Νέα, σπουδαία ευρήματα από τη μινωική Κυδωνία

Μεγάλο τμήμα του υπόστυλου χώρου από τα νοτιοανατολικά Η συστηματική ανασκαφική δουλειά στην Παλιά Πόλη των Χανίων υπό την αρχαιολόγο δρ Μαρ...

Μεγάλο τμήμα του υπόστυλου χώρου από τα νοτιοανατολικά

Η συστηματική ανασκαφική δουλειά στην Παλιά Πόλη των Χανίων υπό την αρχαιολόγο δρ Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη συνεχίζει να φέρνει σπουδαία αποτελέσματα και ακόμα περισσότερες αποδείξεις πως εκεί εδραζόταν μία από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης.

Η συστηματική ανασκαφική έρευνα στον λόφο Καστέλλι στην Παλιά Πόλη των Χανίων συνεχίζει να φέρνει στο φως σπάνια ευρήματα τα οποία εντυπωσιάζουν, εμπλουτίζουν τις γνώσεις της επιστημονικής κοινότητας για την αρχαιολογία της Κρήτης και γενικότερα της Ελλάδας και αποδεικνύουν ότι «πρόκειται για μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης» όπως επισημαίνει η διευθύντρια των Συστηματικών Ανασκαφών, η αρχαιολόγος δρ Μαρία Ανδρεαδάκη - Βλαζάκη, επίτιμη γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς και τέως γενική γραμματέας του ΥΠΠΟ.

Κατά την τελευταία ανασκαφική περίοδο του 2024 (Σεπτέμβριο και Οκτώβριο) αποσαφηνίστηκε ότι η υπόστυλη αίθουσα (που βρέθηκε η ανθρωποθυσία) είχε χαρακτήρα τελετουργικό και υποδοχής κοινού, ενώ βρέθηκε πήλινη ενεπίγραφη ετικέτα με τρία εγχάρακτα σημεία στην Γραμμική Β΄ γραφή που τεκμηριώνει ότι η Κυδωνία ήταν σπουδαίο ανακτορικό κέντρο στα κρητομυκηναϊκά χρόνια (1400-1200 π.Χ.). Αντίστοιχες πήλινες ετικέτες έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα, μόνο, στα ανάκτορα της Κνωσού και της Πύλου.

Οι δύο όψεις της πήλινης ετικέτας με επιγραφή στη Γραμμική Β’ γραφή

Πήλινη πινακίδα Γραμμικής Β’ γραφής από την ανασκαφή «Κατρέ 1»

Θυμίζουμε ότι πριν μερικά χρόνια η δρ Μαρία Ανδρεαδάκη - Βλαζάκη και η ομάδα της έφεραν στο φως ευρήματα από την ανθρωποθυσία της νεαρής παρθένου -μοναδική αποδεδειγμένη στην ιστορία της μυκηναϊκής αρχαιολογίας- και των ζώων, που τέλεσαν οι τρομοκρατημένοι κάτοικοι που σώθηκαν, για να εξευμενίσουν τις χθόνιες θεότητες μετά τον καταστροφικό ισχυρό σεισμό, περίπου στο 1250 π.Χ. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ανακτορικό κέντρο της κρητομυκηναϊκής Κυδωνίας και η τέλεση ανθρωποθυσίας στον χώρο του εντυπωσίασαν το αμερικανικό και διεθνές κοινό, κατά τις εργασίες του Παγκόσμιου Συνεδρίου του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αμερικής (ΑΙΑ) που πραγματοποιήθηκε τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου 2025. Πρόκειται για την παλαιότερη επιστημονική κοινότητα της βόρειας Αμερικής και τον μεγαλύτερο οργανισμό στον κόσμο της αρχαιολογίας. Η ανασκαφέας δρ Μαρία Ανδρεαδάκη - Βλαζάκη συμμετείχε στο συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ και έδωσε διάλεξη.

