα Διάλλα και Δημήτρη Δημητρόπουλο, που πρωταγωνιστούν στην υλοποίησή του, να μας παρουσιάσουν την αρχιτεκτονική, τις δυνατότητες και τους στόχους αυτού του νέου γνωστικού και ερευνητικού εργαλείου.
Άντα Διάλλα: Οι νέες προκλήσεις από την ψηφιοποίηση της Ιστορίας
• Γιατί αποφασίσατε να δημιουργήσετε ένα ψηφιακό ιστορικό αρχείο για όλες τις πτυχές της Επανάστασης του 1821;
Το ερώτημα της ερευνητικής μας ομάδας ήταν πώς θα μπορούσε κανείς να συμβάλει στους εορτασμούς της επετείου των 200 χρόνων από το 1821 έτσι ώστε να διατυπωθούν νέα ερευνητικά ερωτήματα γύρω από αυτό το σημαντικό γεγονός και επιπλέον να αποφευχθούν οι επαναλήψεις και οι επικαλύψεις με άλλους φορείς που τυχόν θα εκπονούσαν επετειακά προγράμματα. Να σημειώσω ότι η ερευνητική μας ομάδα είχε ήδη φέρει εις πέρας με επιτυχία ένα αντίστοιχο αλλά μικρότερης εμβέλειας πρόγραμμα, με τον τίτλο: «Ψηφιακό Αρχείο Ι. Καποδίστριας».
Είχαμε, επομένως, τη δυνατότητα να προβληματιστούμε θεωρητικά και πρακτικά πάνω στο θέμα των «Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών» και τις νέες προκλήσεις που αυτές κομίζουν στον ακαδημαϊκό και δημόσιο χώρο. Πέρασε η πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα όπου, μέσα από τα προγράμματα της «Κοινωνίας της Πληροφορίας», το πρόταγμα ήταν η μαζική ψηφιοποίηση αρχείων, οπτικών και μουσειακών συλλογών.
Στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα η Ιστορία και εν γένει οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες έρχονται αντιμέτωπες με νέους τρόπους και μέσα παραγωγής και διακίνησης της γνώσης, πρόσβασης σε αυτήν αλλά και νέα αιτούμενα, ιδίως στο μείζον θέμα της ανοικτής πρόσβασης στη γνώση. Εδώ οι λέξεις-κλειδιά είναι η «πολυμεσικότητα», η «πολυτροπικότητα» και ο διαμοιρασμός των πληροφοριών που παράγονται πλέον συνεργατικά από την επιστημονική κοινότητα και την κοινωνία.
Μια σημαντική παράμετρος είναι ότι αυτό ευθυγραμμίζεται σε μεγάλο βαθμό με τους συνεχώς μεταβαλλόμενους όρους των αντικειμενικών συνθηκών της ζωής μας, των μέσων επικοινωνίας και ενημέρωσης. Σκεφτείτε ότι η νέα γενιά, την οποία θέλουμε να φέρουμε σε επαφή με τη γοητεία της ιστορικής έρευνας εν γένει αλλά και της ιστορίας της ελληνικής επανάστασης, ζει, ενημερώνεται, μελετά και επικοινωνεί κυρίως μέσα από τα έξυπνα κινητά που κρατά στην παλάμη του ενός χεριού της.
• Ποια ιστορική περίοδο θα καλύπτει και τι είδους ιστορικό υλικό θα περιλαμβάνει το νέο ψηφιακό αρχείο;
Το έργο «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 - Ψηφιακό αρχείο» του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες περιλαμβάνει υλικό που χρονολογείται από την έναρξη της Επανάστασης μέχρι τα χρόνια του Καποδίστρια. Να διευκρινίσουμε ότι το υλικό αυτό δεν αποτελεί ένα αρχείο, με τον τρόπο που χρησιμοποιείται ο όρος «αρχείο» στην αρχειονομία. Δεν είναι δηλαδή το Αρχείο κάποιου φορέα ή κάποιου προσώπου. Είναι πολλά αρχεία ή μάλλον πολλές αρχειακές συλλογές, οι οποίες προέρχονται από συνεργαζόμενους φορείς που διαθέτουν ήδη αρχειακό υλικό (ΓΑΚ, Εθνική Βιβλιοθήκη, Μουσείο Μπενάκη, ΕΛΙΑ) και βρίσκεται σε διαδικασία συνεχών προσθηκών τόσο με τη συνεργασία άλλων φορέων όσο και με την προσθήκη επιπλέον υλικού από τους υπάρχοντες.
