Ένα εικονογραφικό απάνθισμα από μνημεία της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης: Η πορεία προς την Ανάσταση

Η Έγερση του Λαζάρου, Δεσποτική εικόνα του τέμπλου, μέσα 18ου αι., Παρεκκλήσι Αγίου Λαζάρου, Ναός Αγίου Δημητρίου, Κοζάνη. Η Εφορεία Αρχαιοτ...

Η Έγερση του Λαζάρου, Δεσποτική εικόνα του τέμπλου, μέσα 18ου αι., Παρεκκλήσι Αγίου Λαζάρου, Ναός Αγίου Δημητρίου, Κοζάνη.

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης συνεχίζει τις αναρτήσεις που σχετίζονται με τις εορτές του εκκλησιαστικού ημερολογίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας με σκοπό να αναδείξει τον άγνωστο ζωγραφικό, εικονογραφικό και καλλιτεχνικό πλούτο των εκκλησιαστικών μνημείων της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης.

Συμβαδίζοντας με τις εορτές από το Σάββατο του Λαζάρου έως και την ημέρα της Λαμπρής, η ανάρτησή μας είναι σήμερα αφιερωμένη στην απεικόνιση σκηνών της Ζωής του Ιησού, του Θείου Πάθους και της Ανάστασης σε εκκλησιαστικά αντικείμενα και τοιχογραφημένα μεταβυζαντινά μνημεία της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης. 

Τα εικονογραφικά προγράμματα των ναών είναι γεμάτα με παραστάσεις που σχετίζονται με σκηνές από τη Ζωή και τα Θαύματα του Ιησού αλλά και ολοκληρωμένες σειρές με την απόδοση σκηνών από τα Πάθη του Χριστού. Η απεικόνιση του Ενανθρωπισθέντος Χριστού στη ζωγραφική και την τέχνη με εξαιρετικά μεγάλη λεπτομέρεια, εξιστορώντας με ακρίβεια τις αντίστοιχες ευαγγελικές περικοπές, δεν θα πρέπει να ξενίζει τον σύγχρονο θεατή. Η εικόνα λειτουργούσε ως «η βίβλος των αγραμμάτων» και μέσω αυτής μπορούσε ο κάθε πιστός να συμμετέχει στο Θείο Πάθος ακόμα και αν δεν κατανοούσε τα λόγια του Ιερέα. 

Η Βαϊοφόρος, λεπτομέρεια από επένδυση στάχωσης Ευαγγελίου που κοσμείται από πλακίδια με σκηνές Δωδεκαόρτου και Δέηση σε έξεργο ανάγλυφο, με φυτικά μοτίβα και πολύτιμους λίθους, β΄ μισό του 17ου αι., Συλλογή Κειμηλίων Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνης (προέλευση τεκμηρίου από τους Πύργους Εορδαίας).

Ο Μυστικός Δείπνος, έργο Λάζου Δημητρίου, αργυρό δισκάριο, 1861, Συλλογή Αγίου Νικολάου, Λιβαδερό Σερβίων.

Ο Ιούδας επιστρέφει τα αργύρια και απαγχονίζεται (αριστερά), η Άρνηση του Πέτρου (δεξιά), έργο των Ζωγράφων Νικολάου και Θεοδώρου Χωραφά από το Λοζέτσι Ιωαννίνων, τοιχογραφία, 1730, Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Νικολάου, Κοζάνη.

Για τη δράση των ζωγράφων από το Λοζέτσι περισσότερες πληροφορίες μπορεί να βρει κανείς στις ανακοινώσεις των Ι. Χουλαρά και π. Γ. Μανόπουλου, στο πλαίσιο του συνεδρίου «Ζωγράφοι και εργαστήρια στη Μακεδονία και το Άγιο Όρος (18ος -αρχές 20ού αιώνα)» διαθέσιμες αμφότερες στους ακόλουθους συνδέσμους από το κανάλι του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στο YouTube: https://youtu.be/kpk9m_bLhCg και https://youtu.be/ZiLEppxM1_s

Η Κρίση του Πιλάτου, τοιχογραφία, 1735, Ναός Αγίου Νικολάου, Εράτυρα Βοΐου. 

Η Μαστίγωση του Χριστού, τοιχογραφία, αρχές 19ου αι, Καθολικό Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου, Σισάνι Βοΐου. 

Ο Εμπαιγμός του Χριστού, έργο του Ζωγράφου Μιχαήλ από τους Χιονιάδες, τοιχογραφία, 1802, καθολικό της Μονής Αγίας Τριάδας στον Βυθό Βοΐου.

Περισσότερες λεπτομέρειες για μεταβυζαντινές μουσικές παραστάσεις βλ. τη διατριβή της Μ. Βουτσά, διαθέσιμη προς μεταφόρτωση στον σύνδεσμο.

