Βακτήρια επιστρατεύτηκαν για τον καθαρισμό των μαρμάρων του Μικελάντζελο

Το Παρεκκλήσι των Μεδίκων είναι από τα σημαντικότερα έργα που σχετίζονται με τη διάσημη οικογένεια και ανατέθηκε στον Μιχαήλ Άγγελο από τον ...

Το Παρεκκλήσι των Μεδίκων είναι από τα σημαντικότερα έργα που σχετίζονται με τη διάσημη οικογένεια και ανατέθηκε στον Μιχαήλ Άγγελο από τον Πάπα Λέοντα Ι'. Φωτο: Bargello Museums | Andrea Jemolo

Το περασμένο φθινόπωρο, με το διάσημο παγκοσμίως Παρεκκλήσι των Μεδίκων να λειτουργεί με τους περιορισμούς που επέφερε η πανδημία, δόθηκε η ευκαιρία σε επιστήμονες και συντηρητές να ολοκληρώσουν ένα μυστικό πείραμα που αφορά τη σπαζοκεφαλιά του καθαρισμού των μαρμάρων που φιλοτέχνησε ο Μιχαήλ Άγγελος. Το ζήτημα απασχολεί εδώ και αιώνες τους ειδικούς που αναζητούν λύσεις χωρίς να φθαρεί το μάρμαρο, υλικό πορώδες και εξαιρετικά ευαίσθητο. Στο παρελθόν πολλά έργα από μάρμαρο καταστράφηκαν εξαιτίας τοξικών ή χημικών υγρών που χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να αποκατασταθεί η παλαιά λάμψη τους.

Το Παρεκκλήσι των Μεδίκων είναι από τα σημαντικότερα έργα που σχετίζονται με τη διάσημη οικογένεια. Η κατασκευή του ανατέθηκε στον Μιχαήλ Άγγελο από τον Πάπα Λέοντα Ι΄ (Giovanni di Lorenzo de Medici), τον πρώτο Πάπα από την οικογένεια των Μεδίκων το 1513. Ο Πάπας Λέων Ι΄ προσέλαβε τον Μιχαήλ Άγγελο για να σχεδιάσει και να κατασκευάσει το μαυσωλείο. Ο πάπας πέθανε αμέσως από πνευμονία. Στα επόμενα χρόνια, ο Μιχαήλ Άγγελος σκάλισε τα αριστουργήματα και στη συνέχεια έφυγε μακριά από τους προστάτες του.

Πρόκειται για το Σκευοφυλάκιο στο βόρειο τμήμα του ναού Σαν Λορέντζο, που κτίστηκε περίπου το 1520-1534 και παραμένει ανολοκλήρωτο, όπως και αλλά γνωστά έργα του γλύπτη, αλλά αποτελεί και ένα μοναδικό δείγμα της τέχνης του, του συνδυασμού αρχιτεκτονικής με γλυπτική.

Το αρχικό σχέδιο για αυτό το Μαυσωλείο της εποχής του ήταν να τοποθετηθούν τέσσερις ταφές από τα μέλη της οικογένειας των Μεδίκων αλλά τελικά περιορίστηκε σε ταφικό παρεκκλήσιο δύο μελών, του Λορέντζο, δούκα του Ουρμπίνο, και του Τζουλιάνο, δούκα του Νεμούρ. Οι δύο τάφοι λοιπόν τοποθετούνται αντικριστά με σχεδόν συμμετρικό τρόπο. Η συνολική γλυπτική σύνθεση κατανέμεται σε τρία υποσύνολα με κόγχες, τα όποια έχουν διαμορφωθεί σύμφωνα με τα κλασικά αρχιτεκτονικά πρότυπα, καθώς φέρουν δίδυμους ραβδωτούς κορινθιακούς πεσσούς, γείσο, τοξωτά ανοίγματα και άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία.

Ο τάφος του Μιχαήλ Άγγελου για τον Τζουλιάνο, Δούκα των Νεμούρ. Φωτο: Bargello Museums | Andrea Jemolo

Πρωταγωνιστικό ρόλο ανάμεσα στα έργα του Μιχαήλ Άγγελου διαδραματίζει η σύνθεση Σούρουπο και Αυγή, μια αλληγορία για το Χρόνο που βρίσκεται στην άκρη της σαρκοφάγου του Λορέντζο των Μεδίκων. Οι μορφές συμβολίζουν την Αυγή, την άνοιξη, την παιδική ηλικία και το Σούρουπο μαζί με το φθινόπωρο και τα γηρατειά. Οι ποτάμιοι θεοί της αρχαιότητας, είναι η έμπνευση για τις ανακεκλιμένες μορφές και αντιπροσωπεύουν τη ζώνη του κάτω κόσμου μαζί με τη Νύχτα, ενώ η Αυγή είναι η μόνη γυμνή γυναίκα που σμιλεύτηκε ποτέ από τον Μιχαήλ Άγγελο. 

Ο χρόνος ήταν ο σοβαρότερος εχθρός των σαρκοφάγων στο παρεκκλήσι των Μεδίκων, ήδη από το 1595, όταν άρχισαν οι περιγραφές για την ύπαρξη λεκέδων και ενδείξεων αποχρωματισμού στα γλυπτά. Στους αιώνες που ακολούθησαν μικρά κομμάτια γύψου που χρησιμοποιήθηκαν για να αντιγραφούν τα έργα άφηναν λεκέδες στις επιφάνειες, ενώ οι περίτεχνοι τοίχοι του έχαναν τη λάμψη τους.

Οι εργασίες αποκατάστασης που διήρκεσαν μια δεκαετία αφαίρεσαν τις κηλίδες αλλά κάποιοι επίμονες αντιμετωπίστηκαν με μια πρωτοποριακή μέθοδο: οι επιστήμονες εξαπέλυσαν ένα «στρατό» από βακτήρια που είναι φιλικά προς το μάρμαρο και λατρεύουν να τρώνε τους λεκέδες τους. Αυτή είναι σχεδόν μια απλοϊκή περιγραφή της μεγάλης αυτής επιχείρησης που μετέτρεψε το παρεκκλήσι σε πεδίο μάχης με πολεμιστή ένα βακτήριο που ονομάζεται Serratia ficaria SH7.

Τα βακτήρια Serratia ficaria SH7. Credit...via National Agency for New Technologies, Energy and Sustainable Economic Development

Αιτία της μόλυνσης, των μικροβίων που κατέστρεφαν τα μάρμαρα αποδίδεται κυρίως στον  Αλέξανδρο των Μεδίκων τον αποκαλούμενο και Μαυριτανό, κυβερνήτη της Φλωρεντίας από το 1510 έως το 1537, τον οποίο δολοφόνησε ο ξάδερφός του Λορεντζίνο των Μεδίκων. Με το φόβο μιας πιθανής εξέγερσης αξιωματούχοι των Μεδίκων τύλιξαν το πτώμα του Αλέξανδρου σε ένα χαλί και το έθαψαν βιαστικά στο ταφικό παρεκκλήσιο των Μεδίκων, στο ναό του Αγίου Λαυρεντίου. Αυτό σημαίνει ότι δεν έγινε ταρίχευση με αποτέλεσμα μικρόβια αιώνων να καταστρέφουν τα μάρμαρα, να δημιουργούν βαθουλώματα, παραμορφώσεις και βαθιές κηλίδες.

«Το SH7 «έφαγε» τον Αλεσάντρο», είπε η Μόνικα Μπιέτι, πρώην διευθύντρια του Μουσείου Medici Chapels, εννοώντας ότι η ομάδα της χρησιμοποίησε βακτήρια που τρέφονταν με κόλλα, λάδι και προφανώς τα φωσφορικά άλατα του Αλεσάντρο ως βιολογικό όπλο ενάντια σε κηλίδες αιώνων. Η πρώτη δοκιμή με τα βακτήρια έγινε στον τάφο του Μιχαήλ Άγγελου για τον Τζουλιάνο, Δούκα των Νεμούρ.

Τον Νοέμβριο του 2019, το μουσείο κάλεσε το Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας της Ιταλίας, το οποίο χρησιμοποίησε μεθόδους φασματοσκοπικής υπέρυθρης ακτινοβολίας που αποκάλυψε ασβεστίτη, πυριτικό άλας και άλλα, πιο οργανικά απομεινάρια στα γλυπτά και στους δύο τάφους που βρίσκονται ο ένας απέναντι από τον άλλο στο παρεκκλήσι. Η Άννα Ρόζα Σπροκάτι, βιολόγος της Ιταλικής Εθνικής Υπηρεσίας Νέων Τεχνολογιών, επέλεξε ένα βασικό σχέδιο χρησιμοποιώντας τα καταλληλότερα βακτήρια από μια συλλογή σχεδόν 1.000 στελεχών, που συνήθως χρησιμοποιείται για τη διάσπαση πετρελαίου σε πετρελαιοκηλίδες ή για τη μείωση της τοξικότητας σε βαριά μέταλλα. Είχε παρατηρήσει ότι τα βακτήρια Serratia ficaria SH7 έτρωγαν φωσφορικά άλατα και πρωτεΐνες, αλλά και το μάρμαρο Καράρα που προτιμούσε ο Μιχαήλ Άγγελος.

Η ομάδα αποκατάστασης δοκίμασε κάποια από τα στελέχη που ήταν αβλαβή για το μάρμαρο και σήμερα υποστηρίζουν ότι είναι μια μέθοδος καθαρισμού καλύτερη για το περιβάλλον και για τα έργα τέχνης.

