Θόλος των Δελφών: Πώς από ένα «κεραμίδι» φτάσαμε στην «αναστήλωσή του»

Η Θόλος του ιερού της Αθηνάς Προναίας στους Δελφούς είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα αρχαία μνημεία της χώρας μας. Αρχίζοντας από ένα «κε...

Η Θόλος του ιερού της Αθηνάς Προναίας στους Δελφούς είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα αρχαία μνημεία της χώρας μας.

Αρχίζοντας από ένα «κεραμίδι», ο ιταλός αρχιτέκτονας Ατίλιο Πιτσιγκόνι δίνει μια ερμηνεία για τη δομή του περίφημου κτίσματος των Δελφών, ανασυνθέτει την οροφή του και αποδίδει την κατάρρευσή του στη λεηλασία από τους Δυτικούς

Ηκυκλικού σχήματος Θόλος του ιερού της Αθηνάς Προναίας στους Δελφούς είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα αρχαία μνημεία της χώρας μας. Αρχιτέκτονας της Θόλου, η οποία χτίστηκε περί το 380-370 π.Χ., θεωρείται ο Θεόδωρος ο Φωκεύς (από τη Φωκίδα) ή Φωκαεύς (από τη Φώκαια της Μικράς Ασίας). Ετσι τουλάχιστον μας πληροφορεί ο Βιτρούβιος, ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι ο Θεόδωρος συνέγραψε και βιβλίο για την κατασκευή της Θόλου, το οποίο δεν διασώζεται.

Το αρχικό ερώτημα

Οι τρεις δωρικές κολόνες, προϊόν αναστήλωσης του 1939, αρκούν για να καταδείξουν το μεγαλείο της κατασκευής. Πώς ήταν άραγε ο ναός στις μέρες της δόξας του; Και κυρίως, πώς ήταν δομημένη η οροφή του; Το ερώτημα αυτό έχει απασχολήσει γενιές και γενιές αρχαιολόγων, ιστορικών αλλά και αρχιτεκτόνων, χωρίς να έχει δοθεί απάντηση.

Μια ομάδα ιταλών επιστημόνων όμως, με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα καθηγητή Ατίλιο Πιτσιγκόνι του Πανεπιστημίου του Μπέργκαμο, δίνει μια απάντηση η οποία, ακόμη και αν δεν γίνει αποδεκτή από όλους, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι και η επιστημονική διαδρομή που ακολούθησαν οι ιταλοί ερευνητές προκειμένου να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η θόλος ήταν φτιαγμένη από «κεραμίδια» των οποίων το σχήμα επέτρεπε να κουμπώνει το ένα μέσα στο άλλο έτσι ώστε να αποτελούν δομικά στοιχεία που αλληλοεμπλεκόμενα σχηματίζουν φορέα στον χώρο. Ομοίως, τα διακοσμητικά στοιχεία στην εξωτερική περίμετρο της Θόλου δεν ήταν μόνο διακοσμητικά, αλλά συμμετείχαν με το βάρος τους στον φορέα ως δομικά στοιχεία, πράγμα το οποίο εξηγεί και το γεγονός ότι η βίαιη απομάκρυνσή τους οδήγησε σε ανισορροπία και τελικά στην κατάρρευση του λαμπρού οικοδομήματος.

Σχέδιο της Θόλου των Δελφών. Τα διακοσμητικά στοιχεία που προεξείχαν από τον ναό (όπως αυτό δεξιά) λειτουργούσαν ως αντίβαρα για τη στήριξη της οροφής. [Credit: Attilio Pizzigoni]

Το «κεραμίδι»-οδηγός

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: όλα άρχισαν με το έκθεμα 5423, το οποίο αποτελεί μέρος των συλλογών του Μουσείου των Δελφών. Πρόκειται για το καλύτερα διατηρημένο «κεραμίδι» (tile) όπως εξήγησε μιλώντας στο ΒΗΜΑ Science ο κ. Πιτσιγκόνι [ο οποίος μάλιστα είχε παρουσιάσει τη δουλειά του κατά τη διάρκεια του 3ου Συνεδρίου Αρχαίας Ελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας, το οποίο συνδιοργανώθηκε από την Εταιρεία Διερεύνησης της Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας (ΕΔΑΒυΤ, edabyt.gr) και το ΝΟΗΣΙΣ και έλαβε χώρα στην Αθήνα τον περασμένο Νοέμβριο, υπό την αιγίδα του ΥΠΠΟ].

Το έκθεμα 5423 ήταν μεν το καλύτερα διατηρημένο στοιχείο αλλά δεν ήταν πλήρες. Το πρώτο πράγμα λοιπόν που έκαναν οι ιταλοί επιστήμονες ήταν να προσπαθήσουν να «αποκαταστήσουν» τη μορφή του λαμβάνοντας υπόψη τρεις παραμέτρους. «Τη συμμετρία, το να είναι συμπληρωματικό με τα γειτονικά του αλλά και τη δυνατότητά του να κουμπώνει με αυτά».

Το έκθεμα 5423 του Μουσείου των Δελφών χρησιμοποιήθηκε για την ψηφιακή αποκατάσταση των «κεραμιδιών» της Θόλου. [Credit: Attilio Pizzigoni]

Τα εκτυπωμένα σε τρισδιάστατο εκτυπωτή «κεραμίδια» κουμπώνουν το ένα με το άλλο και αλληλοϋποστηρίζονται. [Credit: Attilio Pizzigoni]

Μετά από πλήθος υπολογισμών και με τη βοήθεια ψηφιακών εργαλείων, η επιστημονική ομάδα κατέληξε σε ένα σχήμα «του οποίου η γεωμετρία ανταποκρίνεται στο έκθεμα, αλλά και κάτι ακόμη: το σχήμα αυτών των κεραμιδιών είναι τέτοιο ώστε όταν συνδέονται, το ένα να στηρίζει το άλλο και όλα μαζί να δημιουργούν μια στέρεη κατασκευή» εξήγησε ο κ. Πιτσιγκόνι. Με άλλα λόγια, οι ιταλοί ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα αρχαία αυτά κεραμίδια δεν ήταν απλώς επιπρόσθετα στοιχεία της κατασκευής για την προστασία από τη βροχή, όπως τα σημερινά. Αντιθέτως, ανήκουν σε αυτά που οι αρχιτέκτονες ονομάζουν «φέροντα» στοιχεία καθώς αυτά σχηματίζουν φορέα στον χώρο για τη μεταφορά των φορτίων στο έδαφος.

