Πάμε μια σύντομη βόλτα στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας;

Εικ. 1. Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας από τα νοτιοανατολικά επί της οδού Θεωρίας. Δεξιά η Στοά του Αττάλου και η οδός των Παναθηναίων, αριστερά...

Εικ. 1. Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας από τα νοτιοανατολικά επί της οδού Θεωρίας. Δεξιά η Στοά του Αττάλου και η οδός των Παναθηναίων, αριστερά ο ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς. ©Φωτ. Ε. Μπαρδάνη, ΥΠΠΟΑ, Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών (ΕΦΑΠΑ).

Μονόωρη απόδραση από το μπετόν της πρωτεύουσας θα είναι, σε έναν αρχαιολογικό χώρο καταπράσινο, μαγευτικό που οι ήχοι της σύγχρονης πόλης διαχέονται μέσα στην παλαιότερη Αθήνα, αυτήν που πέθανε, αλλά ακόμα ανασαίνει σε πείσμα των καιρών, μοναχική, λαβωμένη από τον χρόνο και τους κατακτητές, ακόμα περήφανη για αυτό που ήταν στην αρχαιότητα. ο τόπος γέννησης της Δημοκρατίας, και ας απόμεινε σήμερα η Αγορά της ένας ερειπιώνας κάλλους. 

Εικ. 2. Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας από τα νότια. Δεξιά η Στοά του Αττάλου και αριστερά ο ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς. ©Φωτ. Ε. Μπαρδάνη, ΥΠΠΟΑ, Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών (ΕΦΑΠΑ).

Θα περιηγηθούμε, εν συντομία, μόνο σε πέντε  μνημεία, αυτά που νοηματοδοτούν τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς ως κέντρο της πολιτικής, οικονομικής, διοικητικής, δικαστικής, κοινωνικής, θρησκευτικής ζωής της πόλης της Αθήνας. Μπαίνουμε από την είσοδο στην οδό Αδριανού 24. Μπροστά μας απλώνεται μια πλατιά χωμάτινη οδός που ανηφορίζει μέχρι την Ακρόπολη, η οδός των Παναθηναίων (6ος αι. π.Χ.).

Εικ. 3. Η οδός των Παναθηναίων από τα βόρεια (είσοδος οδός Αδριανού). Στο βάθος η Ακρόπολη και αριστερά η Στοά του Αττάλου. ©Φωτ. Ε. Μπαρδάνη, ΥΠΠΟΑ, Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών (ΕΦΑΠΑ).

Όσο παρακολουθούμε τους σύγχρονους επισκέπτες που την περιδιαβαίνουν, φανταζόμαστε την οδό στην αρχαιότητα γεμάτη κόσμο, πρόχειρες πολύχρωμες τέντες με πραμάτειες μικροπωλητών ζερβά-δεξιά, πελάτες να ψωνίζουν τρόφιμα και διάφορα χρειώδη, άλλοι να τσακώνονται για το κλέψιμο στο ζύγι, δούλοι να ακολουθούν βαριεστημένα  τους αφέντες τους ή να κουβαλούν στάμνες με νερό από τις δημόσιες κρήνες παραδίπλα, δυο μουσικοί με κιθάρα και δίαυλο, ένα κάρο εδώ, μια άμαξα να ανηφορίζει προς το Ελευσίνιο για το τάμα της κυράς, ένας ρήτορας στο βάθρο πλάι να μιλά στους λιγοστούς συγκεντρωμένους, άλλοι να επιδοκιμάζουν με υψωμένο χέρι και άλλοι να γιουχάρουν με φωνές και μορφασμούς, να και ένας ραβδούχος (1) που έτρεξε να επιβάλει την τάξη και ο αγορανόμος που σπεύδει να ελέγξει τα ζύγια του κλέφτη μικροπωλητή.

Εικ. 4. Υποθετική αναπαράσταση της οδού Παναθηναίων στο τμήμα της από το Δίπυλο (άνω δεξιά) μέχρι το κέντρο της Αρχαίας Αγοράς. Τέντες και πάγκοι μικροπωλητών στη μεγάλη τριγωνική πλατεία. Υδατογραφία του Peter Connolly. ©Σχέδιο αρχείου Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Πιο πέρα κάποιοι ξενομερίτες στέκονται μπροστά στις τράπεζες των αργυραμοιβών (τραπεζιτών) για να ανταλλάξουν τα νομίσματά τους με αθηναϊκές γλαύκες, το πιο περιζήτητο νόμισμα της κλασικής εποχής. Παραμερίζουν έντρομοι, καθώς τους προσπερνούν δέκα ιππείς με προεξάρχοντα τον αξιωματικό τους που κατευθύνονται στον Κεραμεικό. Πλησιάζει η γιορτή των Μεγάλων Παναθηναίων σε λίγο και η πόλη είναι σε αναβρασμό. Στην Αγορά θα στηθούν ικρία (σκαλωσιές) με ξύλινους πάγκους για την παρακολούθηση της πομπής μεταφοράς του πέπλου της θεάς στην Ακρόπολη. Η οδός των Παναθηναίων θα καθαριστεί, θα στολιστεί σε όλο της το μήκος, θα περισχοινιστεί για να μην εμποδίζονται από την κοσμοσυρροή τα δρώμενα. Ιππικοί αγώνες, θυσίες θα γίνουν, εκατό βόδια θα σφαχτούν (εκατόμβη), γιορτινές μέρες θα ζήσει πάλι ο Δρόμος (2) και η πόλη βέβαια!