Η Νύχτα. Φωτο: Bargello Museums | Andrea Jemolo

Στο γλυπτό του Μικελάντζελο «Νύχτα», το γυναικείο σώμα που φτιάχτηκε τόσο απαλό και γυαλισμένο ώστε να φαίνεται σαν να λάμπει στο φως του φεγγαριού στον τάφο του Τζουλιάνο των Μεδίκων, χρησιμοποιήθηκε το Pseudomonas stutzeri CONC11, ένα βακτήριο που απομονώθηκε από τα απόβλητα ενός βυρσοδεψείου κοντά στη Νάπολη για να καθαριστούν τα μαλλιά της, ενώ για τα αυτιά της χρησιμοποιήθηκε το Rhodococcus sp. ZCONT, ένα άλλο στέλεχος που προήλθε από έδαφος μολυσμένο με ντίζελ στην Καζέρτα.

Οι εργασίες αποκατάστασης, τα αποτελέσματα των οποίων θα ανακοινωθούν πλήρως μέσα στον Ιούνιο, έχουν γίνει με βακτήρια πολλά από τα οποία βρίσκονται σε σταθεροποιητές προϊόντων όπως το Xanthomonas campestris που συναντάμε σε οδοντόκρεμες και καλλυντικά.

Η Σπροκάτι χρησιμοποίησε την εμπειρία της από προηγούμενους καθαρισμούς. Τον Αύγουστο, η ομάδα των βιολόγων της χρησιμοποίησε βακτήρια που απομονώθηκαν από μια βιομηχανική περιοχή της Νάπολης για να καθαρίσει το κερί που υπήρχε από τα αναθηματικά κεριά των πιστών στο μπαρόκ αριστούργημα του Αλεσάντρο Αλγκάρντι, ένα κολοσσιαίο μαρμάρινο ανάγλυφο στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, όπως αναφέρουν οι ΝΥΤ.

Στη διάρκεια της δεύτερης καραντίνας οι επιστήμονες, οι ερευνητές και συντηρητές επέστρεψαν στο παρεκκλήσιο φορώντας λευκές στολές, μπλε γάντια και αντι-Covid χειρουργικές μάσκες για να καθαρίσουν τη σαρκοφάγο του Λορέντζο του Ουρμπίνο, τον πρίγκιπα στον οποίο ο Μακιαβέλι αφιέρωσε την πραγματεία του για την εξουσία, που θάφτηκε με τον δολοφονημένο γιο του Αλεσάντρο. Τα βακτήρια όπως είπαν οι ειδικοί «έτρωγαν όλη νύχτα» τις κηλίδες και τα μικρόβια της σαρκοφάγου.

Λεπτομερεια της Αυγής. Φωτο: Bargello Museums | Andrea Jemolo

Για την ιστορία, το 1527, οι Φλωρεντινοί συμπεριλαμβανομένου του Μιχαήλ Άγγελου, υποστήριξαν την Δημοκρατία και ανέτρεψαν τους Μεδίκους. Όταν επέστρεψαν στην πόλη, ήταν η σειρά του Μικελάντζελο να την εγκαταλείψει. Αν και αργότερα επέστρεψε, μετά την άνοδο του Αλεσάντρο που είχε γίνει Δούκας της Φλωρεντίας, ο Μιχαήλ Άγγελος έφυγε από την πόλη, και το ημιτελές παρεκκλήσι, για πάντα.

Το 2013, η Μόνικα Μπιέτι συνειδητοποίησε πόσο άσχημα ήταν τα πράγματα στο παρεκκλήσι και πόσο είχαν είχαν επιδεινωθεί από την αποκατάσταση του 1988. Το μουσείο καθάρισε τους τοίχους, που αλλοιώθηκαν από αιώνες υγρασίας και αποκάλυψε ζημιές από τα καλούπια και τις σιδερένιες βούρτσες που χρησιμοποιούνται για την αφαίρεση λαδιού και κεριού και αναζωογόνησε τα αγάλματα. Τρία χρόνια αργότερα, ένας μέλος της ομάδας της παρακολούθησε το συνέδριο από την Σπροκάτι και τους βιολόγους της. Ήταν «μια εισαγωγή στον κόσμο των μικροοργανισμών», όπου έδειχναν πώς τα βακτήρια είχαν καθαρίσει ορισμένα υπολείμματα ρητίνης σε μπαρόκ τοιχογραφίες στη γκαλερί Carracci στο Palazzo Farnese στη Ρώμη. Τα στελέχη που απομονώθηκαν από τα ορυχεία αποστράγγισης στη Σαρδηνία εξάλειψαν τους λεκέδες από διαβρωτικό σίδηρο στο μάρμαρο Καράρα της γκαλερί.

Τα βακτήρια πέρασαν τις εξετάσεις και ολοκλήρωσαν τη δουλειά τους. Το παρεκκλήσι άνοιξε ξανά στο κοινό και οι ξεναγοί θα έχουν να αφηγηθούν μια ακόμα ενδιαφέρουσα ιστορία για την περίφημη οικογένεια των Μεδίκων, για την μεταθανάτια δόξα των αρχόντων της Φλωρεντίας.

Πηγή: LiFO