Το παλαιότερο μουλάρι της Ευρώπης βρέθηκε στη Βαρκελώνη, θυσιάστηκε και θάφτηκε μαζί με μια γυναίκα πριν από 2.700 χρόνια, στην πρώιμη Εποχή του Σιδήρου

Μία από τις ταφές στην τοποθεσία Hort d'en Grimau. [Credit: Galiano Aitor / Wikimedia Commons] Μια διεπιστημονική ομάδα ερευνητών εντόπι...

Μία από τις ταφές στην τοποθεσία Hort d'en Grimau.
[Credit: Galiano Aitor / Wikimedia Commons]

Μια διεπιστημονική ομάδα ερευνητών εντόπισε στην περιοχή Hort d’en Grimau (Castellví de la Marca, Βαρκελώνη, Ισπανία) τα απομεινάρια του παλαιότερου μουλαριού που έχει επιβεβαιωθεί γενετικά στην ηπειρωτική Ευρώπη και τη δυτική Μεσόγειο. Το ζώο, ένα ενήλικο θηλυκό, είχε τοποθετηθεί σε ένα λάκκο-σιλό πάνω από τα μερικώς καμένα απομεινάρια μιας νεαρής γυναίκας κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, μεταξύ του 8ου και του 6ου αιώνα π.Χ. Η μελέτη, η οποία συνδυάζει γενετικές, ζωοαρχαιολογικές, ισοτοπικές και ραδιοχρονολογικές αναλύσεις, παρέχει στοιχεία για τις πρώτες πρακτικές υβριδοποίησης ιπποειδών, τη χρήση τους και την κοινωνική τους σημασία στη βορειοανατολική Ιβηρική Χερσόνησο, σε ένα πλαίσιο επαφών με τους Φοίνικες.

Ο αρχαιολογικός χώρος Hort d’en Grimau ανασκάφηκε το 1986. Στο κτίριο E10, σε ένα αποθηκευτικό λάκκο ή σιλό βάθους 93 εκατοστών, οι αρχαιολόγοι κατέγραψαν μια μοναδική ανακάλυψη: στο άνω μέρος, τον πλήρη σκελετό ενός μικρού ιπποειδούς σε ανατομική σύνδεση και, κάτω από αυτόν, ανάμεσα σε ένα στρώμα από πέτρες και στάχτη, τα διάσπαρτα και μερικώς καμένα λείψανα μιας γυναίκας ηλικίας μεταξύ 20 και 25 ετών. Χειροποίητα κεραμικά και ένα θραύσμα φοινικικού αμφορέα που βρέθηκαν σε μια κοντινή κατασκευή βοήθησαν αρχικά να τοποθετηθεί το εύρημα στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.

«Ο σκελετός του ιπποειδούς ήταν σχεδόν πλήρης, με 712 οστικά θραύσματα, και τοποθετημένος στο δεξί του πλευρό κατά μήκος του ανατολικού τοίχου του λάκκου. Το κεφάλι ήταν στραμμένο προς τα πίσω», περιγράφουν οι αρχαιολόγοι. Τα ανθρώπινα λείψανα, 687 θραύσματα, πολλά από τα οποία παρουσίαζαν μαύρες και καφέ αποχρωματίσεις λόγω της έκθεσής τους σε χαμηλές θερμοκρασίες, υποδηλώνουν ότι η γυναίκα είχε αποτεφρωθεί εν μέρει πριν από την ταφή της. Αυτό το τελετουργικό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την ταφική παράδοση της εποχής, η οποία συνίστατο στην πλήρη αποτέφρωση του σώματος και την συλλογή των τεφρών σε μια τεφροδόχο.