Ωστόσο, ως αρχειακό υλικό δεν θεωρούμε μόνο τα γραπτά τεκμήρια αλλά και διαφορετικού τύπου υλικό, όπως υλικά τεκμήρια, έργα τέχνης, μουσική, βίντεο. Το σημαντικό είναι ότι αυτό το ετερογενές υλικό φιλοξενείται σε ένα κοινό ψηφιακό περιβάλλον με νέες δυνατότητες αναζήτησης, ανάδειξης και κατανόησης. Με αυτόν τον τρόπο τροφοδοτεί θεωρητικούς προβληματισμούς σχετικά με τις αλλαγές στις πρακτικές εργασίας του ιστορικού και δίνει πολλαπλές ερμηνευτικές δυνατότητες για νέες προσεγγίσεις στο κατεξοχήν πεδίο εργασίας του ιστορικού, το αρχείο.
• Ποιες θα είναι οι ιδιαιτερότητες και η αρχιτεκτονική δομή αυτού του ψηφιακού αρχείου και ποιες πρωτόγνωρες γνωστικές και παιδαγωγικές δυνατότητες θα ανοίξει στους χρήστες του;
Βασικός στόχος του Προγράμματος είναι η δημιουργία μιας διαδικτυακής υποδομής που θα διασυνδέει σε ένα νέο, ενιαίο ψηφιακό περιβάλλον εκτός από αρχεία, αντικείμενα, οπτικό-ακουστικό υλικό και τις νέες αυτοτελείς έρευνες –που προάγουν τον σύγχρονο και έγκυρο επιστημονικό διάλογο– οργανωμένες σε μια μικρή ψηφιακή βιβλιοθήκη. Επίσης, αυτό θα αποτελέσει και ένα υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα μπορούν να ξεδιπλωθούν και άλλες δράσεις, όπως εκθέσεις, συνέδρια, εκδόσεις.
Το Πρόγραμμα μεριμνά για τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης και την ελεύθερη πρόσβαση στο παραπάνω υλικό του ευρύτερου δυνατού κοινού, από τον απλό πολίτη έως τον εξειδικευμένο επιστήμονα. Αυτό θα επιτευχθεί μέσα από τον ιστότοπο «Ψηφιακό Αρχείο 1821»: εδώ ο επισκέπτης θα μπορεί να αναζητήσει πληροφορίες διεξάγοντας τη δική του έρευνα στις βάσεις δεδομένων όπου έχουν καταχωριστεί τα δεδομένα. Ο ιστότοπος σχεδιάζεται λεπτομερώς ώστε να προσφέρει ένα φιλικό και λειτουργικό εργαλείο κατάλληλο για ερευνητική και εκπαιδευτική αξιοποίηση από την πρωτοβάθμια έως την τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Σε αυτήν την προοπτική θα προτείνονται σενάρια χρήσης του αρχειακού υλικού, ψηφιακές εξιστορήσεις και εκθέματα εύκολα κατανοητά και ελκυστικά στο ευρύ κοινό και ταυτόχρονα βασισμένα στη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία για την ιστορική περίοδο. Ολα αυτά πλαισιωμένα από ένα δυναμικό και ευέλικτο σύστημα αναζήτησης, το οποίο θα επιτρέπει την εύκολη διαχείριση μεγάλου όγκου πληροφορίας. Επιπλέον, επιλέξαμε ο ιστότοπος θα είναι δίγλωσσος προκειμένου να μπορεί να αξιοποιηθεί από Πανεπιστήμια του εξωτερικού, με στόχο τη διεθνοποίηση της μελέτης της Ελληνικής Επανάστασης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η υλοποίηση αυτής της πολυεπίπεδης βάσης δεδομένων απαιτεί τη στενή συνεργασία μεταξύ ιστορικών, προγραμματιστών, αρχειονόμων και εκπαιδευτικών και είναι ένα ιδιαιτέρως απαιτητικό και θεωρητικά προκλητικό εγχείρημα.