Στο έργο «Λόγοι απολογητικοί προς τους διαβάλλοντας τας Αγίας Εικόνας» του Αγίου Ιωάννη Δαμασκηνού διαβάζουμε: «Καὶ αἰσθητῶς τὸν αὐτοῦ χαρακτῆρα τοῦ σαρκωθέντος φημὶ θεοῦ λόγου προτίθεμεν ἁπανταχῆ καὶ τὴν πρώτην ἁγιαζόμεθα τῶν αἰσθήσεων (πρώτη γὰρ αἰσθήσεων ὅρασις) ὥσπερ καὶ τοῖς λόγοις τὴν ἀκοήν• ὑπόμνημα γάρ ἐστιν ἡ εἰκών. Καὶ ὅπερ τοῖς γράμματα μεμυημένοις ἡ βίβλος, τοῦτο τοῖς ἀγραμμάτοις ἡ εἰκών• καὶ ὅπερ τῇ ἀκοῇ ὁ λόγος, τοῦτο τῇ ὁράσει ἡ εἰκών• νοητῶς δὲ αὐτῷ ἑνούμεθα». 

(για το πλήρες κείμενο βλ. εδώ).  

Όπως ακριβώς δηλαδή λειτουργεί η Βίβλος για τους μυημένους στα γράμματα, έτσι λειτουργεί για τους αγράμματους η εικόνα. [Περισσότερα για τη σημασία της εικόνας μέσα από πατερικές μαρτυρίες βλ. το σχετικό σύγγραμμα του Θεοδώρου Νικολάου, διαθέσιμο προς μεταφόρτωση στον ακόλουθο σύνδεσμο: 

https://core.ac.uk/download/pdf/12166007.pdf ]

Ο Χριστός Ελκόμενος επί σταυρού, τοιχογραφία, 1763, Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου, Εράτυρα Βοΐου. Περισσότερα για το συγκεκριμένο εικονογραφικό θέμα βλ. το άρθρο της Α. Κατσελάκη, Ο «Χριστός Ελκόμενος επί σταυρού. Εικονογραφία και τυπολογία της παράστασης στη βυζαντινή τέχνη (4ος αι. - 15ος αι.)» διαθέσιμο προς μεταφόρτωση στον σύνδεσμο.

Η Ανάβαση στον Σταυρό, έργο του ζωγράφου Νικολάου από το Λινοτόπι, τοιχογραφία, 1652, Καθολικό Μονής Μεταμορφώσεως, Δρυόβουνο Βοΐου. 

Η Σταύρωση, αργυρό κάλυμμα Ευαγγελίου (λεπτομέρεια), 1805, Ναός Γέννησης της Θεοτόκου, Σκαλοχώρι Βοΐου. 

Ο Επιτάφιος Θρήνος, κεντητός επιτάφιος, 18ος αι., Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Νικολάου, Κοζάνη. 

Η Ανάσταση (Η Κάθοδος στον Άδη) τοιχογραφία, 1510, Ναός Αγίων Αναργύρων, Σέρβια. 

Για εμάς σήμερα, στην εποχή όπου η εικόνα κυριαρχεί σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας, οι απεικονίσεις των σκηνών από τη Ζωή και το Πάθος του Ιησού δεν μπορεί παρά να είναι ένας απλός καλλιτεχνικός υπομνηματισμός της εκκλησιαστικής ζωής. Παράλληλα όμως οι εικόνες αυτές έχουν ιστορική και πολιτισμική αξία ανοίγοντάς μας ένα παράθυρο στην σκέψη και τη ζωή των ανθρώπων που τις δημιούργησαν. Οι λεπτομέρειες των παραστάσεων κρύβουν πολλές από τις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής της εποχής που δημιουργήθηκαν -  ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι λ.χ. στις εικόνες της σημερινής μας ανάρτησης λεπτομέρειες όπως τα σκεύη στο τραπέζι του Μυστικού Δείπνου, το τζάκι με τη φωτιά στην Άρνηση του Πέτρου, το σκεύος με το οποίο ρίχνει νερό ο υπηρέτης στα χέρια του Πιλάτου, τα μουσικά όργανα στην παράσταση του Εμπαιγμού, τα καντήλια και τα θυμιατήρια στην κεντητή παράσταση του Επιταφίου Θρήνου κ.λπ. Οι λεπτομέρειες αυτές, που στην εποχή τους υποβοηθούσαν τους πιστούς να κατανοήσουν τα απεικονιζόμενα θέματα και τους καλούσαν με τρόπο πειστικό να βιώσουν το Θείο Πάθος, για εμάς σήμερα είναι πολύτιμες μαρτυρίες του υλικού πολιτισμού των προγόνων μας, ιστορικά και καλλιτεχνικά τεκμήρια της ιστορίας του τόπου μας. 

Πηγή: Θ. Τσάμπουρας, Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης