Νεκρά βρέφη σε αμφορείς: Γιατί το αρχαίο νεκροταφείο της Αστυπάλαιας προσελκύει διεθνές ενδιαφέρον;

Λεπτομέρεια εγχυτρισμών. Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου Ο αρχαιολογικός πλούτος της Αστυπάλαιας, του δυτικότερου νησιού των...

Λεπτομέρεια εγχυτρισμών.Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

Ο αρχαιολογικός πλούτος της Αστυπάλαιας, του δυτικότερου νησιού των Δωδεκανήσων, άρχισε να γίνεται ευρέως γνωστός τα τελευταία χρόνια. Πριν από μερικά χρόνια, μάλιστα, έγινε μια σημαντική ανακάλυψη, το νεκροταφείο βρεφών, το οποίο χρονολογείται στη γεωμετρική περίοδο και χρησιμοποιούνταν μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια.

Πρόκειται για ένα εξαιρετικής σημασίας εύρημα που θεωρείται μοναδικό σε όλο τον κόσμο. Βρίσκεται στην περιοχή Κυλίνδρα, κατά μήκος της Χώρας του νησιού, κι έχει θέα στο γειτονικό Λιβάδι. Εκεί ενταφιάζονταν αποκλειστικά βρέφη και νεογέννητα με τη μέθοδο του εγχυτρισμού, γεγονός που έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον αρχαιολόγων και ανθρωπολόγων διεθνώς.

Παρόλο που στον ελληνικό κόσμο υπάρχουν ευρήματα από ταφές παιδιών κατά τη γεωμετρική περίοδο αλλά και στη Γαλλία κατά τη ρωμαϊκή, πουθενά δεν έχει παρατηρηθεί κάτι αντίστοιχο σε επίπεδο πυκνότητας με όσα έχουν ανασκαφεί στο νησί της Αστυπάλαιας.

Όπως λέει χαρακτηριστικά στη LiFO η προϊσταμένη του τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων, Αρχαιογνωστικής Έρευνας και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου κ. Ελένη Φαρμακίδου, «το βρεφικό νεκροταφείο στη νοτιοδυτική πλευρά της Κυλίνδρας, όπως ονομάζεται ο λόφος του Κάστρου μέσα στα όρια του σύγχρονου οικισμού της Χώρας, εντοπίστηκε το 1995, μετά από δοκιμαστική έρευνα στο πλαίσιο εξέτασης αιτημάτων οικοδόμησης στην περιοχή.

Η ανασκαφή του έχει μέχρι στιγμής αποκαλύψει γύρω στις 3.000 ταφές, οι πρωιμότερες των οποίων χρονολογούνται στα γεωμετρικά χρόνια, περίοδο κατά την οποία πρέπει να τοποθετηθεί και η αρχή χρήσης του χώρου». 

Σύμφωνα με τους ειδικούς πιθανολογείται ότι ο αριθμός των ταφών αναμένεται να αυξηθεί, αφού δεν έχει εξαντληθεί ακόμα η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή. Ήδη, από το σύνολο των 3.000 εγχυτρισμών έχουν αναγνωριστεί με βεβαιότητα περισσότεροι από 1.900 αμφορείς, ακέραιοι ή αποσπασματικοί, 340 υδρίες και 140 χύτρες.

Αεροφωτογραφία τμήματος του νεκροταφείου.Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

«Οι ενταφιασμοί συνεχίστηκαν αδιάλειπτα τους κατοπινούς αιώνες, πιθανότατα μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια. Ο ενταφιασμός των βρεφών γινόταν με την πρακτική του εγχυτρισμού, δηλαδή μέσα σε αγγεία, τα οποία με τη σειρά τους τοποθετούνταν σε πρόχειρες κτιστές θήκες ή αβαθείς λάκκους, διανοιγμένους στον φυσικό βράχο. 

Στις παλαιότερες ταφές χρησιμοποιούνται κυρίως υδρίες, αρκετές φορές με γραπτή διακόσμηση, όμως από την αρχαϊκή περίοδο και μεταγενέστερα αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός των εγχυτρισμών σε μεγάλους εμπορικούς αμφορείς, οι οποίοι με την πάροδο των χρόνων εξελίσσονται στον πλέον δημοφιλή τύπο αγγείου στο νεκροταφείο. 