• Από την ψηφιακή φύση του το ιστορικό αρχείο που σχεδιάσατε θα είναι ανοιχτό, δηλαδή επιδεκτικό εμπλουτισμού και τελειοποιήσεων. Έχετε προβλέψει ώστε να μπορούν να συμβάλλουν οι πολίτες (Έλληνες ή αλλοδαποί) στον εμπλουτισμό του και πώς θα μπορούν το κάνουν;
Ένας κεντρικός στόχος του Προγράμματος, πρωτοποριακός για τα ελληνικά δεδομένα, είναι να πειραματιστεί με σύγχρονες τεχνολογικές αλλά και με νέες ιστοριογραφικές πρακτικές, που επιτρέπουν την ενεργή συμμετοχή του κοινού στην ερευνητική διαδικασία. Η δυνατότητα αυτή μπορεί να αποτελέσει ένα πολύτιμο εκπαιδευτικό εργαλείο και να αξιοποιήσει/δημοσιοποιήσει σχετικό έργο που παράγεται στο πλαίσιο των διαφορετικών βαθμίδων της εκπαίδευσης.
Πράγματι, όταν ολοκληρωθεί, θα αποτελέσει εκτός από πολύτιμο εκπαιδευτικό εργαλείο και βάση συνεργασίας με ποικίλους ερευνητικούς φορείς, εγχώριους και διεθνείς. Το εγχείρημά μας επομένως συμπεριλαμβάνει στη φιλοσοφία του τη διεπιστημονικότητα και τη δικτύωση μεταξύ διαφορετικών ερευνητικών φορέων. Πρόκειται για μια καινοτόμο συμμετοχική πρακτική που μπορεί να συμβάλει στον συνεχή εμπλουτισμό του υλικού, και μπορεί να καταστήσει τους/τις Ελληνες πολίτες μετόχους μιας Ιστορίας που τους αφορά, αφού είναι η ιδρυτική πράξη του σύγχρονου ελληνικού κράτους.
Ο στόχος αυτός θα υλοποιηθεί στη δεύτερη φάση του Προγράμματος και ονομάζεται «μέθοδος του πληθοπορισμού» (crowdsourcing). Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, η ερευνητική ομάδα θα απευθύνει πρόσκληση στο κοινό (ερευνητικό και μη) να συμμετέχει ενεργά στη συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων που καταχωρίζονται στις βάσεις του Προγράμματος. Χάριν παραδείγματος, μια τέτοια συμμετοχική διεργασία θα ήταν η μεταγραφή αρχειακών τεκμηρίων μέσα από σχετικό λογισμικό, στο πρότυπο διεθνών προγραμμάτων crowdsourcing. Οσο για τις χρηματοδοτικές πηγές του έργου, αυτές, αν και περιορισμένες, είναι ετερογενείς και συμπληρωματικές. Eπιδιώξαμε η χρηματοδότηση να γίνει από τα μεγάλα κοινωφελή ιδρύματα, από επιχειρήσεις αλλά και από το ευρύ κοινό μέσω του crowdfunding της πλατφόρμας act4greece.