Η νέα περίοδος της συστηματικής ανασκαφής, με φορέα την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, επικεντρώθηκε στο «οικόπεδο της οδού Κατρέ αρ. 1». «Γενικά, οι ανασκαφές στον λόφο Καστέλλι θεωρούνται από τις πιο δύσκολες στο είδος τους. Τα πολύ πυκνά και πολυπληθή αλλεπάλληλα στρώματα αρχαίας κατοίκησης -ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.- ανάμεσα στα οικοδομήματα της Παλιάς Πόλης Χανίων, υποχρεώνουν την έρευνα να προχωρεί αργά, αντιμετωπίζοντας παράλληλα πλήθος σύγχρονων προβλημάτων μέσα στον πυκνοκατοικημένο ιστό. Επιπλέον, η παρουσία στην ανασκαφή Κατρέ ενός ενεργού σεισμικού ρήγματος με ισχυρά αποτυπώματα δράσης ανά τους αιώνες, πολλαπλασιάζει τις δυσκολίες, έχοντας διαμορφώσει μοναδικά στρώματα με κλίση έως 80%, που μόνο πολύ έμπειροι τεχνίτες μπορούν να αντιμετωπίσουν» εξηγεί η αρχαιολόγος.

Κατά την τελευταία έρευνα «ήρθε επιτέλους στο φως, το αποδεικτικό στοιχείο ότι ο πολύ μεγάλος υπόστυλος χώρος συγκέντρωσης κόσμου και τελετουργιών ήταν ένα είδος loggia. Στην ανατολική άκρη του χώρου που διερευνήθηκε το 2024, το χαλικάσβεστο δάπεδο (tarazza) σταματά απότομα χωρίς ίχνος τοίχου και ξεκινά χωμάτινο δάπεδο έξω από τον υπόστεγο χώρο. Στα βόρεια και δυτικά όλου του υπόστυλου χώρου, οι τοίχοι, κατασκευασμένοι από πολύ μεγάλους λίθους, ορθογωνισμένους και καλοδουλεμένους αλλά και ογκόλιθους, προϋποθέτουν δεύτερο τουλάχιστον όροφο» σύμφωνα με την κ. Βλαζάκη. «Ο βόρειος τοίχος με τα ανοίγματά του είναι τοιχογραφημένος και στρέφεται σε ορθή γωνία προς τα ανατολικά, σε μικρό μήκος. Από τον δυτικό τοίχο που βρίσκεται έξω από τα όρια της ανασκαφής έχουν βρεθεί πολλοί πεσμένοι μεγάλοι λίθοι και ογκόλιθοι».

Ο υπόστυλος χώρος, από τα βόρεια. Στο κάτω τμήμα της εικόνας δύο από τους ογκόλιθους

Ο χώρος της ανασκαφής. Στο βάθος διακρίνεται το χωμάτινο δάπεδο ανατολικά του υπόστυλου χώρου, από τα δυτικά

Αυτοί οι λίθοι χρησιμοποιήθηκαν στα αμέσως επόμενα υστερομινωικά ΙΙΙΓ χρόνια (1200 -1150 π.Χ.) για αμυντικό έργο στο βόρειο άκρο της ανασκαφής. «Επομένως, η υπόστυλη αίθουσα-loggia ως ευρισκόμενη μπροστά από τις μνημειώδεις αυτές κατασκευές είχε πράγματι χαρακτήρα τελετουργικό και υποδοχής κοινού που εισερχόταν στο ανάκτορο. Με το να διασχίζεται από το ενεργό σεισμικό ρήγμα με τα καταστροφικά του αποτελέσματα και τη συγκλονιστική εικόνα που δημιούργησε, υπήρξε το πλέον κατάλληλο σημείο για τη διεξαγωγή της μεγάλης θυσίας ζώων και παρθένου κατά τα μυκηναϊκά χρόνια, μοναδικής και αποδεδειγμένης θυσίας παρθένου στην ιστορία της μυκηναϊκής αρχαιολογίας (η μινωική θυσία ανδρός στις Αρχάνες είναι παλαιότερη και χρονολογείται στον 17ο αι. π.Χ.)» εξηγεί η ανασκαφέας.