Άλλα σχήματα αγγείων, όπως οι χύτρες και οι στάμνοι, χρησιμοποιούνται παράλληλα με τους αμφορείς και τις υδρίες, όμως ο αριθμός τους είναι σημαντικά μικρότερος. Για την τοποθέτηση του βρέφους μέσα στο αγγείο διανοιγόταν συνήθως μια οπή στο σώμα του, η οποία στη συνέχεια καλυπτόταν με το κομμάτι που είχε αποκοπεί ή με κάποιο όστρακο ή λίθο. 

Η πλέον συνηθισμένη θέση του σώματος στο εσωτερικό του σκεύους ήταν με τα πόδια προς τον πυθμένα και το κεφάλι προς τον λαιμό του, ο οποίος σφραγιζόταν με λίθο. Αρκετές φορές, σε χύτρες, πρώιμες υδρίες, κάλπες και γενικότερα σε ευρύστομα αγγεία, η ταφή γινόταν κανονικά από το στόμιο του αγγείου, ενώ σπανιότερα από τον πυθμένα του.

Διαδικασία αποκάλυψης βρεφικού σκελετού στο εργστήριο.
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

Κατά κανόνα, οι ενταφιασμοί των βρεφών στην Κυλίνδρα δεν συνοδεύονται από κτερίσματα, όμως υπάρχουν λιγοστές εξαιρέσεις που αφορούν κυρίως μωρά λίγο μεγαλύτερης ηλικίας.

Από την έως τώρα μελέτη του σκελετικού υλικού του νεκροταφείου, την οποία έχει αναλάβει σε συνεργασία με την Εφορεία μας ο καθηγητής Βιοαρχαιολογίας του University College of London, Simon Hillson, συνεπικουρούμενος από ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών, έχει προκύψει ότι τα ενταφιασμένα βρέφη ήταν νεογέννητα σε ένα ποσοστό που ξεπερνά το 75%, ενώ τα υπόλοιπα ήταν είτε πρόωρα είτε λίγο μεγαλύτερα μωρά που έζησαν μικρό διάστημα μετά τη γέννησή τους.   

Υπάρχουν επίσης ελάχιστοι εγχυτρισμοί μεγαλύτερων βρεφών και νηπίων και ορισμένα παραδείγματα με δίδυμα. Αν και ο ενταφιασμός βρεφών και παιδιών μέσα σε μεγάλα αγγεία είναι ένα ταφικό έθιμο που απαντά σε πολλές περιοχές της Μεσογείου όχι μόνο στους ιστορικούς αλλά και στους προϊστορικούς χρόνους, η μοναδικότητα της Κυλίνδρας έγκειται στο χαρακτηριστικό ότι αποτελεί χώρο ταφής αποκλειστικά για νεογνά και βρέφη, τα περισσότερα από τα οποία πέθαναν κατά τη γέννησή τους, με μεγάλη πυκνότητα των ταφών και διάρκεια χρήσης. 

Για την εξήγηση του ευρήματος έχουν διατυπωθεί ενδιαφέρουσες ερμηνείες, όμως η ολοκλήρωση της έρευνας και η συστηματική μελέτη του υλικού είναι εκείνες που θα δώσουν την τελική απάντηση για τον χαρακτήρα του ενδιαφέροντος αυτού νεκροταφείου» μας εξηγεί η κ. Φαρμακίδου.

Λεπτομέρεια βρεφικού σκελετού μετά τον καθαρισμό του.
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου.

Ωστόσο, στην ευρύτερη περιοχή του Κάστρου έχουν βρεθεί κάποιες επιγραφές που παραπέμπουν στη θεότητα της Ειλείθυιας, κόρη του Δία και της Ήρας, προστάτιδας των επίτοκων. Παρότι δεν βρέθηκαν στον χώρο της ανασκαφής, πιθανολογείται ότι υπονοούν την ύπαρξη κάποιου ταφικού μνημείου με σκοπό τη λατρεία, ώστε το επόμενο παιδί να καταφέρει να επιζήσει. 

Παράλληλα, ενδεικτική είναι η έρευνα της αρχαιολόγου Μαρίας Μιχαλάκη-Κόλλια, η οποία, σε αφιέρωμά της στα «Δωδεκανησιακά Χρονικά», σημειώνει: «Στον αρχαίο κόσμο, τα βρέφη και τα νεογνά (λόγω της μεγάλης θνησιμότητας) δεν θεωρούνταν κανονικά μέλη της κοινωνίας και για τον λόγο αυτό δεν λάμβαναν τις ίδιες τιμές με αυτές των ενηλίκων. 