Εικ. 5. Σχέδιο του Ι. Τραυλού με την αναπαράσταση της πομπής κατά τον εορτασμό των Μεγάλων Παναθηναίων επί της ομώνυμης οδού. Δεξιά πάνω στο ύψωμα ο ναός του Ηφαίστου, άνω αριστερά η Ακρόπολη. ©Σχέδιο αρχείου Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Δεν θα προχωρήσουμε περισσότερο στην οδό Παναθηναίων. Μόλις κατεβούμε τη σύγχρονη ράμπα της εισόδου, θα στρίψουμε αμέσως δεξιά, παράλληλα  με αυτήν, και θα ακολουθήσουμε ένα πλαϊνό δεντρόφυτο δρομάκι σχεδόν σε επαφή με την κτιστή περίφραξη του χώρου, που οδηγεί στον Βωμό των Δώδεκα θεών (522/521 π.Χ.). Είναι ορατή μόνο μια μικρή γωνία τού μνημείου μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, καθώς το υπόλοιπο τμήμα του βρίσκεται κάτω από τον μαντρότοιχο του ΗΣΑΠ (3). Φτωχό κατάλοιπο ενός χαμηλού σε ύψος ιερού περιβόλου που κάποτε αποτελούσε την αφετηρία οδικής μέτρησης των αποστάσεων ανάμεσα στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις (σταδιασμός) (4), σαν την πλατεία Συντάγματος σήμερα, και παράλληλα τον χώρο που κάθε ικέτης μπορούσε να καταφύγει για να σωθεί από τους διώκτες του (5).

Εικ. 6. Ο Βωμός των Δώδεκα θεών στο εσωτερικό της Αρχαίας Αγοράς σήμερα. Ορατή είναι η νοτιοδυτική  γωνία του, καθώς πάνω του εδράζεται  ο μαντρότοιχος του ΗΣΑΠ. Αμέσως αριστερά του η ορθογώνια βάση του αναθηματικού αγάλματος του Λεάγρου. Φωτ. από το διαδίκτυο.

Και να που ένας ξενομερίτης τρέχει πανικόβλητος προς τον βωμό. Στο κατόπι του πέντε-έξι αγριεμένοι άνδρες που ουρλιάζουν «πιάστε τον κλέφτη γρήγορα, σταματήστε τον μην φτάσει στους Δώδεκα θεούς, είναι κλέφτης, μας έγδυσε ο άτιμος!». Ξέπνοος ο ξένος, μάλλον Κορίνθιος ήταν, ίσα που πρόλαβε να προσπεράσει το άγαλμα του Λεάγρου δίπλα από το περιρραντήριο (6) και ασθμαίνοντας από την τρεχάλα να σπρώξει την ξύλινη μπάρα της εισόδου, να γονατίσει και να ακουμπήσει τον ανακλιντροειδή βωμό. Σώθηκε ο έρμος! Προς το παρόν βέβαια, γιατί πόσο θα αντέξει να σταθεί εκεί πέρα; Τώρα έχει την ιδιότητα του ικέτη, κανείς δεν μπορεί να τον ακουμπήσει και να του κάνει κακό, οι θεοί τον προστατεύουν τον δόλιο, αλλά μόλις βγει από τον περίβολο; Τι μαύρη μοίρα τον περιμένει τότε!

Εικ. 7. Υποθετική αναπαράσταση του Βωμού των Δώδεκα θεών. Μπροστά το περιρραντήριο και η βάση του αγάλματος του Λεάγρου. ©Σχέδιο αρχείου Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Μήπως και οι συνεργάτες του Φειδία το ίδιο δεν λαχτάρησαν από τον τρόμο τους μέχρι να φτάσουν ικέτες στον βωμό, όταν τους κατηγόρησαν για κατάχρηση δημοσίου χρήματος; Οι Αθηναίοι δεν αστειεύονται με κάτι τέτοια! Δεν πάει να πρόκειται για τον Περικλή, τον Φειδία ή όποιον άλλο! Όλους θα τους πάρει η μπάλα, ακόμα και στην παραμικρή υποψία ότι συντελέστηκε κλοπή κρατικής περιουσίας!

