Απτερα: Η αρχαία πόλη πιο ζωντανή από ποτέ

Η Άπτερα περιβάλλεται από λιόδεντρα, ενώ στα ανατολικά της ορθώνονται τα Λευκά Όρη. [Credit: Περικλής Μεράκος] Οι ρωμαϊκές δεξαμενές είναι έ...

Η Άπτερα περιβάλλεται από λιόδεντρα, ενώ στα ανατολικά της ορθώνονται τα Λευκά Όρη. [Credit: Περικλής Μεράκος]

Οι ρωμαϊκές δεξαμενές είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου της Aπτέρας. Οι τρεις μεγαλοπρεπείς καμάρες της οροφής και οι αψίδες που τις στηρίζουν δημιουργούν έναν χώρο που μπορεί μεν να χτίστηκε για να εξυπηρετήσει πρακτικές ανάγκες, αλλά παράλληλα εντυπωσιάζει με την αρχιτεκτονική του. Το βρόχινο νερό που σταλάζει απαλά στο δάπεδο αντηχεί μέσα στις στοές και παραπέμπει στην εποχή που οι δεξαμενές υδροδοτούσαν τα γειτονικά λουτρά της Ρωμαϊκής περιόδου. «Το τεράστιο αυτό δημόσιο έργο είναι ενδεικτικό της ακμής που βίωνε τότε η πόλη», επισημαίνει η δρ Κατερίνα Τζανακάκη, αρχαιολόγος και προϊσταμένη του Τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων. Κι αμέσως μετά προσθέτει μια πληροφορία που φέρνει το ρωμαϊκό μνημείο πιο κοντά στο παρόν: «Κατά τη διάρκεια των αρχαιολογικών ανασκαφών, κάτοικοι από τα γύρω χωριά μάς υπέδειξαν το αλώνι που υπάρχει ακριβώς επάνω από την τρίκλιτη οροφή του υδραγωγείου. Μας είπαν ότι άντεχε το βάρος δώδεκα ζευγαριών από βόδια, κι αυτό είναι ενδεικτικό τού πόσο ανθεκτικό ήταν το αρχιτεκτόνημα».

Το βυζαντινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη, εγκαταλελειμμένο πια, δεσπόζει στο κέντρο της αρχαίας πόλης.

Το αποτύπωμά τους στην Άπτερα άφησαν ανά τους αιώνες όχι μόνο οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, αλλά και οι μοναχοί που κατοίκησαν το μετόχι της τα βυζαντινά χρόνια, οι Ευρωπαίοι περιηγητές του 20ού αιώνα, ακόμα και οι αρχαιολόγοι του γερμανικού στρατού κατά την Κατοχή. «Όσοι όμως άνθρωποι κι αν πέρασαν από εδώ, το τοπίο παραμένει αρχαίο και αναλλοίωτο, χωρίς επεμβάσεις. Η μεγαλύτερή του γοητεία είναι ότι μαρτυρά τη διαχρονικότητα και σου επιτρέπει να παρατηρήσεις πώς εξελίχθηκε η πόλη στο πέρασμα των αιώνων. Αυτό ήταν βασικό μέλημα από τις πρώτες σύγχρονες ανασκαφές που ξεκίνησαν στην Άπτερα το 1993, με επικεφαλής την αρχαιολόγο Βάνα Νινιού», επισημαίνει η Κατερίνα Τζανακάκη.

Οι εντυπωσιακές ρωμαϊκές δεξαμενές με τη θολωτή οροφή.

Οι κύκλοι της ζωής και των αιώνων

Η ιστορία της Απτέρας περιλαμβάνει μια επαναλαμβανόμενη διαδοχή περιόδων ακμής και εγκατάλειψης της πόλης-κράτους, που άκμασε κυρίως μεταξύ του 4ου αι. π.Χ. και του 4ου αι. μ.Χ. Τα ρωμαϊκά λουτρά είναι ένα από τα σημεία στα οποία μπορούμε να αναγνώσουμε ταυτόχρονα και τα δύο αυτά στάδια. Οι μαρμάρινες πλάκες που κάλυπταν τους τοίχους και τα βοτσαλωτά στα δάπεδα αποτελούν οπωσδήποτε ένδειξη ευμάρειας. Από την άλλη, οι άφθονοι σάκοι με κόκαλα βοοειδών που βρέθηκαν στον ίδιο χώρο υποδεικνύουν ότι κάποιοι άνθρωποι όχι μόνο βρήκαν καταφύγιο εδώ, αλλά και μετέφεραν ολόκληρη την καθημερινότητά τους κάτω από τους θόλους των εγκαταλελειμμένων λουτρών μετά τον καταστροφικό σεισμό του 365 μ.Χ.