Δομή E10. Α: φωτογραφία του ιπποειδούς σε ανατομική σύνδεση, επίπεδο 1. Β: σχέδιο από πάνω, επίπεδο 1 (κεραμικά θραύσματα και πέτρες με κόκκινο χρώμα). [Credit: S. Albizuri et al. 2026]

Αρχικά, το ιπποειδές ταξινομήθηκε μορφολογικά ως γάιδαρος. Ωστόσο, καθώς οι συλλογές αναφοράς επεκτάθηκαν, έγινε εμφανές ότι παρουσίαζε ένα μωσαϊκό χαρακτηριστικών που δεν ταίριαζαν πλήρως ούτε με το άλογο ούτε με τον γάιδαρο. Η αμφιβολία παρέμεινε για δεκαετίες, έως ότου οι πρόοδοι στις τεχνικές αρχαίου DNA κατέστησαν δυνατή την επίλυση του γρίφου.

Οι γενετικές αναλύσεις πραγματοποιήθηκαν στο Centre d’Anthropobiologie et de Génomique de Toulouse (CAGT) στη Γαλλία. Από 430 mg σκόνης οστών που λήφθηκε από την πετρώδη περιοχή (ένα πολύ πυκνό κρανιακό οστό που ευνοεί τη διατήρηση του DNA), οι ερευνητές κατάφεραν να αλληλουχίσουν και να αναλύσουν το γενετικό υλικό του ζώου.

Τα αποτελέσματα ήταν καθοριστικά. Το πυρηνικό γονιδίωμα του ατόμου έδειξε έναν σχεδόν τέλειο συνδυασμό: 52,05% καταγωγή από άλογο και 47,95% καταγωγή από άλλο ζώο (όπως το γάιδαρο). Σε μια ανάλυση κύριων συστατικών, το δείγμα βρέθηκε ακριβώς ανάμεσα στα συμπλέγματα που σχηματίστηκαν από τα σύγχρονα άλογα και γαϊδούρια. Επιπλέον, το μιτοχονδριακό του DNA (το οποίο κληρονομείται μόνο από τη μητέρα) ομαδοποιήθηκε με 100% βεβαιότητα μέσα στη γενεαλογία των αλόγων, προσδιορίζοντας τη μητέρα του ως φοράδα. «Αυτά τα αποτελέσματα προσδιορίζουν κατηγορηματικά το δείγμα ιπποειδούς από το Hort d'en Grimau ως θηλυκό μουλάρι», αναφέρουν οι συγγραφείς. Το μουλάρι είναι το στείρο υβρίδιο πρώτης γενιάς που προκύπτει από τη διασταύρωση μιας φοράδας (Equus caballus) και ενός αρσενικού γαϊδουριού (Equus asinus).

Ένα πολύτιμο και χρήσιμο ζώο

Η ζωοαρχαιολογική μελέτη αποκαλύπτει ότι το μουλάρι ήταν ένα γηραιό ζώο, άνω των 8 ετών, και μικρού μεγέθους. Οι εκτιμήσεις για το ύψος στο ακρώμιο με βάση διάφορα οστά κυμαίνονται από 105 έως 126 εκ. με το τελευταίο μέτρο —που προέρχεται από την κνήμη— να θεωρείται το πιο αξιόπιστο λόγω της ιδιαίτερης κληρονομικότητας των αναλογιών του σκελετού στα μουλάρια.

Ακόμα πιο αποκαλυπτικές όμως είναι οι παθολογίες που παρουσίαζε το ζώο. Στα σαγόνια του παρατηρήθηκαν βλάβες συμβατές με τη χρήση χαλινού. Ο πρώτος δεξιός κάτω προγόμφιος ήταν εξαιρετικά φθαρμένος, ενώ ο αριστερός είχε χαθεί κατά τη διάρκεια της ζωής του, με απορρόφηση της φατνιακής κοιλότητας. Επιπλέον, το ζώο είχε ένα άγκιστρο ή υπερτροφία στο πίσω μέρος ενός γομφίου, ένα σημάδι οδοντικής ανωμαλίας. «Ένας βασικός παράγοντας που συμβάλλει σε αυτές τις παθολογίες είναι η χρήση χαλινού, ο οποίος μπορεί να προκαλέσει παρόμοια συμπτώματα, όπως την απώλεια του κάτω P2 και την περιόστιτιδα γύρω από την κενή φατνιακή κοιλότητα», εξηγούν οι επιστήμονες.