Εικ. 8. Πρόπλασμα του Βωμού των Δώδεκα θεών. Κατασκευή Π. Δημητριάδη και Κ. Παπούλια, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. ©Φωτ. Αρχείο Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Το χάλκινο άγαλμα που έστησε ο Λέαγρος έξω από το βωμό τα βλέπει και τα θυμάται όλα, και ας χάθηκε πλέον για μας. Ίσως αν σταθούμε δίπλα του νοερά, αν το φανταστούμε ακέραιο, ζωντανό πάνω στη βάση του, να μας διηγηθεί τα καθέκαστα. Αλλά πρώτα θα μας ζητήσει να διαβάσουμε την αναθηματική επιγραφή στο βάθρο: «[Λ]έαγρος  ἀνέθεκεν Γλαύκονος δόδεκα θεοῖσιν». ίσα που σώζεται η λαξευτή γραφή σήμερα (490/80-470 π.Χ.) (7).

Εικ. 9. Βάση του αναθηματικού αγάλματος του Λεάγρου με την επιγραφή στην πρόσθια όψη. ©Φωτ. Αρχείο Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Και για μια στιγμή ίσως ταυτίσουμε τον Λέαγρο με τον όμορφο δεκαπεντάχρονο νέο που επαινούσαν στα αγγεία τους οι κεραμείς της εποχής. «Λέαγρος καλός» έγραφε ξανά και ξανά πάνω στα ζωγραφισμένα αγγεία του ο Ευφρόνιος, εμμονή τού αγγειογράφου με το κάλλος του ανδρός. Οι κακές γλώσσες λένε πως οι δυο τους υπήρξαν εραστές, αλλά ποιος ξέρει! Μήπως και ο άλλος αγγειογράφος, ο Ευθυμίδης, δεν τον επαίνεσε στα αγγεία του το ίδιο και πιότερο! Οι αυλητρίδες να δεις! Ξετρελαμένες! Το ίδιο και οι σεμνές κυράδες που τον απαντούσαν στις γιορτές και τον κρυφοκοιτούσαν με πόθο. Καμιά δεκαετία ο Λέαγρος έκαιγε καρδιές στην Αθήνα (περ. 510-500 π.Χ.), ήταν ο γόης της εποχής, αλλά μετά ωρίμασε, σοβαρεύτηκε, έγινε και στρατηγός! Μπήκε στην παρέα τού συνομηλίκου του Θεμιστοκλή, ε κόπηκαν μαχαίρι πια οι ασωτίες και τα μεθύσια! Πάντως, στρατηγός- ξεστρατηγός, μονάχα για τη θεϊκή ομορφιά του απέκτησε φήμη. Πέθανε αργότερα σε εκστρατεία στη Θράκη, αλλά για αυτό δεν μίλησαν πολλοί.

Εικ. 10. Ερυθρόμορφος αμφορέας του Ευφρονίου, με σκηνή συμποσίου στην οποία αναγράφεται πάνω από ένα νεαρό που παίζει κότταβο «ΛΕΑΓΡΟΣ ΚΑΛΟΣ», περίπου 510 π.Χ. Βρέθηκε στο Vulci της Ιταλίας. Μουσείο Λούβρου, αρ. G 30. 

Συνεχίζουμε τη βόλτα μας προς τα δυτικά ακολουθώντας το ίδιο δεντρόφυτο δρομάκι και λίγο παρακάτω φτάνουμε στη λεγόμενη Δυτική οδό, την οδό που ήταν παρατεταγμένα τα δημόσια διοικητικά κτήρια της πόλης. Στα αριστερά μας, η βόρεια κλίμακα που οδηγεί στο ναό του Ηφαίστου και της Αθηνάς Εργάνης, το γνωστό μας Θησείο (ανάμεσα στα έτη 460-420 π.Χ.). Επιτέλους! Βλέπουμε και έναν αρχαίο ναό που σώζεται μέρος της στέγης του! Σοφά τον έφτιαξε ο άγνωστος αρχιτέκτονας- μερικοί λένε πως ήταν ο Ικτίνος- πάνω στην κορυφή του λόφου του Αγοραίου Κολωνού, έτσι να δεσπόζει με τη λιτή δωρική αρχοντιά του και να επιστατεί από ψηλά την καθημερινή ζωή της πόλης.

Εικ. 11.  Άποψη του ναού του Ηφαίστου και της Αθηνάς από τα ανατολικά. Δεξιά η κλίμακα ανόδου προς το ναό. ©Φωτ. Ε. Μπαρδάνη, ΥΠΠΟΑ, Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών (ΕΦΑΠΑ).