Από την καταστροφή του ανακτορικού συγκροτήματος γύρω στο 1250 π.Χ. (υστερομινωική ΙΙΙΒ1 φάση) προέρχεται και η πήλινη ετικέτα που έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. «Είναι ένα ταπεινό αλλά ιδιαίτερα αποκαλυπτικό και αδιαμφισβήτητο τεκμήριο για την αναγνώριση της Κυδωνίας ως ενός σπουδαίου ανακτορικού κέντρου στα κρητομυκηναϊκά χρόνια (1400-1200 π.Χ.)

Πρόκειται για μια πήλινη ενεπίγραφη ετικέτα (clay label) με τρία εγχάρακτα σημεία στη Γραμμική Β΄ γραφή. Η επιγραφή αναφέρεται στην ορεινή πόλη της δυτικής Κρήτης o-du-ru-we ή o-du-ru-wo (Οδρυς ή Οθρυς) και σε πρόβατα. Στην πίσω πλευρά της έχει έντονα τα αποτυπώματα από το πλεκτό καλάθι στο οποίο την προσάρτησαν, νωπή ακόμη, για να συνοδεύσει και να δηλώσει το περιεχόμενό του από ντοκουμέντα του ανακτόρου που σχετίζονταν με τη συγκεκριμένη πόλη. Οι ενεπίγραφες πήλινες ετικέτες συνδέονται απαραίτητα με τα αρχεία ενός ανακτόρου και πάντα αναφέρονται στο όνομα μιας πόλης. Τέτοιες πήλινες ενεπίγραφες ετικέτες έχουν βρεθεί έως σήμερα μόνο στα ανάκτορα της Κνωσού και της Πύλου και συγκεκριμένα σε δωμάτια των αρχείων τους. Τώρα προστίθεται και το κρητομυκηναϊκό ανάκτορο της Κυδωνίας.

Ο υπόστυλος χώρος-loggia, από τα ανατολικά. Διακρίνονται ακόμη στη θέση τους λίγοι ογκόλιθοι πεσμένοι από τον δυτικό εξωτερικό τοίχο και ορισμένες βάσεις κιόνων

Ο ρωμαϊκός τοίχος 8 ρηγματωμένος και κομμένος σε δύο τμήματα, με το νότιο τμήμα κατακρημνισμένο και μετακινημένο προς τα δυτικά από τη βιαιότητα του σεισμού

Η ετικέτα των Χανίων αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι βρισκόμαστε ήδη μέσα στο ανακτορικό συγκρότημα της τελικής ανακτορικής περιόδου (1350-1250 π.Χ.) και κάπου εδώ κοντά υπάρχουν τα πολύτιμα αρχεία του, όπως εξάλλου έχουμε υποθέσει εξαρχής με την ανεύρεση δύο ακόμη πινακίδων Γραμμικής Β΄, δύο Γραμμικής Α΄ και ενός πήλινου ενεπίγραφου δισκίου. Τούτο ενισχύεται και από το γεγονός ότι η ανασκαφή Κατρέ 1 είναι σχεδόν απέναντι από την Κατρέ 10 όπου έχει αποκαλυφθεί αρχείο της Γραμμικής Α΄ γραφής» αναφέρει η Μαρία Βλαζάκη και θεωρεί σημαντικό ότι σε τομή που έγινε έξω από τον υπόστυλο χώρο «εντοπίστηκε καθαρό στρώμα υστερομινωικής ΙΙ κατοίκησης (1450-1400 π.Χ.) με χαρακτηριστική κεραμική. Επιβεβαιώνεται ότι στα χρόνια αυτά, αμέσως μετά την μεγάλη καταστροφή του 1450 π.Χ. περίπου, οι άνθρωποι επισκεύασαν τα ερείπια και τα χρησιμοποίησαν για κατοικία, ενώ όλες οι μαγειρικές και εργαστηριακές δραστηριότητες γίνονταν στο ύπαιθρο. Τα κεραμικά ευρήματα δηλώνουν ότι το ντόπιο εργαστήριο της Κυδωνίας χρησιμοποιούσε αρκετά τον λευκό πηλό και υπήρχε έντονη επαφή με την Κεντρική Κρήτη και την Πελοπόννησο».