Η ιστορία της Απτέρας περιλαμβάνει μια διαδοχή περιόδων ακμής και εγκατάλειψης της πόλης-κράτους, που άκμασε κυρίως μεταξύ του 4ου αι. π.Χ. και του 4ου αι. μ.Χ. Τα ρωμαϊκά λουτρά είναι από τα σημεία στα οποία μπορούμε να αναγνώσουμε και τα δύο αυτά στάδια.

Ένας παρόμοιος κύκλος εγκατάλειψης επαναλήφθηκε τον 20ό αιώνα, όταν στήθηκε στη μέση του αρχαίου θεάτρου ένα ασβεστοκάμινο μέσα στο οποίο έλιωναν τα πέτρινα εδώλια των κερκίδων για να δημιουργηθεί δομικό υλικό για τα σπίτια των γύρω οικισμών. «Η εικόνα αυτή ήταν σοκαριστική, αλλά απόλυτα σαφής ως προς το τι είχε προηγηθεί. Η αποκατάσταση ήταν ένα ιδιαίτερα απαιτητικό έργο και θελήσαμε να σεβαστούμε την αληθινή μορφή στην οποία βρήκαμε τον χώρο, χωρίς να κάνουμε μεγάλες παρεμβάσεις. Γι’ αυτό και δεν προσθέσαμε παρά μόνο έναν μικρό αριθμό νέων εδωλίων, αντίστοιχων με τα αρχαία που διασώθηκαν».

Άποψη του αρχαίου θεάτρου. 

Αν και σήμερα η χωρητικότητά του είναι πολύ μικρότερη από την εκτιμώμενη των 3.000 θεατών κατά τα ρωμαϊκά χρόνια, ο τρόπος που το θέατρο συνδέεται με το τοπίο παραμένει καθηλωτικός. «Κάθε φορά που δίνεται μια μουσική ή θεατρική παράσταση, τα 300 διαθέσιμα εισιτήρια φεύγουν μέσα σε λίγα λεπτά», δίνει το στίγμα ο Γιώργος Μαστραντωνάκης, φύλακας του αρχαιολογικού χώρου. Πίσω από την ορχήστρα απλώνονται τα λιόδεντρα και ορθώνονται επιβλητικά τα Λευκά Όρη, ενώ η ακουστική παραμένει εξαιρετική, παρά το γεγονός ότι το κοίλο σήμερα είναι πολύ μικρότερο απ’ ό,τι στην αρχική του μορφή.

Εξίσου δυνατή είναι και η σύνδεση που νιώθουν με το αρχαίο θέατρο οι καλλιτέχνες που δίνουν παραστάσεις εδώ. Ο Γιώργος Μαθιουλάκης, καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Μουσικής ∆ωματίου Χανίων, δηλώνει τυχερός και περήφανος που ζει σε έναν τόπο ο πολιτισμός του οποίου μετράει πάνω 2.500 χρόνια ιστορίας. «Το να βρίσκεσαι σε ένα μέρος που παρήγε τέχνη από τον 4ο αι. π.Χ. είναι τουλάχιστον συγκινητικό. Ταυτόχρονα, βέβαια, αισθανόμαστε την ευθύνη και το χρέος ό,τι παρουσιάζουμε να είναι αντάξιο της λαμπρής ιστορίας του. Οι καλλιτέχνες του φεστιβάλ είναι ενθουσιασμένοι που τους δίνεται το προνόμιο να βιώσουν την αυθεντική εμπειρία της μουσικής ερμηνείας στο υποβλητικό αρχαίο θέατρο».

Το μονοπάτι που οδηγεί στο αρχαίο θέατρο.