Η συνοικία των μεταλλουργών και των κεραμέων παραδίπλα σίγουρα είχε την προστασία των θεών της χειροτεχνίας, και ας ακουγόταν η φασαρία από τα σφυρηλατήματα των χαλκουργών, ο τροχός των κεραμέων και τα πήγαινε-έλα των εργατών και των πελατών όλη μέρα. Η Αθηνά και ο Ήφαιστος γνωρίζουν καλά την εργώδη τέχνη και την προστατεύουν με σθένος, παρότι προκαλεί όχληση στον χώρο. Για αυτό και οι Αθηναίοι αντάμειψαν τους δυο θεούς που υποστήριξαν την εμπορική-ναυτική αυτοκρατορία τους, με τον ομώνυμο ναό στο κέντρο της πόλης. Σαν να βλέπουμε στο βάθος του σηκού τα δύο ορειχάλκινα αγάλματά τους που σμίλεψε με επιδεξιότητα ο τρανός Αλκαμένης. Και απέξω στη ζωφόρο και τις μετόπες όλο το ένδοξο παρελθόν της Αθήνας, οι τέσσερις άθλοι του Θησέα, οι εννέα του Ηρακλή, στα αετώματα ίσως η Κενταυρομαχία και η υποδοχή του Ηρακλή στον Όλυμπο ή η γέννηση της Αθηνάς.

Εικ. 12.   Άποψη του ναού του Ηφαίστου και της Αθηνάς από τα νοτιοδυτικά. Τα παρτέρια πέριξ του ναού βρίσκονται στην ίδια θέση με τους αρχαίους λάκκους φύτευσης. ©Φωτ. Ε. Μπαρδάνη, ΥΠΠΟΑ, Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών (ΕΦΑΠΑ).

Να μπούμε για λίγο μέσα στο ναό; Να περάσουμε τη μεγάλη βαριά πόρτα του προνάου και κατόπιν να διασχίσουμε απ’ άκρη σ’ άκρη τον πανύψηλο σηκό, με τις δύο επάλληλες σειρές κιόνων σαν μακριά χέρια που αγκαλιάζουν τρυφερά τα θεϊκά κολοσσικά αγάλματα, θαρρείς για να μην ζαλιστούν και πέσουν από το περίτεχνο βάθρο τους. 

Εικ. 13.  Υποθετική αναπαράσταση του σηκού του ναού του Ηφαίστου και της Αθηνάς με τα λατρευτικά αγάλματα. ©Σχέδιο αρχείου Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Εικ. 14.  Υποθετική αναπαράσταση του σηκού του ναού του Ηφαίστου και της Αθηνάς με τα λατρευτικά αγάλματα. ©Σχέδιο αρχείου Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Τριγύρω, γεμάτος ο ναός από αναθήματα μικρά και μεγάλα, πολυτελή και φτωχικά, άλλα στημένα μπροστά στους κόκκινους τοίχους, άλλα κρεμασμένα, χάλκινοι λέβητες και αγγεία, πήλινα ζωγραφιστά κανάτια, πολύχρωμα ειδώλια πήλινα και μετάλλινα, από όλα τα καλά. Τα πιο σπουδαία και ακριβά φυλάσσονταν στο πίσω μέρος, δηλαδή στον οπισθόδομο, καταγεγραμμένα και διπλοκλειδωμένα. Κάποια πολύτιμα σκεύη θα χρησιμοποιήσουν οι ιερείς στην ετήσια ανοιξιάτικη γιορτή του θεού της φωτιάς, τα Ηφαίστεια, όπου θα πραγματοποιηθούν αγώνες, τελετουργικοί χοροί, θυσίες κατσικιών και λαμπαδηδρομία.

Πώς γέρασαν τα χρόνια! Σεισμοί, εχθροί καταστροφείς, μύριοι όσοι κατακτητές, Σύλλες, Έρουλοι, βυζαντινοί αφέντες -τότε πεθάνανε οι θεοί- Φράγκοι, Καταλανοί και Φλωρεντίνοι, Οθωμανοί και Βενετσιάνοι, φορές-φορές ερήμωση, πείνα, φτώχεια, κακουχίες, και πάλι ζωή κοινοτική στα τούρκικα τα χρόνια να ανθίζει δειλά-δειλά στα γύρω μέρη. Πέρασαν εποχές και χρόνοι δίσεκτοι πολλοί, πικρή η ιστόρησή τους…και όμως, εκεί ο ναός, ασάλευτος στη θέση του να θωρεί την πάλαι ποτέ ένδοξη Αθήνα, την Αθήνα του Περικλή και του Αδριανού, με λαβωμένη όψη… 

Να και ο Όθωνας μπροστά στο ναό του Ηφαίστου! Χαιρετάει το συγκεντρωμένο πλήθος των ρακένδυτων Αθηναίων που ζητωκραυγάζουν οι έρμοι για τον ερχομό του (1-12-1834), να και οι πιστοί που μόλις προσευχήθηκαν και άναψαν ένα κεράκι μέσα στο ναό, γιατί δεν τον ξέρουν ως Ηφαιστείο, αλλά ως εκκλησάκι του δικού τους άγιου, του ‘Αη Γιώργη τού Ακαμάτη (8).