Δ. Δημητρόπουλος: Η σημασία του νέου ψηφιακού αρχείου για την ιστορική έρευνα
• Στο ψηφιακό αρχείο που ετοιμάζετε περιλαμβάνονται θεματικές ενότητες που φαίνονται ανοίκειες ή έχουν υποτιμηθεί από την παραδοσιακή ιστοριογραφία. Ποιες θα είναι αυτές και ποιες νέες δυνατότητες θα ανοίξει αυτό το πλούσιο ψηφιακό υλικό στην ιστορική έρευνα;
Μια σημαντική προσφορά του έργου είναι ότι σε αυτό συνυπάρχουν τεκμήρια, πρόσφορα για εκμετάλλευση σε τομείς που παλαιότερα βρίσκονταν στο περιθώριο της ιστοριογραφικής παραγωγής. Η τότε δημόσια διοίκηση και οι λειτουργίες της, οι τρόποι είσπραξης των φόρων και η διαχείριση των δημόσιων προσόδων, το οικονομικό και επαγγελματικό προφίλ των αγωνιστών που ζήτησαν να αποκατασταθούν μετά το τέλος της Επανάστασης, οι μέθοδοι χρηματοδότησης των στρατιωτικών ομάδων των οπλαρχηγών, η καθημερινότητα των ανθρώπων στα χρόνια του Αγώνα, οι μετακινήσεις πληθυσμών και οι τύχες των μουσουλμάνων κατοίκων των απελευθερωμένων περιοχών είναι ας πούμε μερικά θέματα τέτοιου τύπου.
Έγγραφα για θέματα όπως τα παραπάνω δεν είναι βέβαια τα μόνα που περιέχονται στο αρχειακό υλικό που φιλοξενείται στο «Ψηφιακό αρχείο του 1821». Η μεγάλη προσφορά του έγκειται στη συνύπαρξή τους σε μια ενιαία ψηφιακή πλατφόρμα και στην επεξεργασία που έχει γίνει στα ιστορικά τεκμήρια ώστε να μπορούν να γίνουν αναζητήσεις σε θέματα, πρόσωπα και τόπους.
Η δυνατότητα αυτή θα δώσει νέα δυναμική στην ιστορική έρευνα. Να δώσω ένα παράδειγμα. Είναι γνωστό σε όσους ασχολούνται με την ιστορία της Επανάστασης ότι στην Εθνική Βιβλιοθήκη φυλάσσεται το Αρχείο Αγωνιστών, που περιλαμβάνει χιλιάδες προσωπικούς φακέλους που υπέβαλαν στο ελληνικό κράτος αγωνιστές του 1821 ή οι απόγονοί τους προκειμένου να τύχουν κάποιας ανταμοιβής για την προσφορά τους ή αποκατάστασης για έξοδα που είχαν κάνει.
Η ανάρτηση του υλικού αυτού στο διαδίκτυο σε ένα περιβάλλον που θα επιτρέπει πολλαπλές αναζητήσεις από τον αναγνώστη θα προσφέρει, με ανοικτή σε όλους πρόσβαση, μια ανεκτίμητη δεξαμενή πληροφοριών ικανή να αρδεύσει πλήθος μελετών που αφορούν την τοπική, την οικονομική, την κοινωνική, την πολιτική ιστορία, όχι μόνο των χρόνων της Επανάστασης αλλά και της προεπαναστατικής και μετεπαναστατικής περιόδου.
• Ποια ήταν μέχρι τώρα η τύχη του πλούσιου αλλά διάσπαρτου αρχειακού υλικού για τη ζωή των Ελλήνων και την Επανάστασή τους το 1821;
Η τύχη του αρχειακού υλικού που αφορά την Επανάσταση ακολουθεί εν πολλοίς ανάλογη διαδρομή με τη γενικότερη τύχη των αρχείων στην Ελλάδα. Το εκκρεμές του ενδιαφέροντος γι’ αυτά εκτελεί μια μεγάλη ταλάντωση· από την αναγόρευσή τους σε ύψιστη αξία για την Ιστορία και την εθνική μας ταυτότητα μέχρι την απόλυτη απαξίωση και αδιαφορία.