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, τα πολύ μικρά παιδιά δεν δέχονταν σπονδές ούτε φροντίδα στους τάφους τους, καθώς η νομοθεσία το απαγόρευε. Επίσης, σε ορισμένα σημεία του ανασκαφικού χώρου ήρθαν στο φως μάζες προσφορών με καμένα όστρακα και οστά ζώων, ίσως τελετουργικές πράξεις εναγισμών». 

Μάλιστα, κατά την κυρία Μιχαλάκη-Κόλλια, «προξενεί μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι, εκτός των επιγραφών των δύο σχετικών με τη γέννηση και τον τοκετό θεοτήτων, υπάρχουν πολλές άλλες γυναικείες θεότητες που θα μπορούσαν να έχουν σχέση με το τόσο περίεργο αυτό εύρημα. Θεές όπως η Δήμητρα, η Κόρη, η Αφροδίτη, η Ήρα, αλλά και η Συρία θεά Αταργάτις, καθώς και ψήφισμα που αναφέρει το κοινόν των Φρυγών. 

Επίσης, σε άλλη ελληνιστική επιγραφή αναφέρεται το όνομα ενός Ρόδιου γιατρού, του Ιδρίαρχου, γεγονός που επιτρέπει να αναρωτηθούμε για πιθανή ύπαρξη κάποιου ιδιαίτερου ιατρικού κέντρου κοντά στο νησί του Ιπποκράτη, όπου ενδεχομένως κάποιες γυναίκες μπορεί να πήγαιναν για να γεννήσουν ή και να αποβάλουν, ενώ υπάρχουν και επιγραφές που αναφέρονται στον Ασκληπιό.

Χιακός αμφορέας του 1ου μισού του 5ου αιώνα π.Χ.
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου. 

Θα μπορούσαμε, επίσης, να σκεφτούμε ότι ο χώρος αυτός, που αρχικά ίσως να είχε κάποια ιδιαίτερη χρήση, με το πέρασμα των αιώνων μπορεί να κατέληξε ως η τοποθεσία όπου εναπέθεταν, εξέθεταν και εγκατέλειπαν τα ανεπιθύμητα μωρά ή τις εκτρώσεις της εποχής.

Ή, ακόμα, ότι μπορεί να συνέβαιναν παράλληλα και τα δύο. Δηλαδή και να ήταν ιερός χώρος αλλά και να εναπέθεταν στα κρυφά κάποια ανεπιθύμητα νεογέννητα».   

Ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου είναι ότι διαθέτει ελάχιστους χώρους στην Αστυπάλαια για να στεγάσει το αρχαιολογικό υλικό. 

Σε μια ενοικιαζόμενη απλή οικία περίπου 50 τ.μ. λειτουργεί μέχρι σήμερα προσωρινός αποθηκευτικός χώρος των ευρημάτων από τις σωστικές ανασκαφές μέχρι να συντηρηθούν και να αποθηκευτούν οριστικά. 

Ωστόσο έχει γεμίσει ασφυκτικά με το ασυντήρητο υλικό του συνόλου των σωστικών ανασκαφών της Εφορείας στο νησί, χωρίς να υπάρχει προοπτική μετακίνησής του. Επίσης, το παλιό Γυμνάσιο - Λύκειο που παραχωρήθηκε από τον Δήμο Αστυπάλαιας δεν είναι αρκετό για την αποθήκευση όλων αυτών των σημαντικών ευρημάτων.

Η θέση του νεκροταφείο στο οικισμό.
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου.

Την ίδια στιγμή, σε ένα από τα οικόπεδα του λόφου της Κυλίνδρας είναι εμφανής μια ογκώδης οικοδομή, η οποία αλλοιώνει τον συγκεκριμένο, μεγάλης αξίας αρχαιολογικό χώρο. 

Σε πρόσφατη επίσκεψή μας, μάλιστα, διαπιστώσαμε ότι οι εργασίες έχουν διακοπεί λόγω έλλειψης κονδυλίων, με αποτέλεσμα το νεκροταφείο να έχει αφεθεί στην τύχη του. 

Όπως επισημαίνουν οι υπεύθυνοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, χρειάζεται οι αρμόδιοι φορείς να δώσουν άμεσα μια ικανοποιητική λύση όσον αφορά τη σωστή συντήρηση, διαχείριση, ανάδειξη και ολοκλήρωση της έρευνας του βρεφικού νεκροταφείου, ώστε σύντομα να καταστεί προσβάσιμο όχι μόνο στους πολυάριθμους επισκέπτες του νησιού αλλά και στους ενδιαφερόμενους μελετητές. 

Πηγή: Γ. Πανταζόπουλος, LiFO