Εικ. 15.  Christian Hansen, Η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου του Ακαμάτη στο εσωτερικό του ναού του Ηφαίστου και της Αθηνάς, 1834. Κοπεγχάγη, Βιβλιοθήκη της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών.

Εικ. 16. James Robertson, O ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς από τα νοτιοανατολικά, 1853/4. Μουσείο Μπενάκη.

Πόσα είδε και πόσα έζησε ο αρχαίος ναός αντάμα με την πόλη! Πολέμους, κατακτητές, ερημώσεις, καταστροφές, και σε χριστιανική εκκλησία μετατράπηκε (ίσως από τον 7ο αι. ή το πιθανότερο τον 10ο αι.) και οστεοθήκες μοναχών και ιερέων φιλοξένησε και τάφους προτεσταντών (18ος αι.) και φιλελλήνων πεσόντων στον ξεσηκωμό του 1821. Κατά καιρούς έγινε ακόμα και στάβλος (ιπποστάσιον) των Τούρκων διοικητών της περιοχής. Αργότερα (1835) μετατράπηκε σε μουσείο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους στο οποίο συλλέγονταν όλες οι διάσπαρτες αρχαιότητες. Ακόμα και οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην αγκαλιά του βρήκαν θαλπωρή το 1922! Μνημείο του χρόνου ο ναός που ναίει (κατοικεί) στην Αγορά.

Πόσα είδε και πόσα έζησε ο αρχαίος ναός αντάμα με την πόλη! Πολέμους, κατακτητές, ερημώσεις, καταστροφές, και σε χριστιανική εκκλησία μετατράπηκε (ίσως από τον 7ο αι. ή το πιθανότερο τον 10ο αι.) και οστεοθήκες μοναχών και ιερέων φιλοξένησε και τάφους προτεσταντών (18ος αι.) και φιλελλήνων πεσόντων στον ξεσηκωμό του 1821. Κατά καιρούς έγινε ακόμα και στάβλος (ιπποστάσιον) των Τούρκων διοικητών της περιοχής. Αργότερα (1835) μετατράπηκε σε μουσείο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους στο οποίο συλλέγονταν όλες οι διάσπαρτες αρχαιότητες. Ακόμα και οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην αγκαλιά του βρήκαν θαλπωρή το 1922! Μνημείο του χρόνου ο ναός που ναίει (κατοικεί) στην Αγορά.

Εικ. 17.   O ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς από τα βορειοανατολικά, περ. 1865. Φωτ. Δημήτριος Κωνσταντίνου. Φωτ. Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.

Εικ. 18.  Το εσωτερικό του ναού του Ηφαίστου και της Αθηνάς, μετά τη μετατροπή του σε μουσείο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Αρχαιότητες περισυλλεχθείσες από διάφορες περιοχές της Αττικής. Αριστερά το άγαλμα του Ερμή της Αταλάντης. Φωτ. Pascal Sebah 1872/3. Συλλογή Θ. Θεοδώρου.

Εικ. 19. O ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς από τα βορειοανατολικά, με πρόχειρες παράγκες τριγύρω, 1890. Φωτ. Αφών Ρωμαῑδη από το λεύκωμα «Croisiere du yaucht cipsy”. Μουσείο φωτογραφίας Δήμου Καλαμαριάς «Χρήστος Καλεμκερής».

Ας αφήσουμε το Ηφαιστείο στη γαλήνη του και ας κατηφορίσουμε το λόφο από τη νότια κλίμακα. Ακριβώς μπροστά μας βλέπουμε τα κυκλικά θεμέλια της Θόλου (470/460 π.Χ.), ενός από τα σημαντικότερα διοικητικά κτήρια της αθηναϊκής Αγοράς.

Εικ. 20. Αεροφωτογραφία της Θόλου, 1975. ©Φωτ. αρχείο Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Εικ. 21. Υποθετική αναπαράσταση της Θόλου εντός περιβόλου, με το μαγειρείο ως πρόσκτισμα δίπλα της, δεξιά τα δύο Βουλευτήρια (‘Παλαιό’ μπροστά και ‘Νέο’ πίσω). Πάνω δεξιά ο ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς. ©Σχέδιο αρχείου Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Ήταν το κυβερνείο ας πούμε της εποχής, έδρα του σώματος των πενήντα πρυτάνεων (βουλευτών) (9) μιας φυλής, οι οποίοι διοικούσαν την πόλη για 35 ή 36 ημέρες και μετά τους αντικαθιστούσαν εκ περιτροπής πενήντα πρυτάνεις από άλλη φυλή. Και να που τυχαίνει να τους δούμε μαζεμένους το απογευματάκι, στην αλλαγή της βάρδιας. Ο Επιστάτης (10)  ετοιμάζεται να φύγει μαζί με τους υπόλοιπους τριάντα δύο και αφήνει πίσω του τη βραδινή βάρδια των δεκαεπτά πρυτάνεων που θα διανυκτερεύσουν στο κτήριο μήπως χρειαστεί να αντιμετωπίσουν κάποια έκτακτη ανάγκη.