Η τύχη των αρχείων της Επανάστασης ανάλογο δρομολόγιο ακολουθεί: αναγόρευσή τους σε ιερά και όσια κειμήλια του έθνους και παράλληλα αδιαφορία για τη διαφύλαξη και την αξιοποίησή τους. Ο Γιάννης Βλαχογιάννης, μια εμβληματική μορφή για τις σπουδές του 1821, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διάσωση αρχειακού υλικού των χρόνων της Επανάστασης που συνέλεξε ο ίδιος, όπως και στη στέγασή του στα Γενικά Αρχεία του Κράτους των οποίων υπήρξε ο πρώτος διευθυντής. Παράλληλα, όμως, μέσα από τα δικά του προσωπικά ενδιαφέροντα, διαμόρφωσε και την κατεύθυνση ποια τεκμήρια αξίζει να αναδειχθούν και να μελετηθούν.
Το υλικό των χρόνων της Επανάστασης που έχει διασωθεί είναι σπουδαίο σε όγκο και ποιότητα. Σήμερα, φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, την Εθνική Βιβλιοθήκη, το ΕΛΙΑ, τη Γεννάδειο, το Μουσείο Μπενάκη, την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία και άλλους φορείς. Πρόκειται για αρχειακό υλικό που είτε είχε παραχθεί από την επαναστατική διοίκηση (τα νομοθετικά σώματα, την κυβέρνηση και τα υπουργεία και φορείς της διοίκησης) είτε είχε δημιουργηθεί από οικογένειες προσώπων που με διάφορες ιδιότητες είχαν εμπλακεί στον Αγώνα.
Δυστυχώς ο τεράστιος αυτός αρχειακός πλούτος έχει μείνει σε μεγάλο βαθμό ανεκμετάλλευτος, καθώς εντάχθηκε στην ιστοριογραφία του 1821 μόνο επιλεκτικά και σποραδικά.
• Σε 4 χρόνια γιορτάζουμε την επέτειο για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Κάθε ιστορική επέτειος αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία για αναστοχασμό και ανάπτυξη νέων ιστορικών προσεγγίσεων. Ποιους κινδύνους όμως εγκυμονεί;
Πράγματι, σε τέσσερα χρόνια θα γιορταστεί η επέτειος των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821. Βέβαια η επέτειος –όπως άλλωστε έγινε και σε άλλες χώρες, π.χ. στα διακοσάχρονα της Αμερικανικής ή της Γαλλικής Επανάστασης– δεν είναι μόνο μια σειρά επετειακών εκδηλώσεων. Πολλοί φορείς, όπως είναι λογικό και αναμενόμενο, ετοιμάζουν ήδη δράσεις για να μετάσχουν στον εορτασμό, με αφιερωμένες στο 1821 εκδοτικές, ερευνητικές, επιστημονικές δράσεις μακράς προετοιμασίας.
Ο κίνδυνος εντούτοις της επανάληψης τετριμμένων πραγμάτων και κοινών τόπων, του βερμπαλισμού και της φανφάρας, του κορεσμού εν τέλει, είναι υπαρκτός. Νομίζω ότι τώρα που είναι ακόμη σχετικά νωρίς, είναι αναγκαία μια συνεννόηση προκειμένου να υπάρξει ο αναγκαίος συντονισμός και η χρηματοδότηση, ώστε πριν από τον εορτασμό η επιστημονική συζήτηση να τροφοδοτηθεί πέραν των άλλων και με αναξιοποίητο αρχειακό υλικό στην Ελλάδα και το εξωτερικό, με νέες ιστορικές πηγές, με καλά και σύγχρονα εργαλεία έρευνας.
Η επέτειος της Επανάστασης του 1821 έχει κακοτυχήσει, καθώς τα 100 χρόνια συνέπεσαν με μια εθνική καταστροφή και τα 150 με μια δικτατορία. Ας ελπίσουμε ότι τη φορά αυτή τα πράγματα θα είναι καλύτερα και θα εορταστεί με την τιμή, τον ενθουσιασμό, αλλά και τον αναστοχασμό και τη νηφαλιότητα που αξίζει στην ιδρυτική πράξη του ελληνικού κράτους, η οποία ταυτόχρονα υπήρξε και ένα κορυφαίο δημοκρατικό γεγονός για όλο τον κόσμο.
Πηγή: Σπ. Μανουσέλης, Εφημερίδα των Συντακτών
Δεν υπάρχουν σχόλια