Κατά την τελευταία ανασκαφική περίοδο εντοπίστηκε ένας ακόμα μεγάλος σεισμός που έγινε στην Κυδωνία στο τέλος του 6ου / αρχή του 5ου αι. π.Χ., ο οποίος άφησε χαρακτηριστικά ίχνη στον χώρο. Οπως αναφέρει η κ. Βλαζάκη «Μέχρι σήμερα στον χώρο της ανασκαφής Κατρέ 1 έχουν αναγνωριστεί ίχνη από τέσσερις μεγάλους σεισμούς: στο μέσον του 13ου αι. π.Χ., στην αρχή του 6ου αι. π.Χ., στο τέλος του 6ου / αρχή του 5ου αι. π.Χ. και στο 365 μ.Χ, με τον σεισμό-“τέρας” πάνω από 8 Ρίχτερ. Σε σχέση με τον τελευταίο αυτό σεισμό αποκαλύφθηκε φέτος τμήμα υστερορωμαϊκού δαπέδου, το οποίο έχει κατακρημνισθεί και ταυτόχρονα ανασηκωθεί σχεδόν κατακόρυφα ενώ ο τοίχος που αντιστοιχεί σε αυτό, στα δυτικά του, έχει κομματιαστεί στα δύο, έχει ρηγματωθεί, μετακινηθεί προς τα δυτικά και βυθιστεί κατά το νότιο τμήμα του». Η ίδια επισημαίνει ότι ο χώρος της οδού Κατρέ αρ. 1 «είναι μοναδικός για την αρχαιολογική επιστήμη καθώς αποτελεί σημείο αναφοράς για ανθρωποθυσίες στα μυκηναϊκά χρόνια. Παράλληλα, αποτελεί σημείο αναφοράς για την παλαιοσεισμική επιστήμη καθώς διασχίζεται από ενεργό σεισμικό ρήγμα και διατηρεί in situ έντονα ίχνη πολλαπλών μεγάλων σεισμών. Κατά τους γεωλόγους του Πολυτεχνείου Κρήτης, με τους οποίους συνεργαζόμαστε, αποτελεί σπουδαίο σχολείο για τους φοιτητές γεωλογίας».

Να αποτραπεί η ξενοδοχοποίηση

Το παρελθόν με το παρόν συνδέει η Μαρία Βλαζάκη και επισημαίνει τις καταστροφικές συνέπειες που θα έχει για την ιστορία, την αρχαιολογία και τη σύγχρονη πόλη, η μετατροπή των τριών ιστορικών κτιρίων, ιδιοκτησίας του Πολυτεχνείου Κρήτης που βρίσκονται στην κορυφή του λόφου του Καστελλιού, σε πολυτελή, ιδιωτική ξενοδοχειακή μονάδα. Και καλεί φορείς και πολίτες να δημιουργήσουν γύρω του ασπίδα προστασίας.

«Πώς μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο το γεγονός ότι σε μια ανασκαφή περιορισμένης έκτασης έρχονται κάθε χρόνο πολύ σπάνια και μοναδικά ευρήματα για την αρχαιολογία της Κρήτης και της Ελλάδας γενικότερα, όπως η θυσία παρθένου στα μυκηναϊκά χρόνια, το ισχυρό ενεργό σεισμικό ρήγμα, μεγάλος αριθμός χρυσών και αργυρών νομισμάτων της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του, πινακίδες Γραμμικής Α΄ και Β΄ γραφής; Στα Χανιά πιστεύεται πια ότι ο ίδιος ο λόφος συστηματικά βοηθάει, αποκαλύπτει και διαδίδει τη σπουδαιότητά του ώστε να μην επιτραπεί τελικά η μετατροπή σε ξενοδοχείο του εμβληματικού συγκροτήματος της «Μεραρχίας» στην κορυφή του, του τοπόσημου για την πόλη. Επειδή ο κίνδυνος είναι ορατός για το εγγύς μέλλον, εντελώς απαραίτητη είναι και η ασπίδα των φορέων και των ίδιων των κατοίκων των Χανίων που θα αποκρούσει και θα αποτρέψει την ξενοδοχοποίηση».