Οστικές αλλαγές στην έσω περιοχή και των δύο προγναθίων. 2: Προγναθία που παρουσιάζει αναδιαμόρφωση με σχηματισμό έσω (Α) και έξω (Β) αυλακιού στην ρινική απόφυση του κοπτικού οστού (Εικονογράφηση: Rebecca Tuccillo, σε Taylor et al. 2016). 3: με κόκκινο χρώμα, κατεύθυνση του άνω γνάθου και του υποφθαλμικού νεύρου από το υποφθαλμικό τρήμα. [Credit: S. Albizuri et al. 2026]

Στο προγναθικό οστό (στο ρύγχος) καταγράφηκαν αυλακώσεις και αναδιαμόρφωση των οστών. Αυτές οι αλλαγές ταιριάζουν με τις περιγραφές της μηχανικής καταπόνησης που προκαλείται από υπερβολικά σφιχτά λουριά μύτης, ένα συνηθισμένο εξάρτημα στα πρώιμα είδη ιππασίας. «Η υπερβολική πίεση στη μύτη και στα μάγουλα προκαλεί υπερτροφία των ρινικών μυών και φλεγμονή των αρτηριών και των νεύρων του προσώπου, σε σημείο που προκαλεί βλάβη στον οστικό ιστό», αναφέρουν λεπτομερώς.

Τα παθολογικά στοιχεία υποδηλώνουν επομένως ότι το ζώο αυτό χρησιμοποιούνταν για ιππασία. Επιπλέον, οι αναλύσεις σταθερών ισοτόπων άνθρακα και αζώτου δείχνουν ότι η διατροφή του ήταν πλούσια σε δημητριακά και επεξεργασμένα τρόφιμα, γεγονός που υποδηλώνει ότι τρέφονταν με ζωοτροφές που του παρείχαν οι άνθρωποι, πιθανώς σε περιβάλλον στάβλου. «Το μουλάρι του Hort d'en Grimau αποτελεί μια εξαιρετική περίπτωση, καθώς είναι το παλαιότερο γενετικά και ραδιοχρονολογικά επιβεβαιωμένο παράδειγμα υβριδοποίησης ιπποειδών στη δυτική Μεσόγειο και την ηπειρωτική Ευρώπη. Οι παθολογίες και τα ισοτοπικά αποτελέσματα δείχνουν ότι αυτό το γηραιό ζώο είχε μεγάλη οικονομική αξία, καθώς παρουσιάζει σημάδια χρήσης ιπποσκευών για το χειρισμό του και σίτισης με ζωοτροφές υψηλής ενέργειας που περιλάμβαναν δημητριακά», καταλήγουν οι ερευνητές.

Ένα μοναδικό τελετουργικό και κοινωνικό πλαίσιο

Η ταφή στο Hort d’en Grimau δεν είναι μεμονωμένη περίπτωση, αλλά είναι πολύ ασυνήθιστη. Στο Penedès και στις γύρω περιοχές, είναι γνωστές άλλες τέσσερις ταφές σιλό της ίδιας περιόδου που περιλαμβάνουν επίσης υπολείμματα ιπποειδών. Στο Turó Font de la Canya, μια νεαρή γυναίκα θάφτηκε με ένα κρανίο ιπποειδούς. Στο Mas d'en Boixos, δύο άνδρες θάφτηκαν με ένα δόντι και μια ωμοπλάτη ιπποειδούς. Και στο Can Roqueta, δύο ενήλικες άνδρες θάφτηκαν μαζί με ολόκληρα άλογα.