Χαρούμενη η ατμόσφαιρα μεταξύ τους, χαιρετιούνται και αντιχαιρετιούνται, δεν έχει συμβεί κάτι σοβαρό σήμερα, τις πρωινές θυσίες στην Άρτεμη Φωσφόρο (11) τις έκαναν, το μεσημεριανό συσσίτιο που ετοιμάστηκε στο μαγειρείο δίπλα ήταν καλό -και όπως πάντα δωρεά της πόλης. ψαράκι, ελιές, τυρί γιδίσιο, πράσα, ψωμί και κρεμμύδια έφαγαν, το νερωμένο κρασάκι τους το ήπιαν, συζήτησαν και για την επερχόμενη μάζωξη στην Πνύκα, όλα καλά! Οι βραδινοί έχουν κάτι πρόχειρα στρωσίδια μαζί τους, θα βολευτούν όπως-όπως στο χαμηλό θρανίο που περιτρέχει το μικρό κτήριο εσωτερικά ή στις κλίνες, κάποιοι θα ξαπλώσουν χαμαί στην ανοιχτωσιά του περιβόλου δίπλα στα αναθηματικά ανάγλυφα, τα ψηφίσματα, τα αγάλματα του Απόλλωνα και της Άρτεμης, τις λιγοστές ελιές, είναι ωραία η βραδιά απόψε, θα ψιλοκουβεντιάσουν, θα περάσει η νύχτα…Αν και νομίζω πως πάντα μέσα τους υπάρχει η αγωνία μην τυχόν και προκύψει κάτι σοβαρό. Ποτέ δεν ξέρεις τι μπορεί να γίνει σε μια πόλη τόσων χιλιάδων κατοίκων! Άσε που πρέπει να φυλάνε και τα επίσημα μέτρα και σταθμά του κράτους που βρίσκονται μέσα στη Θόλο! Οι μετρονόμοι τα έχουν καταγράψει αναλυτικά, υπάρχουν πολλαπλά ‘υποδείγματα’ για κάθε είδος, αλλά κάποιος μπορεί να προσπαθήσει να τα καταστρέψει, τόσοι δολιοφθορείς υπάρχουν! Εδώ τις προάλλες, παλιάνθρωποι πήγαν και βανδάλισαν τους ερμές της πόλης (ερμαϊκές στήλες) μέσα σε ένα βράδυ! Κάποιοι μέτοικοι και πολίτες κατήγγειλαν ότι ο Αλκιβιάδης με την παρέα του το έκανε, αυτός το αρνήθηκε, οι ανακρίσεις βάλτωσαν, όλοι οι πρυτάνεις τρέχανε να βγάλουν άκρη, κάποιοι τους κατηγόρησαν για πλημμελή άσκηση των καθηκόντων τους, άστα να πάνε! Μη σου τύχει! 

Εικ. 22. Υποθετική αναπαράσταση του εσωτερικού της Θόλου με τους πρυτάνεις σε ανάκλιντρα, τους πάγκους με τα κρατικά μέτρα και σταθμά και κυκλικό βωμό στο κέντρο του κτηρίου για τις θυσίες. ©Σχέδιο αρχείου Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Απέναντι από τη Θόλο και αμέσως ανατολικά της μικρής ξύλινης γέφυρας, θα σταθούμε για λίγο σε ένα ιδιωτικό οίκημα, το οποίο -από τα ευρήματα των ανασκαφών- ταυτίστηκε με το Υποδηματοποιείο του Σίμωνος (Σίμωνος Αθηναίου του σκυτικού ή σκυτέα, τέλη 6ου αι. π.Χ. και ανακατασκευή τού κτηρίου τον 5o αι. π.Χ.). 

Εικ. 23. Το υποδηματοποιείο του Σίμωνος από τα βορειοανατολικά. Στην εσοχή του τοίχου χαμηλά στο έδαφος ο ορθογώνιος λίθινος όρος της Αγοράς (περ. 500 π.Χ.) που σηματοδοτούσε την είσοδο στον ιερό χώρο της. ©Φωτ. αρχείο Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Εικ. 24. Υποθετική αναπαράσταση του υποδηματοποιείου του Σίμωνος σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας. © Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού.

Εικ. 25. Υποθετική σχεδιαστική αναπαράσταση του υποδηματοποιείου του Σίμωνος (στα αριστερά το κτήριο, μπροστά του στη γωνία ο όρος της Αγοράς) από τον J.E. Jones.