Η έρευνα του 2024 χρηματοδοτήθηκε από το Ινστιτούτο για την Προϊστορία του Αιγαίου (INSTAP), υποστηρίχθηκε από την ΕΦΑ Χανίων και από εθελοντές. Εκπρόσωπος της Εφορείας και κύρια συνεργάτιδα είναι η Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη, συνεπικουρούμενη από τον αρχιτεχνίτη Μανώλη Τσιτσιρίδη. Συμμετείχαν επίσης, η αρχαιολόγος Ηρώ Τσιριντουλάκη, οι απόφοιτοι Αρχαιολογίας Ελενα Βασιλοπούλου, Δημήτρης Καρατζάνης, Κατερίνα Ξενάκη και George Tillotson και ο φοιτητής αρχαιολογίας Βασίλης Χαρωνίτης. Αρχιτεχνίτες ήσαν ο Γιάννης Μπιτσάκης και ο Διονύσης Αλυφαντής και συντηρήτρια η Αλεξία Γραμματικάκη.

Και κατά το 2024 οι καθηγητές του Πολυτεχνείου Κρήτης Εμμ. Μανούτσογλου και Νόνη Μαραβελάκη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια. Σταθερή είναι η συνεργασία της αρχαιολόγου-περιβαλλοντολόγου δρα Ανάγιας Σαρπάκη, η οποία ασχολήθηκε με τη μελέτη του αρχαιοβοτανικού υλικού με τη συνδρομή των ξεναγών Σταύρου Σταυρουλάκη, Σοφίας Μπαγορδάκη και Ελευθερίας Μανούσου και των φοιτητών Αρχαιολογίας Αλέξανδρου Μπαλωμενάκη και Βασίλη Χαρωνίτη. Πολύτιμη είναι η συνεργασία με τον καθηγητή Louis Godart στην αναγνώριση και ανάγνωση των γραπτών κειμένων. Καταγραφή του κεραμεικού υλικού πραγματοποιήθηκε από τον αρχαιολόγο Γιάννη Λούλα.

Στη συντήρηση της κεραμικής εργάστηκε η συντηρήτρια Αλεξία Γραμματικάκη, στην ηλεκτρονική αποτύπωση και την επεξεργασία των σχεδίων, ο τοπογράφος Χαράλαμπος Ακρίβας και οι αρχιτέκτονες Ειρήνη Βλαζάκη και Αννα Τσιτωνάκη και στην φωτογράφηση ο Γιώργος Αναστασάκης και ο Μάρκος Ανδρεαδάκης.

Σε τελικό στάδιο είναι οι αναλύσεις σημαντικού αριθμού δειγμάτων ξυλανθράκων από το στρώμα καταστροφής του μυκηναϊκού ανακτορικού συγκροτήματος, ενταγμένες σε διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα στο οποίο συνεργάζονται το πανεπιστήμιο Nicolaus Copernicus στην Πολωνία και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών με επικεφαλής τον καθηγητή Tomasz Wazny και τη δρα Αναστασία Χριστοπούλου αντίστοιχα και με τη συμμετοχή των δρων: Jennifer Moody (ΗΠΑ), Anna Elzanowska (Πολωνία) και Yasemin Özarslan (Τουρκία). Σημαντικό είναι και το πρόγραμμα μελέτης της αρχαίας ορνιθοπανίδας συντονίζεται και διεξάγεται από την καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Τορίνου, Beatrice Demarchi.

Πηγή: Β. Τζεβελέκου, Εφημερίδα των Συντακτών