Με βοηθό τον Ευκλείδη

Οταν η ιταλική επιστημονική ομάδα κατέληξε στο σχήμα των δομικών στοιχείων της οροφής, αυτομάτως γεννήθηκε το ερώτημα του σχήματος της ίδιας της οροφής. Δηλαδή, του πώς ήταν η θόλος της Θόλου! Με δεδομένο ότι δεν υπάρχει ως προς αυτό συμφωνία μεταξύ των αρχαιολόγων, ο κ. Πιτσιγκόνι και οι συνάδελφοί του ξεκίνησαν από το μόνο βέβαιο δεδομένο: τη διάμετρο του σωζόμενου ναού. Από εκεί και με «βοηθό» τον… Ευκλείδη κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η σύλληψη για την κατασκευή της Θόλου είναι ένα εικοσάεδρο εγγεγραμμένο σε σφαίρα.

«Αν όντως η γεωμετρία της Θόλου ήταν εικοσαεδρική, τα κεραμίδια της οροφής ενωμένα θα δημιουργούσαν τα πέντε πάνω τρίγωνα του εικοσαέδρου» εξήγησε ο ιταλός αρχιτέκτονας.

Μόνο όταν απάντησαν στα παραπάνω ερωτήματα οι ιταλοί επιστήμονες μπόρεσαν να διερευνήσουν και το τελευταίο, τον τρόπο κατάρρευσης του ναού. «Το σχήμα των κεραμιδιών της οροφής και η γεωμετρία του χώρου μάς αποκάλυψαν την ισορροπία των δυνάμεων στις οποίες οφειλόταν η εξαιρετική σταθερότητα της κατασκευής. Πώς λοιπόν αυτή κατέρρευσε;» μας είπε ο κ. Πιτσιγκόνι πριν δώσει την απάντηση η οποία προέκυψε από τους στατικούς υπολογισμούς της ομάδας του: «Η κατάρρευση του ναού είναι αποτέλεσμα της απομάκρυνσης των διακοσμητικών στοιχείων – ακρωτήρια, γείσα, μετόπες – που εκτός από διακοσμητικό είχαν και σημαντικό ρόλο στη στατική συμπεριφορά του φορέα».

Πράγματι, σε πειράματα προσομοίωσης, οι ιταλοί ερευνητές κατέδειξαν ότι τα διακοσμητικά στοιχεία που προεξείχαν από τον ναό λειτουργούσαν ως αντίβαρα για τη στήριξη της οροφής (της θόλου δηλαδή). Ετσι, όταν αυτά απομακρύνονταν, η γραμμή ώθησης μετατοπιζόταν εκτός του πυρήνα των στύλων που στήριζαν την οροφή και μετέφεραν τα φορτία στο έδαφος, μεταβάλλοντας έτσι δραματικά τη στατικότητα της κατασκευής.

Σχηματική αναπαράσταση της Θόλου, η οποία είναι χτισμένη με βάση την ευκλείδεια ιδέα του εγγεγραμμένου σε σφαίρα εικοσάεδρου και της οποίας η οροφή δημιουργείται (και δεν επικαλύπτεται απλώς) από τα «κεραμίδια».

Εμπρακτη συγγνώμη

Ο ιταλός αρχιτέκτονας, ο οποίος είναι υπέρμαχος της επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα, θεωρεί ότι ποτέ οι Ευρωπαίοι δεν κατάλαβαν ότι εξαιτίας των δικών τους βιαιοπραγιών κατέρρευσαν ίσως πολλοί αρχαίοι ναοί.

«Ο δυτικός κόσμος – και αναφέρομαι στους Βενετούς, στους Αγγλους, αλλά ακόμη και στους Ρωμαίους – ποτέ δεν κατάλαβε ότι τα διακοσμητικά μέρη των ναών ήταν κυρίως δομικά στοιχεία. Ετσι, αφαιρέθηκαν μετόπες, ακρωτήρια, γείσα, και ούτω καθεξής έχοντας πλήρη άγνοια ότι επρόκειτο για στοιχεία που με το βάρος και τον όγκο τους συνέβαλαν στην ισορροπία των κατασκευών. Αυτή ήταν η τυφλή και αδαής βία του δυτικού πολιτισμού ο οποίος δεν καταλάβαινε τους αρχαίους Ελληνες!» είπε ο κ. Πιτσιγκόνι και προσέθεσε κλείνοντας τη συζήτησή μας: «Περιφέρομαι συχνά σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία και παντού συνειδητοποιώ ότι οι Ελληνες πρέπει να διεκδικήσουν δυναμικά και να πάρουν πίσω τουλάχιστον εκείνα τα στοιχεία που αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της στατικής ισορροπίας των αρχαίων ναών τους. Η επιστροφή των γλυπτών θα ήταν μια ένδειξη  της βούλησης να αποζημιωθεί ένα έθνος και ένας λαός για τις προσβολές που έχει δεχθεί από τον δυτικό κόσμο επί χιλιετίες».

Πηγή: Ι. Σουφλέρη, Το Βήμα