Όλοι αυτοί οι χώροι έχουν κοινό στοιχείο την παρουσία φοινικικών υλικών. Αυτή η λεπτομέρεια είναι κρίσιμη. Η εισαγωγή του οικόσιτου γαϊδουριού στην Ιβηρική Χερσόνησο σε μεγάλους αριθμούς συνδέεται γενικά με τα φοινικικά εμπορικά δίκτυα που ξεκίνησαν τον 8ο αιώνα π.Χ. Η εκτροφή μουλαριών, μια πολύπλοκη ζωοτεχνική διαδικασία που απαιτεί τη διατήρηση ξεχωριστών πληθυσμών αλόγων και γαϊδουριών και εξειδικευμένες γνώσεις για την πραγματοποίηση της διασταύρωσης, ενδέχεται να έχει προωθηθεί ή επηρεαστεί από αυτές τις επαφές.

Το γεγονός ότι στο Hort d’en Grimau και στο Turó Font de la Canya οι γυναίκες είναι αυτές που θάβονται μαζί με ιπποειδή σηματοδοτεί μια σημαντική διαφορά από τα ταφικά έθιμα της Δεύτερης Εποχής του Σιδήρου, όπου τα υπολείμματα ιπποειδών (γενικά άλογα) εμφανίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε τάφους ανδρών υψηλού κοινωνικού status, οι οποίοι ερμηνεύονται ως αριστοκράτες πολεμιστές. «Αυτό και μόνο αποτελεί μια διαφορά από τις καύσεις της Δεύτερης Εποχής του Σιδήρου, όπου τα υπολείμματα ιπποειδών συνδέονται πάντα με ανδρικούς τάφους και τα ζώα ταυτοποιούνται γενικά ως άλογα και ερμηνεύονται ως σύμβολα αριστοκρατικής ταυτότητας και πολεμικού κύρους», σημειώνει η μελέτη.

Αν και οι περιπτώσεις είναι σπάνιες, αυτές οι άτυπες ταφές σε σιλό, με προσφορές ιπποειδών και συμπεριλαμβανομένων γυναικών, υποδηλώνουν την ύπαρξη διακριτών τοπικών ταφικών πρακτικών στη βορειοανατολική Ιβηρική Χερσόνησο κατά τους πρώτους αιώνες της Εποχής του Σιδήρου.

Το μουλάρι του Hort d'en Grimau ανοίγει νέους δρόμους έρευνας. Οι γονείς αυτού του υβριδίου —η φοράδα και ο γάιδαρος— θα μπορούσαν να είναι τοπικής προέλευσης ή να έχουν εισαχθεί μέσω των φοινικικών δικτύων. Για να προσδιοριστεί αυτό, η μελλοντική έρευνα θα επικεντρωθεί στην επέκταση του γενετικού χαρακτηρισμού των πληθυσμών αλόγων και γαϊδουριών στο Λεβάντε, τη Βόρεια Αφρική και τη Δυτική Ευρώπη, καθώς και στη συνδυαστική χρήση αυτών των δεδομένων με ισοτοπικές αναλύσεις, όπως στροντίου, θείου και οξυγόνου, οι οποίες μπορούν να παρέχουν πληροφορίες σχετικά με την κινητικότητα και τη γεωγραφική προέλευση του ζώου.

Η ανακάλυψη και η σωστή ταυτοποίηση αυτού του ζώου μεταθέτουν κατά αρκετούς αιώνες τα στοιχεία για την εκτροφή μουλαριών στην άκρη της δυτικής Μεσογείου και σκιαγραφούν μια πιο σύνθετη και πλούσια εικόνα των σχέσεων μεταξύ των αυτοχθόνων λαών της Εποχής του Σιδήρου, των πιο πολύτιμων ζώων τους και των εξωτερικών επιρροών που διαμόρφωσαν τον κόσμο τους.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Silvia Albizuri, Jordi Nadal, et al., The oldest mule in the western Mediterranean. The case of the Early Iron Age in Hort d’en Grimau (Penedès, Barcelona, Spain). Journal of Archaeological Science: Reports, Volume 69, February 2026, 105506. doi.org/10.1016/j.jasrep.2025.105506 

Πηγή: LBV Magazine