Μία απλή, λιτή οικία σε ένα τρίστρατο ήταν και παράλληλα εργαστήριο του τσαγκάρη Σίμωνα στο οποίο σύχναζε ο Σωκράτης, όταν επισκεπτόταν την Αγορά. Σαν να βλέπουμε τον Σίμωνα σκυμμένο πάνω στον ξύλινο πάγκο του να τοποθετεί πλατυκέφαλα καρφάκια στις σόλες (καττύματα) από δέρμα βοδιού, να ξυρίζει απαλά και να λειαίνει τις δερμάτινες λωρίδες για το δέσιμο των σανδαλιών, να ετοιμάζει τα οστέινα καψούλια (ροδέλες) για να περάσουν τα λουριά διχτυωτά στο φόντι (12), και παράλληλα να παρακολουθεί με την άκρη του ματιού του τον Σωκράτη, σκεπτικό, καθισμένο σε έναν κλισμό (καρέκλα) να περιμένει τους μαθητές του. Όπως κάθε μέρα τα τελευταία χρόνια, οι πιο μορφωμένοι νέοι της Αθήνας τρέχουν να συναντήσουν τον Δάσκαλο είτε στις όχθες του Ιλισσού είτε στο τσαγκαράδικο της Αγοράς, γιατί παραμέσα στον ιερό χώρο δεν μπορούν να μπουν, εξαιτίας του νεαρού της ηλικίας τους (13). Και ο τυχερός Σίμων, μόλις αρχίσει το μάθημα, θα αφήσει τα κοπίδια, τα τσαγκαροσούβλια (οπέατα), τα μαχαίρια και τα σφυράκια του και θα βαλθεί να γράφει τα λόγια του Δασκάλου, γιατί ο Σωκράτης δεν το επιθυμεί και αν δεν καταγράψει κάποιος τους διαλόγους, έστω ο ταπεινός τσαγκάρης Σίμων (14), θα χαθούν για πάντα στον άνεμο ωσάν έπεα πτερόεντα που έλεγε και ο Όμηρος νομίζω. 

Εικ. 26. Κάτοψη της οικίας του Σίμωνος με τα δύο δωμάτια, την αυλή  με το πηγάδι και τον όρο της Αγοράς εξωτερικά, σε σχέδιο του Ιωάννη Τραυλού το 1959. ©Φωτ. αρχείο Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Αν με το πέρασμα της ώρας διψάσει η ομήγυρις, ο Σίμων θα προστάξει τον δούλο να αφήσει προς στιγμήν τα δέρματα στο μαστέλο (15) και να τους φέρει δροσερό νερό από το πηγάδι της αυλής. Άλλες πολυτέλειες το σπίτι του δεν έχει. Δυο δωμάτια μόνο με χωμάτινο δάπεδο. ένα για τη διαμονή τού τσαγκάρη και ένα που το χρησιμοποιεί ταυτόχρονα ως εργαστήρι-μαγαζί. Και όμως, αυτός ο ταπεινός χώρος γνώρισε την ακμή του πνεύματος! Έτσι γίνεται πάντα. Η φιλοσοφία ανθίζει μόνον στην απλότητα και τρέφεται από αυτήν. 

Εικ. 27. Ευρήματα βάσει των οποίων ταυτίστηκε η οικία με το υποδηματοποιείο του Σίμωνος: βάση κύλικας με εγχάρακτο το όνομά του σε γενική πτώση (δηλώνει κτήτορα), καρφιά και καψούλια για την κατασκευή παπουτσιών. ©Φωτ. αρχείο Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Εικ. 28. ©Φωτ. αρχείο Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ).

Εικ. 29. Παράσταση υποδηματοποιού στο εργαστήρι του σε ώρα δουλειάς στο εσωτερικό μετάλλιο (tondo) ερυθρόμορφης αττικής κύλικας, 480-470 π.Χ. Βρετανικό μουσείο, αρ. 1865.0722.14. © Trustees of the British Museum.

Με αυτή τη σκέψη θα ολοκληρώσουμε τη σύντομη περιήγησή μας στον «τόπο των ανθρώπων», την Αγορά, γιατί σοφά πράττοντας οι Αθηναίοι τον «τόπο των θεών» τον χωροθέτησαν στον υψηλότερο λόφο τους, την Ακρόπολη. Αν έχουμε διάθεση και χρόνο, μπορεί να επισκεφτούμε και το Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς στη Στοά του Αττάλου. Ούτως ή άλλως όμως, περιδιαβαίνοντας τα σπουδαιότερα μνημεία της αθηναϊκής Αγοράς, κοινωνήσαμε λίγο από το νάμα της ιστορίας της κλασικής πόλης και ίσως ακούσαμε αμυδρά τον χτύπο της καρδιάς της μέσα στα ζωντανά ερείπια. Και αν όχι, πάλι η Αγορά δεν μας απογοήτευσε. Μας χάρισε τη διαφυγή, την απόδραση σε έναν μαγευτικό δεντρόφυτο χώρο. Και αυτό αρκεί.