Ολόκληρη η σύγχρονη ιστορία του αποτυπώνεται σε έναν από τους τοίχους του γραφείου του Γιώργου Μαστραντωνάκη, όπου είναι αναρτημένες οι αφίσες από όλα τα φεστιβάλ πολιτισμού που έχουν πραγματοποιηθεί στην Άπτερα από το 2015 και μετά. «Την ώρα που ο κόσμος διασχίζει το αρχαίο καλντερίμι που οδηγεί στο θέατρο, νιώθεις σαν να έχει επιστρέψει στη ζωή η αρχαία πόλη. Κι αυτό έχει να κάνει εν μέρει με τον ενθουσιασμό και την αγάπη που έχουν οι Χανιώτες για την Άπτερα», εξηγεί. «Εξίσου συγκινητικό είναι να παρατηρείς καθημερινά τους ξένους επισκέπτες που στέκονται στη θυμέλη και απαγγέλλουν στίχους από αγαπημένα τους έργα. Και μετά ξαφνιάζονται με την ηχώ του κοίλου, που τους κάνει να ακούν την ίδια τους τη φωνή σαν από ηχείο».

«Καθώς ο κόσμος διασχίζει το αρχαίο καλντερίμι που οδηγεί στο θέατρο, νιώθεις σαν να έχει επιστρέψει στη ζωή η αρχαία πόλη. Κι αυτό έχει να κάνει εν μέρει με την αγάπη των Χανιωτών για την Άπτερα», λέει ο Γιώργος Μαστραντωνάκης.

Το οθωμανικό φρούριο του Κουλέ αποτελεί μέρος του αρχαιολογικού χώρου.

Συνειδητοποιημένοι επισκέπτες

Καθώς βαδίζουμε προς το οθωμανικό φρούριο του Κουλέ, που αποτελεί κι αυτό μέρος του αρχαιολογικού χώρου, ο Γιώργος περιγράφει το προφίλ των ανθρώπων που φτάνουν έως εδώ. «Οι περισσότεροι έρχονται διαβασμένοι και ξέρουν τι ψάχνουν να βρουν. Οι επισκέπτες είναι κατά κύριο λόγο μεμονωμένοι και υπάρχουν ακόμα και κάποιοι που θα πάρουν από τα Χανιά το ΚΤΕΛ και θα περπατήσουν τα περίπου δύο χιλιόμετρα ανηφόρας από την εθνική οδό προκειμένου να προσεγγίσουν τον χώρο. Πέρυσι, υποδεχθήκαμε συνολικά 60.000 άτομα. Κι ένα από τα βασικά πράγματα που χαίρονται στην Άπτερα είναι η αίσθηση ότι η πόλη αυτή είναι ακόμα ανεξερεύνητη. Η αλήθεια είναι ότι, ακόμα κι εμείς που εργαζόμαστε για χρόνια εδώ, ολοένα και κάτι καινούργιο ανακαλύπτουμε παρατηρώντας τα επιμέρους σημεία της πόλης. Και το χαιρόμαστε».

Ο Γιώργος Μαστραντωνάκης, φύλακας του αρχαιολογικού χώρου.

Όπως συμπληρώνει η Κατερίνα Τζανακάκη, είναι ακόμη πολλές οι εκτάσεις προς απαλλοτρίωση και ανασκαφή, και ενδέχεται να φέρουν στο φως σημαντικά ευρήματα και μνημεία όταν ξεκινήσουν. «Βασικό στοιχείο της περιτειχισμένης αυτής πόλης υπήρξε πάντα η θάλασσα. Η Άπτερα ήταν σπουδαίο εμπορικό κέντρο και αυτό μπορούμε να το προσεγγίσουμε σε μια σειρά από διαφορετικά επίπεδα: από τον στρατηγικό έλεγχο του κόλπου της Σούδας, που βρίσκεται ακριβώς από κάτω, μέχρι τον ιδρυτικό μύθο της πόλης, που ήθελε τις Μούσες να μονομαχούν εδώ με τις Σειρήνες». Σύμφωνα με αυτόν, οι ηττημένες Σειρήνες ξερίζωσαν τα φτερά τους και έπεσαν στο νερό άπτερες, σχηματίζοντας τα μικρά νησάκια που διαγράφονται στο γαλάζιο, απέναντι από το φρούριο. Κάτι από το γοητευτικό τους τραγούδι δείχνει να αντηχεί ακόμα στην ξεχωριστή αυτή αρχαία πόλη.

Η αρχαιολόγος δρ Κατερίνα Τζανακάκη στα ρωμαϊκά λουτρά.

Σύμφωνα με τον ιδρυτικό μύθο της αρχαίας πόλης, οι ηττημένες Σειρήνες ξερίζωσαν τα φτερά τους και έπεσαν στο νερό άπτερες, σχηματίζοντας τα μικρά νησάκια που διαγράφονται στη θάλασσα, απέναντι από το φρούριο.

Πηγή: Ι. Ζαμπετάκη, Καθημερινή