     

                                                   Βασιλική Χριστοπούλου

                                                      Αρχαιολόγος, ΜΑ

[1] Επόπτης τήρησης της τάξεως κατά τη διάρκεια των εορτών και των αθλητικών αγώνων.

[2] Έτερη ονομασία της οδού των Παναθηναίων.

[3] Το υπόλοιπο προς βορράν τμήμα του Βωμού των Δώδεκα θεών αποκαλύφθηκε το 2010 κατά τις εργασίες στη γραμμή του ΗΣΑΠ και αφού μελετήθηκε, καταχώθηκε για την προστασία του.

[4] Μια επιγραφή αναφέρει ότι η απόσταση ανάμεσα στον Βωμό και το λιμάνι του Πειραιά ήταν 45 στάδια, δηλαδή περίπου 9 χιλιόμετρα. Και ο Ηρόδοτος, για να μετρήσει μια απόσταση στην Αίγυπτο ανάμεσα στην Ηλιόπολη και τη θάλασσα, μας λέει ότι είναι όση και η απόσταση ανάμεσα στον Βωμό των Δώδεκα θεών και την Ολυμπία.

[5] Αναφέρεται από τον Παυσανία και ως Βωμός του Ελέου(ς).

[6] Ρηχή μαρμάρινη λεκάνη τοποθετημένη σε ψηλή βάση για τη νίψη-καθαρμό των χεριών, πριν την είσοδο σε ιερούς χώρους. Συνήθως τα περιρραντήρια αποτελούσαν αναθήματα στην Αθηνά.

[7] https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/inscriptions/page_057.html

[8] Υπάρχουν διάφορες απόψεις για τον προσδιορισμό «ακαμάτης». Ίσως συνδέεται με το επίθετο ή προσωνύμιο του κτήτορα της εκκλησίας (Άγ. Γεώργιος του Ακαμάτη, όπως π.χ. Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη) ή του ιδιοκτήτη της περιοχής ή κατ’ άλλη άποψη με το ότι η εκκλησία λειτουργούσε μόνο ανήμερα της γιορτής του Αγίου, εξαιτίας της απαγόρευσης των Τούρκων. Άλλοι πάλι λένε πως αποτελεί παραφθορά του ονόματος Ακάμας-ντας, ο οποίος ήταν γιος του Θησέα και γενάρχης της Ακαμαντίδος φυλής.

[9] Με σημερινούς όρους θα λέγαμε ότι ήταν μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής της Βουλής.

[10] Κληρωτός σε ημερήσια βάση πρόεδρος των πρυτάνεων.

[11] Η θεά ως Φωσφόρος αποδίδεται με μία ή δύο δάδες.

[12] Το μέρος του υποδήματος πάνω από τη σόλα.

[13] Το υποδηματοποιείο ήταν το τελευταίο ιδιωτικό κτίσμα στο σημείο αυτό, καθώς από κει και πέρα στα βόρεια άρχιζε ο δημόσιος χώρος της Αγοράς, ο οποίος έπρεπε στο κέντρο του να παραμείνει αδόμητος, μια ελεύθερη πλατεία τριγωνικής κάτοψης. Σε επαφή με την βορειοανατολική γωνία του τσαγκαράδικου, ένα λίθινο τοπόσημο (όρος) του 500 π.Χ. οριοθετούσε την είσοδο στην Αγορά. Απαγορευτικό εισόδου υπήρχε για τους δολοφόνους, τους ιερόσυλους, λιποτάκτες, προδότες, τους νέους που δεν είχαν ολοκληρώσει τη στρατιωτική θητεία τους και για όσους είχαν κακοποιήσει τους γονείς τους.

[14] Ο Διογένης Λαέρτιος (3^ος αι. μ.Χ.) στο έργο του: Βίοι, Βιβλίο Β, παρ. 47 αναφέρει: «καὶ μάλιστα τῶι Σωκράτει προσανατίθενται καὶ οἱ λεγόμενοι σκυτικοὶ διάλογοι· ἐν οἷς τὸν Σωκράτην σκυτικῶς διαλεγόμενον λέγουσιν.». Στον Σωκράτη αποδίδονται οι λεγόμενοι σκυτικοί διάλογοι, δηλαδή οι διάλογοι του τσαγκάρη, και ο φιλόσοφος σε αυτούς μιλά με ύφος λαϊκό, χοντροκομμένο, άξεστο και σκωπτικό. Είναι δηλαδή ‘πεζολογούντες’ σατιρικοί διάλογοι σε αντίθεση με τους υψηλού νοήματος φιλοσοφικούς διαλόγους του Πλάτωνα. Βεβαίως, οι διάλογοι αυτοί δεν είναι αυθεντικοί και αντιμετωπίζονται ως ψευδεπίγραφοι από τους ερευνητές.

[15] Το δοχείο νερού στο οποίο μούλιαζαν τα προς κατεργασία δέρματα.